تاثیر جهانی شدن بر شهرها

خانه ها پیکره شهر را می سازند اما شهروندان روح آن را (ژان ژاک روسو)

تنها در صورتی می توان برای مردم شهر ساخت که فهمید مردم خود چگونه شهر را می سازند (مانوئل کاستلز)

*مقدمه

هنگامی که قرار بود برج افسانه ای بابل احداث شود، برخی هدف دار ساخت آن و برخی مخالف بودند و هیچکدام نمی دانستند که اصلاً قضیه چیست، کسانی که به ساختن اقتصاد جهانی مشغول هستند مثل همان کارگران برج بابل زبان یکدیگر را نمی فهمند. جهانی شدن برای هر کس معنایی دارد (کیاوند، 1383ص1) جهانی شدن واژه دلنشین و بیشتر هولناک، دلنشین از آن جهت که می تواند نوید تحقق چه بیشتر فردیت انسان، آزادی اندیشه و بیان آن، گسترش آزادی های اجتماعی، افزایش آگاهی جمعی، تبادل وسیع اطلاعات به دور از کنترل، کشفیات جدید پزشکی و... باشد و هولناک از آن رو که ناشناخته های آن زیاد است و برخی از نمودهای آن از قبیل تجارت انسانی و اجزای بدن آن و ناشی از تسلط روحیه کالایی در کنار پیشرفت علم پزشکی، ایدز، تخریب محیط زیست و صدمه به لایه ازن، توریسم بین المللی، تشدید تضادهای قومی و نژادی، وضعیت نامناسب نیروی کار و آینده مبهم آن، بحران بدهی ها و.... که ویرانی انسان ها و انسانیت را نشانه رفته است. از این رو شاید بتوان اساسی ترین مشخصه جهانی شدن را ابهام آمیز بودن آن دانست (یزدانی، 1384 ص 2) وقتی جهانی شدن را به صورتی کمی مورد بررسی قرار می دهیم به پیوندها و ارتباطاتی میان جوامع می رسیم، که در این امر گسترش این پیوند ها و ارتباطات هدف اصلی ملت هایی است که قصد دارند جهانی شوند. یکی از این ارتباطات گرایش شهر نشینی است، جوامعی که به سمت جهانی شدن در حرکت هستند، بیش از هر چیز به شهر نشینی و چگونگی ساختار شهرها اهمیت می دهند و با گذاشتن از سنت به مدرنیسم و شاید کم کم فرا پست مدرنسیم می رسند. در پی این هدف بافت قدیمی شهر ها به کلی از بین می رود و جای خود را به ساختمانها و فضاهای مدرن امروزی می دهد، به گونه ای که هم شهرها و کشورها که هدف جهانی شدن را دنبال می کنند. بصورتی متحد شکل در می آیند. گاهی از هم تقلید می کنند وگاهی به خاطر رسیدن یا جلوتر رفتن از یکدیگر، با هم رقابت می کنند. رقابت در ساختن برج ها آسمانخراشها، مراکز تجاری، مراکز تفریحی و پیشی گرفتن در تخریب بافت کهنه شهرها. (برادران و 1384) البته جهانی شدن نه تنها بر کالبد شهرها اثر می گذارد بلکه ساختار اقتصادی و اجتماعی آنها را دگرگون می سازد. که می توان از آن به عنوان سر منشأ بسیاری از تحولات شهری یاد کرد. در این تحقیق پس از شرح مفهوم جهانی شدن و مبانی نظری آن سعی شده که تأثیر جهانی شدن بر شهرها از ابعاد گوناگون مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.

*تاریخچه جهانی شدن

گر چه استفاده از واژه «جهانی شدن» به تازگی در گفتمان اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور مرسوم شده است ولی پیشینه تاریخی آن را در سطح جهانی و بین المللی حداقل می توان از اوائل نیمه دوم قرن بیستم سراغ گرفت. اتفاقاتی نظیر تأسیس سازمان ملل متحد (1945)، انتشار کتاب دهکده جهانی توسط مک لومان (965)، انتشار کتاب موج سوم توسط الوین تافلر (1978)، پایان جنگ سرد (1989) و اتحاد پولی یازده کشور اروپایی (1998) همگی پیش زمینه های بروز پدیده ای است که هر چه می گذرد بر شدت آن افزوده می شود.[1]

جهانی شدن پدیده جدیدی نیست و قرنهاست که بوجود آمده است ما جهانیان شاهد دوره هایی از تلاش جهت غلبه بر جهان بوده ایم و سلطه رویم ها و یونانی ها، انگلیسی ها، و روس ها، دوبار طعم جنگ جهانی را چشیده ایم و دو بار ساختارهایی جهت تصمیم گیریهای بین المللی در جهت ارتقاء درک متقابل میان مردم جهان و کشورها ایجاد کردیم

اما امروزه اخبار مربوط به جهانی شدن بیشتر شده و به آن بیشتر توجه می شود. زیرا گامهای آن در قرن گذشته و یا حتی می توان گفت در دهه گذشته پر شتاب تر شده است، پس از پایان جنگ سرد امکان گفتگو میان ملتها و دولتهایی که یکدیگر را دشمن می شناختند فراهم گشته است. با تأسیس سازمان تجارت جهانی (wto) در سال 1994، که جانشین و ترکیب شده با GATT (1994) توافقنامه عمومی تعرفه و تجرات می باشد. مفهوم جهانی شدن بخصوص در زمینه اقتصادی آن قوت گرفته است. مؤسسات و سازمانهای بین المللی مانند 3 NAFTA و 4 EU WTO و APEC ، 6 IMF و VADB و غیره در زمینه های اقتصادی و تجارت در دو دهه اخیر ایجاد گشته اند که مقرراتی را به منظور حذف موانع تجارت در سطح جهان و حمایت از سیاست هایی که جریان کالاها و خدمات را در بین کشورها تسهیل می کنند، ایجاد کرده اند.[2]

