تاریخچه بوجود آمدن تقویم هجری شمسی

نوروز همواره از كهن تاكنون ريشه در مردمان ايران زمين داشته است. در اين بين توجه به گاهشماري دقيق ايرانيان همواره مورد توجه پژوهشگران ساير ملل نيز بوده است و با رشد روز افزون نجوم آماتوري طي سال‌هاي اخير به اين مباحث تقويم توجه بسيار شده است.

شايد هنوز كمتر كسي بداند كه تقويم هجري شمسي تنها تقويم بدون خطا در دنيا است. چرا كه آغاز نوروز در آن با اعتدال بهاري كاملاً منطبق است. در مورد پيشينه‌ي تقويم هجري شمسي بايد بدانيد كه پيش از اسلام به صورت تقويم قمري - شمسي متداول بوده است. به اين شكل كه تقويم پايه با تقويم قمري و اصل حركت ماه و اهله‌ي آن برابري داشته است. ولي همان‌طور كه مستحضر هستيد، تقويم قمري در هر سال در حدود 10 تا 12 روز درون تقويم هجري شمسي حركت مي‌كند و يك سال قمري 354 روز به طول مي‌انجامد. حال براي تطبيق تقويم قمري بر تقويم شمسي مجبور بودند طي هر 3 سال يك ماه كبيسه را به انتهاي سال قمري اضافه كنند تا سال مانند سال شمسي باقي بماند. در واقع كبيسه از واژه‌ي "كبس" به معني اضافه‌كردن مي‌آيد.

بعد از ظهور اسلام و با دستور پيامبر اكرم (ص) تقويم قمري از تقويم شمسي جدا مي‌شود. البته در حدود سال 18 قمري با دستور عمر‌بن خطاب تقويم هجري قمري به وجود مي‌آيد. ولي تقويم هجري شمسي با وضعيت فعلي جالب است بدانيد كه تنها 122 سال عمر دارد. شايد شنيده باشيد كه مخترع تقويم هجري شمسي فعلي حكيم عمر خيامي نيشابوري بوده است. ولي تاكنون مدارك مستدلي در مورد اصلاح تقويم توسط ايشان به دست نيامده است. قضيه از اين قرار بوده است كه تقويم يزدگردي كه در سال 632 ميلادي به وجود آمد در ايران تا زمان سلطان جلال‌الدين ملكشاه وجود داشته است. ولي به دليل مشكلات كبيسه‌گيري در اين تقويم، نوروز و آغاز سال جديد در آن جابه‌جا شده بود. لذا با فرمان سلطان ملكشاه به اصلاح تقويم در سال 467 هجري قمري، دانشمنداني به نام از سراسر ايران در رصدخانه‌ي اصفهان گرد هم آمدند تا با رصدها و تحقيقات بسيار تقويم را اصلاح كنند. اين گروه متشكل از 7 نفر به شرح زير بودند.

1- حكيم عمر خيامي نيشابوري، رياضيدان و فيلسوف (سرپرست گروه)

2- خواجه ابوحاتم ابوالمظفر اسفزاري هروي، فيزيكدان

3- حكيم ابوالعباس فضل‌ابن محمد لَوكَري مروزي، فيلسوف و رياضيدان

4- حكيم ميمون ابن نجيب واسطي، رياضيدان

5- محمد فرزند احمد معموري بيهقي، رياضيدان و منجم (رئيس رصدخانه)

6- ابوالفتح ابن كوشك بيهقي، رياضيدان

7- شايد بهرام منجم خاص سلطان ملكشاه سلجوقي هم در بين اين هيأت بوده است.

ولي بنا به شواهدي كه در دست است این دانشمندان موفق به تكميل اجراي طرح اصلاح تقويم نشدند. براي نمونه خواجه عبدالرحمن خازني كه از منجمين هم عصر و از دوستان نزديك حكيم خيامي نيشابوري بوده است، بعدها هيچ اشاره‌اي به اصلاح تقويم نكرده است. يا حتي از آثار به جاي مانده از اين عصر در هيچ جايي تاريخ جايگزاري شده كه بعدها در حدود 100 إلي 150 سال بعد با نام تقويم جلالي پا به عرصه‌ي وجود گذاشت اشاره‌اي به تصحيح تقويم نشده است.

