«تصویر و یا واقعیت اجتماعی در رسانه»

گروه تخصصی جامعه شناسی مطالعات زنان روز دوشنبه ۲۸ آبان نشستی را برگزار کرد با عنوان «تصویر و یا واقعیت اجتماعی در رسانه». سخنران این جلسه دکتر شهلا اعزاری بود که ضمن بیان مقدماتی از نظریات جامعه شناسی ارتباطات و رسانه، نتایج تحقیقات خود را در مورد چگونگی نمایش خانواده در برنامه های تلویزیون در فاصله زمانی بین سال های ۱۳۷۰ تا ۱۳۸۳ ارائه کرد. آنچه می خوانید بخش هایی از صحبت های وی در این نشست است.

● سرآغاز رسانه های ارتباط جمعی

رسانه های ارتباط جمعی از اواسط قرن نوزدهم میلادی با روزنامه به وجود آمدند. اواخر این قرن سینما، اوایل قرن بیستم رادیو و در ادامه تلویزیون و در نهایت اینترنت به آن اضافه شدند. تغییراتی که این رسانه ها در جامعه به وجود آوردند، توجه مردم و بخصوص متخصصان علوم اجتماعی را به این نکات جلب کرد که قدرت رسانه ها از کجا می آید و رسانه ها چگونه می توانند بر مردم تاثیر بگذارند. بنابراین جامعه شناسان از سال های ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰ شروع به نظریه پردازی در این خصوص کردند.

۲ سوال عمده در این خصوص هنوز مطرح است.

۱) رسانه با ما چه می کند؟

۲) مخاطب با رسانه چه می کند؟

● اهمیت رسانه در زندگی

رسانه شناخت و آگاهی ما را می سازد، زیرا کسب اطلاعات تنها از طریق رسانه ها صورت می گیرد. ما از طریق رسانه است که به شناخت از موقعیت خود درجامعه و جهانی که در آن هستیم، پی می بریم. حتی چگونگی فرزند پروری ما از طریق رسانه صورت می گیرد، زیرا رسانه توصیه می کند چگونه با فرزندان خود رفتار کنیم و چه کار درست است و چه کار نادرست. از طریق این آگاهی ها، رفتار های ما شکل می گیرد و هنجار به هنجار رفتار ما تعریف می شود.

رسانه ها با اطلاعاتی که می دهند، قادر هستند عقیده ما را بسازند. تغییر عقیده ایجاد یا آن را تثبیت کنند. در مورد میزان قدرت رسانه ها تحقیقات متعددی صورت گرفته است. یکی از پرسش هایی که در این زمینه مطرح می شود، این است که چه کسی در مورد پیام، تصمیم گیرنده است.

● تولیدات رسانه و عوامل موثر بر آن

در این خصوص بعضی نظریه ها به ۳ عامل و بعضی تا ۹ عامل را در نظر گرفته اند:

۱) ارتباط گر

۲) ساختار سازمان و روابط قدرت

۳) موقعیت در جامعه

۴) سیاستگذاری اجتماعی

بی قدرت ترین عامل در رسانه ها ارتباط گر است، اما به هر حال در ارائه پیام ویژگی های فردی بسیار مهم هستند. مثلا سن، جنس و تخصص یک خبرنگار یا گزارشگر در ارائه پیام تاثیرگذار هستند.

ساختار سازمان و چگونگی مدیریت آن اعم از این که متمرکز باشد یا غیرمتمرکز در چگونگی ارائه پیام موثر است.

رابطه رسانه با سایر نهادها و موقعیت آن در چگونگی محتوای پیام ها و چگونگی ارائه آن بسیار تاثیرگذار است. مثلا رسانه با سایر نهادهای سیاسی و اقتصادی چه رابطه ای برقرار می کند. چگونگی تبلیغات کالاها رابطه آن را با نهادهای اقتصادی معین می کند و چگونگی ارتباط با احزاب و نهادهای سیاسی، رابطه و موقعیت آن را با نهاد قدرت مشخص می نماید، زیرا بعضی رسانه ها متعلق به گروه های سیاسی هستند. بنابراین مالکیت رسانه، جهان بینی آن را نیز مشخص می کند در نهایت سیاستگذاری های کلان اجتماعی در مرحله بالای این عوامل است. با این اوصاف واقعیت در رسانه ها به صورت کامل به نمایش در نمی آید. بعضی ها معتقدند بیان نیمی از واقعیت تحریف واقعیت است.