*مبانی نظری جهانی شدن

جهانی شدن پدیده ای است که در ارتباط با سطوح گوناگون تحلیل مانند سیاست، اقتصاد، فرهنگ ایدئولوژی مفهوم می یابد و از این رو فاقد تعریف کاملی است. عدۀ کلمه جهانی شدن را به عنوان یک روند سودمند – کلیدی برای توسعه اقتصادی جهان آینده- اجتناب ناپذیر و غیر قابل تلقی می دانند و برخی دیگر از جهانی شدن با خصومت و حتی ترس یاد می کنند و معتقدند جهانی شدن نابرابر را میان ملتها افزایش می دهد. اشتعال و استانداردهای زندگی را تهدید و پیشرفت اجتماعی را نقش بر آب می کند (شعبانلو 1382؛ نمایه)

آنتونی گیدنز معتقد است که: واژه «Globalization » را به جهانی شدن، سیاره ای شدن، کوچک شدن جهان وفراگیر شدن ترجمه کرده اند و باید به این واژه «یکپارچگی» را نیز افزود. این واژه وارد همه زبانها شده است در فرانسه «Mondialisation» در اسپانیا و آمریکای لاتین «Globalization » و نهایتاً در عربی «عولمه» استعمال می شود. (رضاحسینی، 1380ص14) به هر حال جهانی شدن فرایندی است که در آن از اهمیت فاصله های جغرافیایی در روابط اقتصادی، سیاسی، علمی کاسته می شود و شبکه های ارتباطات بطور کلی گسترش می یابد، اما باید توجه داشت که تأثیر جهانی شدن بیشتر در مقدمه ای اقتصادی و سیاسی نمایان است و از بسیاری جهات از جمله فرهنگ، علم و دین هنوز سطحی دانسته می شود (اکبریان ، 1382ص86)

دیوید هاروی که دیدگاه او در زمینه جغرافیا بسیار معتبر است ، جهانی شدن را تشدید فشردگی زمان ومکان می داند که بر راهبرد های سیاسی – اقتصادی ،توازون قدرت وزندگی فرهنگی واجتماعی تاثیر تعیین کننده دارد . او بر این باور است که که جهانی شدن فرآیند رشد ناموزون جغرافیایی سرمایه است که به سطوح متفاوت توسعه اقتصادی ،تفاوت چشمگیر میان مزد وسطح زندگی در کشورهای گوناگون ،حاکمیت شکلهای گوناگون فرآیند کار وداوم فرآیند کار شبیه برده داری در کشور های کمتر پیشرفته سر مایه داری با بهره گیری مطلوب از تفاوت هزینه کار ، قوانین و مقررات مربوط به کار و محیط زیست و دیگر ناموزونی های جغرافیایی ، سر مایه فراملی هزینه تولید را به کمترین مقدار رسانده وسود آوری را افزایش می دهد. در واقع ناموزونی موجود در جغرافیای جهانی تولید ،امکانات زیادی برای تولید ارزش اضافی سرمایه فراهم می کند . ( افراخته ،1382ص160)

لایبز و کاتز جهانی شدن را به مثابه سلطه بی چون و چرای تمدن غرب دانسته اند: «استیلا همان چیزی است که در لوس آنجلس بسته بندی می شود و سپس به دهکده جهانی ارسال می گردد و آن گاه در مغز انسانهای بی گناه می نشیند. (قراگوزلو 1381 ص 80)

از نگاه منتقدان جهانی شدن نابودی سنن محلی، وابستگی مستمر کشورهای فقیر به کشورهای ثروتمند، نابودی محیط زیست و همگون شدن فرهنگ ها و شیوه زندگی روزمره را به همراه می آورد. (شریفی رهنانی 1381ص140)

بطور کلی با توجه به اینکه دیدگاههای گوناگونی درباره مسئله «جهانی شدن» وجود دارد. برخی جهانی شدن را چیزی فراتر از مرحله ای گذرا در تاریخ نمی دانند؛ گروهی آن را آخرین تبلور رشد سرمایه داری غرب و نوسازی تلقی می کنند و دسته سوم، جهانی شدن را تحولی اساسی در سیاست جهانی قلمداد می کنند که شناخت آن نیازمند تفکری تازه است (مردانی گیوی 1380ص32)

*موافقان و مخالفان جهانی شدن

رویکردهای نظری گوناگون به فرآیند جهانی شدن در عمل با دو دسته یعنی موافقان و مخالفان جهانی شدن همراه است. از آنجا که پدیدۀ جهانی شدن چه از بعد نظری و چه در عمل موضوعی مورد مناقشه است. بررسی دیدگاههای موافقان و مخالفان آن می تواند به شناخت دقیقتر این پدیده کمک کند.

موافقان جهانی شدن عمده ترین بحث موافقان جهانی شدن که با دوران سیاست جهانی نیز سازگاری دارد، از این قرار است.

1- سرعت تغییرات اقتصادی چنان زیاد است که موجب ایجاد یک سیاست جدید جهانی شده است دولت ها دیگر واحدهای بسته ای نیستند و نمی توانند اقتصاد خود را کنترل نمایند. اقتصادهای جهانی در مقایسه با گذشته بسیار به یکدیگر وابسته و متکی شده اند و این وابستگی با گسترش لحظه به لحظه مسائل مالی و تجارت انجام می شود.

2- ارتباطات، نحوه برخورد ما بقیه جهان را بطور اساسی دچار تحول کرده است. در حال حاضر ما در جهانی زندگی می کنیم که حوادث در یک بخش از جهان، سریعاً قابل مشاهده در آن سوی جهان است، ارتباطات الکترونیک، ادراک ما را از گروه های اجتماعی که در آن زندگی و کار می کنیم، دچار تحول کرده است.