ميرزا عبدالغفارخان نجم‌الدوله (1287-1222 هجري شمسي)

سال‌ها بعد در 39 اُمين سال سلطنت ناصر‌الدين شاه قاجار شخصي به نام ميرزا عبدالغفارخان نجم‌الدوله كه از مهندسان آن دورران بود، در تقويم سال 808 جلالي و در بالاي یک از صفحات آن عبارت " 1265 هجری شمسي" را می نویسد. البته لازم به ذكر است كه ايشان مستخرج تقويم نبوده‌اند. ولي چون برادر ايشان ميرزا عبدالوهاب در كار استحراج تقويم بودند و 9 سال پيش از اين فوت كرده بودند، ايشان براي آن‌كه نام او از صفحه‌ي روزگار محو نشود ادامه دهنده‌ي راه برادر مرحوم خويش مي‌شوند. البته تقويم فوق "هجري شمسي برجي" لقب مي‌گيرد. در واقع ميزان عبور خورشيد در هر برج به طور دقيق محاسبه مي‌شده و ميزان شبانه‌روز ماه‌ها نظم دقيقي نداشت و طي سال‌ها دستخوش تغيير بود. در واقع در اين نوع تقويم ديگر كبيسه معنايي نداشت و عبور خورشيد از هر برج مبناي محاسبه‌ي هر ماه شمسي بود. نام ماه‌ها نيز عيناً برگرفته از 12 برج آسمان از حمل، ثور، جوزا، .... و حوت نامگذاري شده بود.

سند مربوط به ظهور سال هجري شمسي در سال 808 جلالي

البته تقويم هجري شمسي برجي را سال‌ها بعد در پنجمين دوره‌ي مجلس شوراي ملي ايران در 11 فروردين 1304 با تصويب قانوني سال شمسي برجي را به سال شمسي مبدل كردند. در واقع با تحقيقاتي متوجه شدند كه خورشيد به طور متوسط 6 ماه اول سال را در 31 شبانه روز، 5 ما دوم را در 30 شبانه روز و ماه اسفند را در 29 شبانه‌روز طي مي‌كند. و مسلماً در سال‌هاي كبيسه، اسفند مانند آن‌چه كه امروز تجربه مي‌كنيم، 30 روزه خواهد شد. اين تقويم با دو ماه به صورت زير تصويب شد.

ماده اول

الف- مبدأ تقويم، سال هجرت نبي مكرم اسلام از مكه به مدينه

ب- آغاز سال روز اول بهار

ج- سال كماكان شمسي حقيقي

ماده دوم

ممنوعيت استفاده از تقويم تركي- مغولي يا همان حيواني در تقويم رسمي ايران

البته اكنون اين ميراث بد مغول در ايران كماكان باقي مانده است و هر ساله نام حيوان‌ها كه در يك دوره‌ي 12 ساله تكرار مي‌شوند بر روي هر سال گذاشته مي‌شود. مسأله‌ي ديگر در اين قانون نام ماه‌هاي تقويم هجري شمسي است كه برگرفته از نام و صفت‌هاي اهورامزدا مي‌باشد.

رديف و نام مه‌هاي اوستايي و معني آن‌ها در گاهشماري زرتشتي

بعد از سال 1304 تقويم هجري شمسي اتفاقات زير را سپري كرد.

1- مجلس شوراي ملي و سنا در جلسه‌ي مشترك تاريخ 24 اسفند 1354، تقويم هجري شمسي را به شاهنشاهي تغيير دادند كه مطابق با آغاز سال سلطنت كوروش بود و لذا 1355 شمسي به 2535 تغيير يافت.

2- اين تقويم به دليل اعتراضات مردمي در 5 شهريور 1357 لغو و تقويم هجري شمسي دوباره به طور رسمي در ايران معمول شد.

3- پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران، بر طبق اصل هفدهم قانون اساسي، تقويم هجري شمسي عيناً به همان صورت قبلي به عنوان تقويم رسمي كشور پذيرفته شد.

«مبدأ تاريخ رسمي كشور، هجرت پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله وسلم) است و تاريخ هجري شمسي و هجري قمري هر دو معتبر است اما مبناي كار ادارات دولتي هجري شمسي است. تعطيل رسمي هفتگي جمعه است.»

كبيسه در تقويم هجري شمسی 4 و 5 سالي است. اين دو كبيسه باعث به وجود آمدن 3 دوره‌ي كبيسه‌ی بلند مدت 29 سالي (1 كبيسه 5 سالی و 6 كبيسه 4 سالی)، 33 سالی (1 كبيسه 5 سالی و 7 كبيسه 4 سالی) و 37 سالي (1 كبيسه 5 سالی و 8 كبيسه 4 سالی) شده است. در حال حاظر ما در يك دوره‌ي 33 سالي تقويم هجري شمسي قرار داريم كه از سال 1371 با يك كبيسه 5 سالي كه در سال 1375 رخ داده است، آغاز شده است و در سال 1403 هجري شمسي به پايان مي‌رسد. در واقع در سال 1408 هجري شمسي بايستي منتظر كبيسه‌ي 5 سالي ديگري باشيم.