اعزاری: ما از طریق رسانه است که به شناخت از موقعیت خود درجامعه و جهانی که در آن هستیم، پی می بریم. حتی چگونگی فرزند پروری ما از طریق رسانه صورت می گیرد، زیرا رسانه توصیه می کند چگونه با فرزندان خود رفتار کنیم و چه کار درست است و چه کار نادرست

در ایران، قدرتمندترین رسانه تلویزیون است. بعضی آن را قلب تپنده خانواده و عضو دائمی آن می دانند زیرا همه خانواده به دور او حلقه می زنند و تلویزیون عضو دائمی است، زیرا در اول زندگی هر زوج وجود دارد و بعد از بزرگ شدن فرزندان و ترک خانه، تلویزیون هنوز بر سر جای خود باقی است. امروزه اما تغییرات صورت گرفته است. متعدد شدن تلویزیون ها در یک خانه یا سرگرم شدن بچه ها با رسانه های دیگری همچون اینترنت سبب انزوای افراد یک خانواده را به وجود آورده است.

● خانواده و تلویزیون

در مورد نقش تلویزیون و خانواده، تحقیقات متعددی چه در دانشگاه ها و چه در خود صدا و سیما صورت می گیرد. یکی از این تحقیقات تحلیل محتوای برنامه های آن است. در اینجا من با مطالعه و بررسی روی ۶ پژوهشی که از سال های ۱۳۷۰ تا ۱۳۸۳ صورت گرفته و تمرکز آنها بر چگونگی نمایش خانواده در تلویزیون بوده است، سعی کردم با مطالعه روند تغییرات به این پرسش پاسخ دهم که آیا تلویزیون از جامعه تاثیر پذیرفته است (یا به عبارت دیگر واقعیت موجود در جامعه را انعکاس داده است) یا خیر؟

نتایج به دست آمده:

در تمام این سال ها (منظور سال ۱۳۷۰ تا ۸۳ است) ، در تلویزیون تنها خانواده های هسته ای به نمایش درآمده اند. تعداد فرزندان تنها یک یا ۲ بوده است. شاید این اتفاق به دلیل هم جهت شدن با شعار فرزند کمتر، زندگی بهتر بوده است.

در همه این ۱۳ سال خانواده از هم گسیخته به نمایش درنیامده است. مادران ممکن است بیوه باشند ولی مطلقه نیستند.

فرزندان جوان خانواده ها جملگی در حال ازدواج هستند. فرزند پسر مجرد بیشتر به نمایش درآمده است.

خانواده ها عموما متعلق به طبقه متوسط و پایین بوده اند. در خانواده های طبقه پایین دغدغه مالی همچون بیکاری یا مهاجرت مطرح نشده است.

زنان و مردان سریال ها و برنامه های تلویزیونی اوایل دهه ۷۰ دارای سطح تحصیلات در حد دیپلم و پایین تر بوده اند. زنان عموما خانه دار هستند یا مشاغلی خانگی دارند مانند خیاطی.

مردان نیز کارمندان میانی هستند. اما در سال های ۱۳۷۵ تا ۸۰ سطح تحصیلات لیسانس به بالا می شود و جوانان عموما دانشجو و مشاغل متنوع تر شدند.

در سال های ۷۰ زن خانواده، زن سنتی است که مشغله اصلی او شوهر و فرزندانش هستند.

از سال های ۸۰ به بعد زنان و دختران با سطح تحصیلات بالا و همچنین مشاغل مردانه به نمایش گذاشته می شوند. این نشان می دهد حضور پررنگ زنان در جامعه توانسته است در چگونگی نمایش زنان در تلویزیون تاثیرگذار باشد.

تصمیم گیری های مشارکتی در خانواده های به نمایش درآمده دیده نمی شود. در خانواده های طبقه متوسط تصمیم گیری به عهده زنان است که نهایتا به نتایج منفی منتهی می شود و در خانواده های طبقه پایین مردان تصمیم گیرنده هستند.

پرخاشگری در زنان ۴ برابر بیشتر از مردان دیده می شود، زنان پرخاشگر عموما دارای مشاغل و سطح تحصیلات بالایی هستند، با این تفاوت که پرخاشگری زنان معطوف به اعضای خانواده خود می شود، در حالی که پرخاشگری مردان با افرادی خارج از محیط خانواده صورت می گیرد. مردان عموما شوخ طبع به نمایش درمی آیند.

به نظر می رسد ارتباط گران به این نتیجه رسیده اند زنان حالا که به مشاغل بالا و سطح تحصیلات بالا دست پیدا می کنند تبدیل می شوند به آدم های خشن که عموما تصمیمات نادرستی هم در محیط خانواده می گیرند و در نهایت این مرد مهربان شوخ طبع هست که قدرت درایت و حل مسائل و مشکلات خانوادگی را دارد.

تلویزیون در نمایش خانواده تا حدودی تاثیر پذیرفته است، اما به نظر می رسد این تاثیرات کافی نیست. از سال ۸۳ به بعد در چگونگی نمایش خانواده تغییراتی صورت پذیرفته است که انجام پژوهشی دیگر را می طلبد.