3- امروزه، بیش از هر زمان دیگر فرهنگ جهانی وجود دارد به گونه ای که اغلب مناطق شهری در جهان شبیه به یکدیگرند. جهان دارای فرهنگ مشترکی است که بخش اعظم آن از هالیوود نشأت گرفته است.

4- جهان روز به روز از تجانس بیشتری برخوردار می گردد و اختلافات بین افراد در حال از بین رفتن است

5- امروز شاهد فروپاشی زمان و مکان هستیم. عقاید قدیمی ما در خصوص مکان جغرافیایی و زمان تاریخی با سرعت ارتباطات و رسانه ها زایل می شود.

6- یک جامعه مدنی جهانی با جنبش های اجتماعی و سیاسی فراملی در حال ظهور است و وفاداری از دولت ها به نهادهای فرعی دولتی، نهادهای فرا ملی و نهادهای بین المللی و شرکت های چند ملیتی منتقل می شود.

7- «فرهنگ جهان و ملیتی» در حال گسترش است، انسانها جهانی می اندیشند و محلی عمل می کنند.

8- شاهد ظهور یک فرهنگ ریسک هستیم: یعنی مردم جهان احساس می کنند خطر اصلی که با آن مواجه اند، آلودگی و ایدز است و این که دولت ها به تنها قادر به مقابله با ریسک نیستند (مردانی گیوی 1380ص32)

*مخالفان جهانی شدن

1- یکی از اعتراضات شاخص به نظریه جهانی شدن این است که این واژه یک واژه نامشخص برای اشاره به آخرین مرحله سرمایه داری است. به اعتقاد منتقدان تئوری جهانی شدن وضع جاری را بسیار منحصر بفردتر از آنچه واقعاً هست ارزیابی می کنند در حالیکه این وضع ممکن است برگشت پذیر باشد.

2- اعتراض دیگر این است که جهانی شدن دارای تأثیرات ناموزونی است. این تئوری یک تئوری غربی است که تنها در مورد بخش کوچکی از جامعه بشری قابل اعمال است. تظاهربه این که یک اقلیت بسیار کوچک از جمعیت جهان می توانند به شبکه های جهانی دسترسی داشته باشند به روشنی نوعی مبالغه است زیرا در جهان واقعی افراد بسیار زیادی هستند که در تمام عمر خود حتی یک بار از تلفن استفاده نمی کنند.

3- جهانی شدن ممکن است آخرین مرحله امپریالیسم غربی باشد. این همان تئوری قدیمی نوسازی است که در ظاهری آراسته و لباس جدید مورد بحث قرار گرفته است، زیرا ارزش های غیر غربی با هیچ جای آن سازگار نیست و آنچه بعنوان پیروزی ارزش های لیبرال جشن گرفته می شود. هزینه آن را دیدگاه های جهانی سایر فرهنگ ها پرداخت می کنند.

4- همه نیروهای جهانی کننده لزوماً نیروهای خوبی نیستند، جهانی شدن اقدامات کارتل های مواد مخدر، توریست های بین المللی و سندیکاهای تبهکاری را تسهیل می کند.

5- نگرانی بزرگ این است که بازیگران فراملی بسیار قوی و نو ظهور در جهان سیاره ای شده، پاسخگو نیستند.

6- تضادی در بطن تئوری جهانی شدن وجود دارد. از یک سو بیانگر پیروزی ارزش های غربی به رهبری بازار است ولی قادر نیست موفقیت اقتصادی برخی از اقتصادهای ملی مانند سنگاپور، تایوان، مالزی و کره را که با اتکا به ارزش های آسیایی یک از بالاترین نرخ های رشد در اقتصاد جهانی را بدست آورده اند، توضیح دهد. تضاد مورد نظر این است که آیا این کشورها می توانند به نوسازی خود بدون پذیرش ارزش های غربی ادامه دهند یا نه، و اگر چنین شود آن وقت بر سر این ادعا که جهانی شدن موجب گسترش یک دسته خاص از ارزش ها می شود، چه خواهد آمد، اگر این کشورها راه خود را بسوی نو سازی اقتصادی و جنسیت و مذهب خواهیم بود. (مردانی گیوی 1380ص32)

*جهانی شدن و شهرها

شهر تجلی فضایی نظامهای اقتصادی- اجتماعی و کالبدی حاکم بر شهروندانش است. این نظامها مناسباتی دیالکتیکی بین شکل و عملکرد شهر برقرار می کنند و موجب پویایی مستمر شهری می شوند. بر این اساس، شهر را می توان هم علت و هم معلول دانست. از یک سو محیط زایش، پرورش و گسترش پدیده های نو است و از سوی دیگر، تحت تأثیر آنها- چه زاده محیط درونی یا برونزا- قرار گرفته و متحول می شود. امروزه با توجه به پیوندهای فراگیر جهانی و نظامهای باز شهری، درک تحولات و پویش شهری بدون نگاه جهانی اگر ناممکن نباشد دستکم کامل نیست (صرافی ؛1382ص164 )

جهانی شدن باعث وابسته شدن سکونت گاه های شهری بخصوص کلانشهرها به همدیگر خواهد شد اما این وابستگی و ارتباط در سراسر جهان به یک اندازه نیست، زیرا میزان تأثیر گذاری شهرها در سطح جهان، از جهانی شدن متفاوت است عده ای از کشورهای کمتر توسعه یافته، با پذیرش نظام سرمایه داری بودن برنامه (یا با برنامه ریزی یک سو نگرانه) راهبرد بعد از واقعه را در مسایل محیطی و شهریشان برگزیده اند بدینسان در این قبیل کشورها در راه انباشت سرمایه و بدست آوردن حداکثر سود مانعی ایجاد نمی شود. محیط شهری آلوده می شود، حاشیه نشینان، شهر را محاصره می کنند، میراث فرهنگی مرکز شهرها تخریب می شود. زمین های شهری قیمت سرسام آوری پیدا می کنند. بیکاری، نیروی کار را به انحراف می کشاند، اعتیاد، خودکشی ویاس و ناامیدی افزایش می یابد، بعد از بیماری شهر و شهروندان همایش های برگزار و مقالاتی انتشار می یابد و در نهایت هم گفته ها و سخنرانی ها روی کاغذ باقی می ماند این جریان به جریان بعد از واقعه شناخته می شود.