تقويم هجري شمسي برخلاف تصور بعضي از مورخين و تقويم‌شناسان از يك دوره‌ي تكرار منظم تبعيت نمي‌كند. در واقع برخي معتقدند كه تقويم هجري شمسي در يك دوره‌ي 128 سالي يا 2820 سالي عيناً قابل تكرار است. البته برخي دوره‌ي 2820 سالي و برخي ديگر هر دو دوره را قبول ندارند. آن‌چه كه به اثبات رسيده است نشان مي‌دهد كه تقويم هجري شمسي از دوره‌هاي فوق تبعيت نمي‌كند. در واقع سال شمسي حقيقي كه مدت زمان 2 عبور متوالي خورشيد از نقطه‌ي اعتدال بهاري است طي هر سال تغييرات نامنظمي را نشان مي‌دهد و بنابراين از يك تقويم نامنظم نمي‌توان دوره‌هاي بلندمدت منظم پديد آورد.

تغيير سال شمسي حقيقي به مدت 39 سال از 1341 تا 1379 هجري شمسي/جدول از محمدرضا صیاد

سال شمسي حقيقي كسر كاملي از شبانه روز نيست و از 365 روز و 5 ساعت و 33 دقيقه تا 365 روز و 6 ساعت و 5 دقيقه متغير است. حال اين مقدار از كسر شبانه روز هر 4 سال و گاهي اوقات هر 5 سال يك‌بار با يكديگر جمع شده و تشكيل يك روز كبيسه را مي‌دهد. ولي براي آن‌كه اين يك روز اضافي در تقويم جلو نرود ناچاريم تا قاعده‌اي را براي تحويل سال بسازيم. اين قاعده كه به نوروز تحويلي مرسوم است و به شرح زير است.

1- ابتدا لحظه‌ي تحويل سال را بر اساس مختصات زمين مركزي و رسيدن مركز خورشيد به نقطه‌ي اعتدال بهاري با فرمول‌ها و نرم‌افزارهاي نيرومند محاسبه مي‌كنند.

2- سپس لحظه‌ي ظهر حقيقي براي نصف‌النهار 52/5 درجه كه 3/5+ ساعت با نصف‌النهار مبدأ يا گرينويچ اختلاف دارد را محاسبه مي‌كنند.

3- الف - سپس قاعده‌ي نوروز تحويلي را اعمال مي‌كنند. اگر قبل از لحظه‌ي ظهر حقيقي بود كه همان روز را اول فرودين مي‌گيرند

براي مثال لحظه‌ي تحويل سال 1387 كه ساعت 09:18:19 بود و چون بين ساعت 00 و 12 است پس همين روز 1 فروردين و آغاز سال جديد است.

3- ب - و اگر مساوي يا بعد از لحظه‌ي ظهر حقيقي بود، فرداي آن روز را اول فروردين و آغاز سال جديد مي‌گيرند.

براي مثال لحظه‌ي تحويل سال 1388 كه ساعت 15:13:39 است و چون بين ساعت 12 تا 24 است پس فرداي اين روز 1 فروردين و آغاز سال جديد است.

خورشيد‌گرفتگي 30 اسفند 1412 در تخت جمشيد

و اما اتفاق جالب در 30 اسفند امسال آن است كه در بعد از ظهر 30 اسفند 1387دقيقاً 25 سال تا خورشيد‌ گرفتگي 30 اسفند 1412 باقي مانده است. اين خورشيد ‌گرفتگي 3 دقيقه‌اي كه در حدود 1 ساعت و 43 دقيقه پيش از تحويل سال رخ مي‌دهد، از شهرهاي بسياري در جنوب ايران خواهد گذشت. بناي باستاني و باشكوه تخت‌جمشيد كه روزگاري محل برپايي جشن نوروز بوده است، اين بار در يك واقعه‌ي بي‌نظير مقارن با لحظات پاياني سال 1412 رسيدن خورشيد به نقطه‌ي اعتدال بهاري را نويد مي‌دهد. مسلماً در 25 سال ديگر در چنين ساعاتي شور و هيجاني وصف‌ناپذير ايران را فرا گرفته است و اميدواريم نجوم ايران طي اين سال‌ها چنان پيشرفتي كرده باشد تا در آن نوروز فرخنده با ديدن اين خورشيد‌گرفتگي بر خود بباليم و با افتخاري بي‌نظير فرهنگ غني ايران زمين را به جهانيان معرفي نماييم.

تاریخچه بوجود آمدن تقویم هجری شمسی

مطالب مشابه :

نام سالها ( آیا می دانید سال تولد شما مصادف با چه حیوانی است؟ )

نگاهی به تقویم سال 1393 (سال اسب)

20 شهریور ماه سال 1371 تولد مائده علی رحیمی

تقویم آذربایجان (ویرایش آذر 1391)

تاریخچه بوجود آمدن تقویم هجری شمسی

نگاهی به تقویم سال 1394شمسی