در جهانی شدن کلانشهر ها را به عنوان کانون توسعه خود در جهان انتخاب نموده است. زیرا بیشترین سود از طریق سیستم حاکم بر این شهرها، عاید کشورهای توسعه یافته خواهد شد. منزوی شدن شهرهای کوچک و متوسط در کشورهای کمتر توسعه یافته نتیجۀ توجه بیش از اندازه و تجمع ثروت و امکانات در کلانشهرهای آنان است. حتی کلان شهرها در این جریان به عنوان مراکرز تولید و توزیع و موقعیت های ارتباطی مورد استفاده قرار می گیرند و هنوز هیچ یک از شهرهای جهان توسعه نیافته نقش فعالی در اقتصاد جهانی ایفا نکرده است. به گفته لن گیلبرت «در یک جریان وابسته به نظام جهانی و اقتصاد آزاد جهانی، شهرهای بزرگ جایگاه ویژه ای را نه تنها در سطح ملی بلکه در سطح جهانی اشغال می کنند و در مناسب ترین پایگاه توسعه نظام سرمایه داری در کشورهای جهان سوم می باشند.از دیدگاه جغرافیدانان معتقد به مارکسیسم کلاسیک شهرگرایی و پدیده ای شهری حاصل جهت گیریهای شیوه تولید سرمایه داری است از نظر آنها ساختارهای اقتصادی سازمان فضایی را تعیین می کند، در این جا گروه پر قدرت کنترل امکانات شهرها را در اختیار می گیرند.

از دیدگاه جغرافیدانان را دیکال، نظام سرمایه دای در به وجود آوردن نابرابری های فضایی، اقتصادی و اجتماعی در دنیا نقش اساسی ایفا می کند. تجلی بارز این نابرابری ها در شهرها کشورهای توسعه نیافته بوضوح دیده می شود جامعه مدرن با توجه به این دیدگاه خصلت دو گانه دارد از یک سو دستاوردهای مادی علمی و رفاهی را به همراه دارد و از سمت دیگر باعث استیلای غیر انسانی و نابرابری های فضایی می شود امروزه از ده کلان شهری که در دنیا به وجود آمده اند. تنها چهار شهر نیز در کشورهای توسعه یافته واقع شده اند. شهرهای نیویورک،لندن، پاریس، توکیو در رأس عدم قدرت سلسله مراتب شهرهای جهان قرار گرفته اند. این شهرها در بهترین شرایط اقتصادی و رفاهی به سر می برند. در حالیکه اغلب شهرهای جهان با بحران اقتصادی، اجتماعی، نابرابریهای فضایی،آلودگی، زاغه نشینی و فقر و واماندگی روبه رو هستند امروز در صحنۀ جهانی نیروی کار و نقش شهرها وارد دوره تیلوریسم معکوس شده ایم که در آن از نیروی کار شهری مهارت های چند گانه طلب می شود شهرهایی می توانند در صحنۀ جهانی پویا و فعال باقی بمانند که نقش های متنوعی بر عهده گیرند. در جغرافیای شهری عصر حاضر علاوه بر بررسی شرایط طبیعی، اقتصادی، سیاسی شهر، به میزان وابستگی شهر به اقتصاد ملی باید توجه خاص شود زیرا در جهانی زندگی می کنیم که همه مکانها از شرایط درونزا و برونزا تأثیر می پذیرند. امروزه شبکه شهری جهان مدام در حال کوچک شدن است، فضا و زمان روز به روز به هم نزدیک تر می شوند کوچک شدن شبکه شهری زمانی اتفاق می افتد که شهرهای کوچک و بزرگ از نظر فضا و زمان به هم نزدیک باشند، این شگفتی تکنولوژیک را امروزه ما به عنوان امتیاز به حساب می آوریم. از این رو شبکه شهری به هم نزدیک تر شده «فضا و زمان» سیستم شهری کوچک شده است.1 الگوهای مختلف شهری در عصر جهانی شدن گویایی آن است که متناسب با تقسیم جدید بین المللی کار، سرمایه راهی مناطق می شود که از مزیت نسبی بالایی برخوردار باشند و زیر ساخت های غنی اطلاعاتی را در اختیار داشته باشند چنین مناطقی به پهنه ی شهر گسترده یا گره های ارتباطی و مدیریتی سیستم جهانی تبدیل می شوند و دستگاه عصبی نظام اقتصادی بین المللی را تشکیل می دهند نواحی عقب مانده اجتماعی – اقتصادی که فاقد زیر ساخت های مطلوب و نیروی انسانی ماهر و پر بازده باشند و نتوانند خطوط فیبر نوری را جایگزین کابل مسی کنند یا نتوانند سرمایه و صنایعی را که برای ادامه حیات یا رشدشان مورد نیاز است، جلب کنند و به تبعیت از آن نتوانند از تکنولوژی جدید و دستاوردهای علمی جدید و اندیشه های جدید که در مراکز شهری بزرگ پا می گیرد مطلع گردند با آسیب پذری روبه رو خواهند بود. (افراخته 1381؛ص140 )

جهانی بودن در همه شهرها ا موفقیت همراه نبوده در حالیه این امر برای بعضی شهرها امکانات، فرصت های جدید و ثروت به همراه آورده است، اما برای سایر شهرهای دیگر تنها انزوا را به ارمغان آورده است. این گونه شهرهای به حاشیه رانده شده را همه جا بویژه در افریقا می توان دید. افریقا بدور از کانال های کامپوتری عدم وجود شرایط لازم، ساختار اطلاعاتی و عدم توانایی به اقتصاد جهانی می باشد.1

جهانشهرها نقاط کانونی فرایند جهانی شدن و شهرهای فرمانده جهان یا همان مراکز ادارۀ جهانی سرمایه، تجارت، حمل و نقل و ارتباطات، سیاست و فرهنگ بین المللی هستند ( زنگنه چگنی 1379 ص 161)

*شکل گیری شهرهای آینده از چند جهت قابل بررسی است:

اول، شهر نشینی فزاینده کره زمین بدون تردید رو به گسترش خواهد بود. براساس پیش بینی های انجام شده جمعیت شهر نشین جهان به زودی به مرز 55 درصد کل ساکنان کره زمین نزدیک خواهد شد.

دوم، ارتباطی مستمر و رو به افزایش میان شهرنشینی و جهنی شدن وجود خواهد داشت. جهانی شدن فرایندی چند وجهه ای می باشد که شهرها و مردم را از طریق جریان کالاها، خدمات، سرمایه و دانش هر چه بیشتر به هم نزدیک می نماید. در این میان کلان شهرها در پیشبرد این ارتباطات نقش اصلی را بر عهده خواهند داشت.

سوم، در فرایند ترکیبی جهانی شدن و شهر نشینی امکانات واگذاری هر چه بیشتر قدرت و مسئولیت به مقامات محلی و جوامع مدنی تحقق خواهد یافت. زندگی در شهرهای آینده آزادی های اجتماعی و مدنی بیشتری به همراه خواد داشت. تلاش شهروندان در جهت بسط دموکراسی و گسترش بسترهای مشارکتی منجر به توسعه فراگیر نه تنها برای خود شهرنشینان بلکه برای کلیه افراد جامعه در سطوح ملی و فراملی خواهد شد.

آنچه مسلم است، جهنی شدن نیزهمچون سایر امواجی که در طی قرون متمادی جوامع بشری را در نور دیده و متحول ساخته است دارای ویژگی های مردمی باشد. باید از سیاست گذاریهای تک بعدی همراه با عدم دیدگاههای فضایی و منطقه ای در برنامه ریزی ها اجتناب نمود و تعامل مستمر جهانی شدن، شهرنشینی و توسعه فرهنگی و تمدنی را به عنوان زیر بنای تفکر برنامه ریزی پذیرفت.( محمد تقی رضویان؛نمایه)

*جهانی شدن و شهروندی

شهروندان در عصر جهانی شدن کسانی هستند که اکثراً در فعالیتهای جدید سیاسی نظیر عملیات مستقیم دخالت دارند و ضمن وابسته بودن به جنبش های جدید معمولاً کمتر در فعالیتهای سیاسی قدیم و سنتی در چارچوب احزاب سیاسی و اتحادیه ها و سندیکاها و جز اینها شرکت می نمایند (عبدالهی، 1380ص681)

جیمز هوستون مردم شناس آمریکایی و استاد دانشگاه کا لیفرنیا فرایند جهانی شدن دموکراسی را نتیجه جهانی شدن سرمایه نمی داند بلکه جهانی شدن دموکراسی را نتیجه این واقعیت می داند که توده های مردم ساکن شهر برای مقابله با نا برابری ها و مشتقات زندگی شهری پا به میدان می گذارند و به گفتمان حق محور (rights discouses) متوسل می شوند و خود را به صرف ساکن شهر بودن، صاحب مجموعه ای از حقوق می دانند که به آنها اجازه حضور عضویت در جامعه سیاسی را می دهد. او معتقد است که گذشته از این شهرها مخصوصاً شهرهایی که اقوام مختلفی را در خود جای داده اند مکانهای اصلی برای اثر گذاری دموکراسی جهانی هستند و صحنه مهمی برای شکل گیری مفاهیم جدید شهروندی به شمار می روند. در شهر است که پیامدهای سرمایه داری جهانی و مهاجرت برای توده های مردم به تجریه ای ملموس بدل می شود که خود را در شکل های فضای شهری، سازمان یافتگی یا بی سازمانی اجتماعی، روابط مالکیت، شرایط زندگی، توزیع خدمات و منابع، فرصت های شغلی و بحران های اقتصادی می کند و مردم درتقلای روزانه برای نبود با این شرایط در زندگی شهری جدید به مفاهیم حق متوسل می شوند تا بتوانند با این نابرابری ها مقابله کنند. در خلال این فرایند، آنها شهروندانی فعال می شوند که منابعی تازه برای خود می سازند و دستور کار تازه ای برای شهروندی وضع می کنند. از این طریق، شکل های جدید شهروندی متن و محتوای خود را از تجربه زیستۀ شهرها می گیرد. آنچه را که هر ستون شهروندی مدنی یا شهرمدار می نامند دارای این شکل ها هستند.

1- وقتی شهر جماعت اصلی سیاسی است.

2- وقتی سکونت در شهر معیار عضویت و پایۀ تحرک و بیع سیاسی است.

وقتی ادعای حق مندی (right clamis) و فعالیت های نظیر آن محتوای شهروندی را تشکیل می دهد. بنابراین هوستون اعتقاد دارد که یکی از پیامدهای مهم جهانی شدن دموکراسی برای نواحی شهری بوجود آمدن مفاهیم شهروندی مدنی جدید است. هوستون این حدس را مطرح می کند که شاید به دلیل جاذبه حق باشد که دموکراسی این همه مورد علاقه مردم است جاذبه حق انسانها را به این ایده حیات بخش رهنمون می شوند که آنها به صرف انسان بودن – به قول هانا آرنت- حق دارند حق داشته باشند. شاید دلیل کمتر رازآمیز آن این باشد که مردم بدل به کارگران مدرن شهری شده اند و اکنون حس می کنند آنها به دلیل این که عضوی مولد از فضای عمومی شهرشان هستند حق داشته باشند.( هولستون، 380ص42)

*جهانی شدن و مشکل کلانشهرها

در حال حاضر 23 شهر جهان 15 میلیون نفری هستند از این تعداد 18 شهر در کشورهای رو به توسعه قرار دارند و جمعیت اینگونه شهرها از حدود 100 کشور کنونی عضو سازمان ملل بیشتر است. بر پایه «برنامه توسعه سازمان ملل متحد» در سال 1960 تنها 9 شهر با جمعیت بیش از 4 میلیون نفر در کشورهای رو به توسعه وجود داشته که در سال 1980 به 35 شهر و در سال 2000؛ 50 شهر رسید و در سال 2025 به 114 شهر خواهد رسید.

بر اساس آمار در سال 1985 در کشورهای روبه توسعه 146 شهر با جمعیت بیش از یک میلیون نفر وجود داشته است. این روند و جهش بی سابقه یعنی اجتماعی بشری حکایت از تبدیل شدن روستاها به شهرها و تبدیل شهرها به کلان شهرها است. به هر حال روند شهری شدن اجتماع بشری به علاوه جهانی شدن اقتصاد پدیده کلان شهرها را پیش آورد که خود این پدیده در مسیر تحولات هزاره سوم دارای چالش ها و بحران های جدید می باشد.

افزایش فقر در شهرها دسترسی ناکافی به مسکن و خدمات اصلی شهری گسترش زاغه نشینی و مسکن های غیر قانونی، سیستم حمل و نقل ناکافی، بیگانگی شهروندان، رقابت شغلی و اقتصادی نابرابر، نارسایی امکانات اصلی شهر، ویرانی محیط زیست، آلودگی هوا، تراکم جمعیت، ناکافی بودن حدمات بهداشتی اصلی و آب و بحرانهای اقتصادی از جمله مواد مخدر و .... از چالشهای پیش روی کلان شهرها هستند.

امروزه هر شهر «توسعه یافته ای» در دل خود یک شهر «درحال توسعه» دارد که با مشکلات آلودگی محیط زیست بیکاری، ازدحام جمعیت، گرسنگی، بیماری، سود تغذیه و مرگ و میر کودکان به میزان زیادی دست به گریبان است.

امروزه در روند شهری شدن دنیا به علت سرعت روند شهر نشینی در آفریقا، آسیا و آمریکای لاتین بیشتر شهرداری ها فاقد منابع مالی و سازمان یافته برای ارائه خدمات اصلی شهری اند و سرمایه گذاری بیشتر به محله های پردرآمد و متوسط اختصاص داده شده است این در حالی است که فقرا به حال خود رها شده و برای ادامه حیات خود به مکانیسم های غیر رسمی رو می آورند و خارج از قوانین و ضوابط و استاندارد ها برای خود سرپناهی و زاغه هایی می سازند. بر این اساس برآوردهای رسمی 30 تا 50 درصد کنه بیشتر شهرهای بزرگ آسیا در چنین شرایطی زندگی می کنند. در هر صورت علاوه بر چالش های بر شمرده در بالا می توان موارد ذیل را نیز به عنوان نگرانی ها و چالش های کلان شهرها بر شمرد:

1) حفظ و توسعه بهداشت انسانها و رسیدگی به مشکلات بهداشت شهری

2) کنترل بیماری های مسری

3) حفاظت از گروه های آسیب پذیر

4) فقر و بررسی راه های مقابله با فقر شهروندان

5) تهیه منابع مالی مکفی برای اداره شهرها

6) چالشهای اجتماعی

7) بحران زیست محیطی و آلودگی هوا

8) تدارکات سر پناه و بهبود مدیریت اسکان شهروندان

9) تسهیل حمل و نقل عمومی و درون شهری

10- مدیریت و توسعه هماهنگی منابع آب

11- تغییر الگوی مصرف شهری

12- سیستم روان و فن حمل و نقل شهری

13- پایداری کالبدی- اقتصادی- اجتماعی و حمل و نقل.

کلان شهرها برای کسب جایگاه رفیع خد در فرایند جهانی شدن و زنده ماندن در برابر تحولات پر شتاب قرن 21 راهی جز تکیه بر مشارکت آگاهانه شهروندان و بویژه تشکل های غیر دولتی و داوطلب ندارند. فرآیندی که در آن شهروندان با سهیم شدن در تصمیمات اثر گذار بر زندگی خود و جامعه شهری و با درک حقوق شهروندی و با شناخت و فهم از مسئولیت پذیری جمعی و گروهی، هزینه های اداره شهر را کاهش و بر توانایی های مدیریت کلان شهر خواهند افزود 1

*ملزومات جدید زندگی در کلان شهرها در عصر جهانی شدن:

ترویج هویت فرهنگی

حمایت از ثبات فرهنگی

ارتقای توسعه زیست محیطی پایدار

تقویت فعالیت های اقتصادی

مشارکت و توانمند سازی شهروندان

شفافیت و پاسخ گویی

نوآوری و اصلاح

مدیریت ایمنی و بلایا

تأثیرات رویدادهای عمده ورزشی و فرهنگ بر روی توسعه شهرهای بزرگ

10. راهبرد کاهش فقر شهری

11. بهسازی و حفظ کیفیت آب برای کلان شهرها

12. شهرها و جامعه اطلاعاتی

موارد بالا در هفتمین اجلاس سران کلان شهرهای جهان (متروپولیس) در سئول ارائه شده شایان ذکر است که در گزارش ها و مطالب ارائه شده تأکید عمده بر ضرورت توجه به مدیریت کلان شهرها در قرن حاضر با چالش هایی مانند فقر شهروندان آلودگی محیط زیست شهری تأمین منابع مالی حکومت های شهری، مشارکت شهروندان و لزوم اصلاحات در مدیریت شهری بود. (شهر داریها، سال چهارم، شماره 41 ص 131 نمایه)

بررسی نقش و عملکرد شهرها در فرآیند جهانی شدن

هنگامی که سخن از نقش شهری به میان می آید، مقصود جایگاه شهر در میان سایر شهرهای منطقه است به بیان دیگر نقش شهری، مفهومی است که کارکردهای یک شهر را در ارتباط با سایر شهرها و تخصصی را که این شهر در نظام شهری خویش بر عهده می گیرد مورد بررسی قرار می دهد. از سوی دیگرعملکرد شهری به مجموعه فعالیت های اشاره دارد که در یک شهر مستمر است و جهانی شدن می تواند برنوع فعالیت ها و ترکیب آنها تأثیر گذار باشد. (رضا زاده و همکار 1383)

چایلد هیل در مطالعه که در سال 2000 درباره نقش شهرهای جهانی انجام داده است به این نتیجه رسیده که جهانی شدن یک سیستم شهری جهانی ایجاد کرده است و هر چه اقتصاد بیشتر جهانی می شود تمکز کارکردهای محوری در چند شهر محدود جهانی زیاد تر می شود (همان منبع)

ایمانوئل والرشتاین در الگویی که درباره نظام شهری جهانی ارائه می دهد، بر این رویکرد تأکید می کند که نظام شهری در اقتصاد بازار به گونه سلسله مراتبی سازمان می یابد تاتا زماد با سهولت بیشتری از سطوح پایین نظا به سطح فوقانی آن انتقال یابد. (همان منبع)

در مطالعه که آقای دکتر افراخته بر روی الگوی فضای شهری در عصر جهانی شدن انجام داده معتقد است که «شبکه شهری» در سیستم شهری کارکردی ناحیه آسیا و اقیانوسیه آرام بطور یکنواخت توسعه نیافته است. تقاضا های ظهور سیستم شهری کارکردی ناحیه آسیا و اقیانوسه آرام بطور یکنواخت توسعه نیافته است. تقاضای ظهور سیستم شهری ناحیه ای در هر شهر بر حسب عوامل مختلف متفاوت بوده است ولی اغلب تحت تأثیر عوامل اقتصادی صورت گرفته است شهرهایی که در رأس سلسله مراتب شهری هستند صادر کنندگان عمده سرمایه اند. در این شهرها شرکت ای تجاری نقش فرماندهی و کنترل مهمی در ناحیه و جهان باز می کنند (مثل توکیو در ژاپن و در همان سطح یا پایین تر، سئول در کره جنوبی در تایپه تایوان) این شهرها به شکلی متفاوت با دریافت کنندگان مهم سرمایه گذاری مستقیم خارجی صنعتی توسعه پیدا می کنند (برای نمونه جاکارتا در اندونزی، شانگهای چین، بانوکوک در تایلند) وانگهی دو مرکز بازرگانی هنگ کنگ و سنگاپور سطحی از توسعه فرامرزی را به نمایش می گذارند که در سایر متروپلتین سابقه ندارد.(افراخته ؛1381؛ص140)

کلارک و گالیه درمطالعات خود بر روی شهرها به این نتیجه رسیده اند که جهانی شدن بر کارکرد شهرها اثر میگذارد این تأثیرات بالطبع نوع و ترکیب فعالیت شهرها را تغییر خواهد داد و شهر را به سمتی هدایت خواهد کرد که با توجه به نقش های جدیدی که در نظام جهانی بر عهده می گیرد، فعالیت درونی خود را تطبیق دهد. بر این اساس با توجه به الگوی پایه اقتصادی انتظار می رود که با توجه به اینکه اقتصاد حاکم بر اقتصاد جهانی، اقتصاد بازار خواهد بود، تولیدات شهری به سمت تخصصی شدن سوق می یابد این امر مستلزم آن خواهد بود شهر در سایر فعالیت ها یی که در آن مزیتی وجود ندارد، اجتناب ورزد. اما نکته که در فرآیند جهانی شدن در تولید پایه شهری از اهمیت ویژه ای برخوردار می شود اینکه شهر می باید به جای بازار منطقه ای بازارهای جهانی را مورد هدف قرار دهد و با استعانت از فن آوری های ارتباطی و حمل و نقل، محصولات خود در فراسوی مرزهای منطقه ای عرضه کند. به عبارت دیگر برد کالای تولید خود را افزایش دهد تا آستانه وسیعتری را تحت تأثیر قرار دهد. از سوی دیگر روند جهانی شدن همواره با این مسئله همراه بوده است که الگوی تولیدات شهری از تولید کالا به سمت تولید تکنولوژی و خدمات سوق می یابد . بنابراین این نکته را نیز باید در نظر گرفت که مزیت نسبی شهری صرفاً در تولیدات کالا موجود نیست و تولید خدمات یا تکنولوژی نیز می تواند به عنوان تولید پایه بصورت انبوه تولید و به سراسر جهان عرضه گیدد. (رضا زاده وهمکار ؛ 1383)

*تأثیر جهانی شدن بر ساختار اقتصادی و اجتماعی شهر.

در این زمینه جهانی شدن و شهر نشینی رابطه متقابل دارند و در جهت تقویت یکدیگر عمل می کنند. لذا شهروندی در دهکده جهانی بطور فرآیندهای در حال گسترش است. این اتفاق بدین صورت رخ می دهد که شنوندگان رادیویی و بینندگان تلوزیونی یا ویدئو که با شهر به عنوان یک تصویر و نه یک مکان برخورد می کنند، تجربه ای الکترونیکی از شهر پیدا می کنند که این مسأله به معنای کاهش اهمیت مکان است. در این بین ارزش های سنتی در حال عقب نشینی هستند و شهرگرایی بطور فزاینده ای در اغلب جوامع روستایی دوردست نفوذ می کند.( رضا زاده وهمکار ؛ 1383)

جهانی شدن باعث بوجود آمدن مشکلات شهری بی انتها شده است که در ان آلودگی هوای ناشی از وسایل نقلیه، آلودگی آب و مواد زائد جامد در صدر آن قرار دارد. شمار بیماریهای جدید که امروزه مطرحند زیاد است از جمله، بیماری های فلبی، سرطان، بیماریهای ویروسی و آنهایی که مربوط به استرس های ناشی از ترافیک، کار تغییرات اجتماعی و رفتاری می باشند. همچنین با وجود رفاه عده ای، که هنوز هم فقر به شکل یک معضل مهم خودنمایی می کند. مانند بانکوک تقریباً 13 درصد جمعیت که تعداد آنها یکی میلیون نفر می رسد فقیرند در مانیل شمار مردم فقیر در حال کاهش نیست و این مردم با مسائل دیرپای محیطی دست و پنجه نرم می کنند زیرا در سکونت گاههای زاغه ای و غیر قانونی به سر می برند. و از طرف دیگر جهانی شدن فرصت های شغلی خوبی برای کارگران زن فراهم آورده است بنظر می رسد که اوضاع اجتماعی جدید سنت های کهن را تضعیف نموده و سبب ناپایداری جامعه و محیط می گردد. (فصیحی؛1380؛ص178 )

با برقراری ارتباط جهانشهرها و نواحی مختلف، نابرابری قطبهای شهری و حوزه های نفوذ آنها بیشتر می ود، در همان حال، تضاد و نابرابر میان جهانشهر ها و گره های مرکزی و شهرهایی که خارج از جریان جهانی شدن اقتصاد قرار می گیرند، سخت افزایش می یابد (افراخته ؛1380ص144)

روند جهانی جهانی شدن و اطلاعاتی شدن فرایندهای تولید، توزیع و مدیریت سبب تغییر عمیق ساختار اجتماعی و فضایی جوامع در سراسر کره زمین می شود این صریح ترین معنی پیوند جهانی شدن و محلی است .اثرات اجتماعی و اقتصادی این پیوندها بسته به سطوح توسعه کشورها، پیشینه شهر نشینی آن ها، فرهنگ و رسوم آنها متغییر است (هادیانی ؛ نمایه)

فرآیند جهانی شدن دگرگونی هایی را در ساختار سنتی شهرها در جهان سبب شده و از سوی دیگر حیات شهری نیز به دنبال کارکردهای تو در توی نهادهای خود توسعه جریان جهانی شدن تقویت کرد. (موسوی ؛نمایه )

تکنولوژی جدید با انقلاب در نظام ارتباطات و اطلاعات، روابط اجتماعی را به جریان ها و کانال های الکترونیک مبدل کرده است. اطلاعات به طور دائم در فضای شهری در حال حرکتند. لذا تولید و مصرف هر دو بی مکان می شوند. منظور این نیست که افراد واقعا در مکانی قرار ندارند و شهرها ناپدید شده اند. بر عکس جریان شهری شدن سرعت یافته و جهانگیر شده است. اما معنی مکان در آگهی افراد از بین می ورد. بنابراین تولید یک جریان انتزاعی می شود و منبع اصلی قدرت در اختیار شبکه های اطلاعاتی قرار می گیرد.لذا فضا در جریان حل می شود و شهرها به سایه مبدل می شوند. (رضا زاده وهمکار ؛ 1383)

از سوی دیگر همراه با افزایش یکپارچگی اقتصادی و وابستگی های درونی، مناسبات اجتماعی در جهان بسیار نزدیک تر می شود. ارتباطات اجتماعی مردم که قبلا منحصر به نواحی مجاور شهرها بود، گسترده تر می شود و ضرورتاً مشابهت های ارزشی و تجربی مردم افزایش می یابد. افزایش روابط اجتماعی با پیشرفت حمل و نقل و ارتباطات مخصوصاً تلوزیون، تلفن و اینترنت آسانتر و ارزانتر، انتشار عقاید در سطح جهانی را تسهیل می کند. چنین ارتباطی افراد با علایق مشترک را که در سطوح مختلف محلی، ملی و ناحیه ای زندگی می کنند بی آنکه ارتباطات فیزیکی ضرورت داشته باشد با یکدیگر مرتبط می سازد. بنابراین نقش و عضویت افراد در چنین شبکه ای بر مبنای نوع مشارکت آنان بر اساس محل زندگیشان معین نمی شود. لذا ارتباطاتی که جامعه جهانی پی ریزی می کند موجب سرعت گرفتن شهر نشینی می شود (افرخته، 1380، 153)

تکنولوژی مدرن و تحولات اجتماعی باعث گسترش زندگی شهری می شود، به طوری که با مکانیزه شدن کشاورزی و کاهش استفاده از نیروی کار انسانی در تولید کشاورزی وضعیت جدیدی فراهم آید.یعنی در جهان صنعتی پدیده روستا از بین رفته است و مجتمع های کشت و صنعت جانشین شیوه تولید روستایی شده اند که آنها هم برای فعالیت خود وابسته به تکنولوژی، اطلاعات و ابزاری هستند که از مادر شهرها فراهم می آید. بیشتر جامعه بر این اعتقادند که آینده زندگی بشر، زندگی در منطقه های شهری است. (همان منبع ، 57)

در این زمینه مرزهای فیزیکی در برابر امواج الکترونیکی وارتباطات لحظه های مانع جدیدی محسوب نمی شوند. عوامل فرامرزی خارج از اختیار دولت ها تاثیرات تعیین کننده هایی دارد و بیشتر در چنگ شرکت های فراملیتی است. لذا نقش دولت ها از دستور و کنترل به سوی تسهیل

تاثیر جهانی شدن بر شهرها

مطالب مشابه :

هتل های استانبول

املاک خاندان میار

تاثیر جهانی شدن بر شهرها