آبخیزداری راهکاری دائم و مناسب برای مقابله با کمبود آب

- مقدمه:

امروزه بسیاری از مردم عادی و کارشنتاسان در سرتاسر جهان و از جمله در کشور ما نیز مشکلات ناشی از کمبود آب را در زندگی روزمره خود احساس مینمایند و لذا مساله مدیریت و حفاظت از منابع آب را بعنوان چالشی جدی برای خود و جامعه محسوب مینمایند. وجود بحران آب در سطح جهانی مساله ای نیست که قابل کتمان و اغماض باشد و بر این اساس گامهای بسیار مهمی برای به حداقل رساندن تاثیرات بحران و کمبود آب توسط بخشهای مختلف و مسئول در بحث مدیریت منابع آب و مدیریت منابع طبیعی برداشته شده است . بروز خشکسالیهای ممتد و پی درپی ، تاثیرات ناشی از تغییر اقلیم و افزایش سریع و روزافزون جمعیت و نیاز غذایی این خیل عظیم جمعیت ، گستره و عمق بحرانهای ناشی از کمبود آب و تنشهای آبی را دوجندان ساخته و لزوم توجه جدی و همه جانبه به بحث مدیریت منابع آب را بیش از پیش مطرح ساخته است . اکنون زمان آن فرا رسیده است که با ارائه اموزشهای عمومی به مردم ، آنها را در راستای حل دائمی مشکلات ناشی از کمبود آب و بحران آب و نیز شکوفایی و استفاده بهینه و خردورزانه از منابع آب ترغیب و تجهیز نمود. ارتباط تنگاتنگ و ساختاری مدیریت منابع آب با مدیریت حوزه های آبخیز و برنامه های آبخیزداری در حوزه را تبیین و روشن نمود.

مدیریت منابع طبیعی و آبخیزداری با رویکرد مدیریت و برنامه ریزی بر روی سه عامل اساسی موجود در عرصه های طبیعی شامل آب ، خاک و گیاه شکل گرفته و به اجرا گذاشته میشود. آب به عنوان حیاتی ترین عنصر موجود در طبیعت هیچگونه درک و شناختی از واحدهای توسعه مد نظر انسان نداشته و در چارچوب شرایط طبیعی و فیزیکی در حوزه های آبخیز جریان یافته و به حرکت در می آید. مدیریت نامناسب و ناقص این منابع سه گانه منجر به یک تاثیر فراگیر و پیوسته در سرتاسر محدوده حوزه آبخیز خواهد شد که منجر به تخریب شدید حوزه ها، تخریب محیط زیست ، فقر منابع پایه ، کاهش بهره وری و تولید ، کاهش درآمد آبخیزنشینان و تهدید امنیت اقتصادی و غذایی و نهایتا توسعه نایافتگی منطقه میگردد . بنابر این حوزه های آبخیز در یک برنامه توسعه محور به عنوان ظرف طبیعی و مناسب برای مدیریت منابع سه گانه آب ، خاک و گیاه شناخته شده و بکار گرفته میشوند.

- حوزه های آبخیز :

حوزه آبخیز به عنوان یک واحد ژئوهیدرولوژیکی که تمامی بارش فرو ریخته بر آن توسط یک سیستم زهکشی به یک خروجی واحد منتقل میگردد شناخته و تعریف میگردد. تمامی اراضی بر روی کره خاکی بعنوان بخشی از یک حوزه آبخیز مشخص بشمار میروند . بنابر این حوزه آبخیز یک محدوده آبی و خاکی به همراه یک سیستم زهکشی مشخص است به عبارت دیگر حوزه آبخیز یک سیستم بیولوژیکی ، فیزیکی ، اقتصادی و اجتماعی است که تمامی این فعالیتها در آن صورت میگیرد . اگر از زاویه دیگری به حوزه آبخیز نگریسته شود چنین میتوان گفت که حوزه آبخیز یک واحد طبیعی از اراضی است که شامل نواحی مختلفی است این نواحی عبارتند از: سطح آبگیر و یا ناحیه تغذیه(Recharge Zone) ، ناحیه عملکرد و یا ناحیه انتقالی (Transition Zone) و ناحیه تخلیه یا دلتا (Discharge Zone) که بصورت سیستماتیک و کاملا ارگانیک با یکدیگر در تعامل میباشند.

اساسی ترین بخش هر حوزه آبخیز را مرز حوزه آبخیز تشکیل میدهد که از بهم پیوستن یک سلسله نقاط خط الرسی بوجود می آیند و بدین لحاظ حدود و ثغور حوزه های آبخیز کاملا از همدیگر متمایز میگردند از این رو یک حوزه آبخیز بعنوان یک واحد منطقی و طبیعی منحصر بفرد برنامه ریزی توسعه پایدار و مستمر منابع طبیعی ( آب ، خاک و گیاه ) بشمار می رود.

- انواع حوزه ها :

حوزه های آبخیز را با توجه به نوع دیدگاه و شرایط بررسی میتوان به روشهای گوناگونی طبقه بندی نمود . شایع ترین انواع طبقه بندی حوزه های آبخیز بر اساس اندازه و سطح حوزه ، شکل حوزه ، الگوی کاربری اراضی در محدوده حوزه و الگوی زهکشی در حوزه صورت میگیرد . طبقه بندی حوزه های آبخیز را همچنین میتوان بر اساس طول و اندازه آبراهه اصلی حوزه ، تراکم زهکشی در حوزه و یا نحوه توزیع زهکشی در حوزه نیز انجام داد. در کشورهای مختلف جهان روشهای گوناگونی برای طبقه بندی حوزه ها بکار گرفته میشوند بعنوان مثال در کشور ما ایران بر اساس طبقه بندی اندازه حوزه ها کشور به شش حوزه بزرگ تقسیم میگردد و هر یک از این حوزه های بزرگ خود به چندین حوزه کوچکتر تقسیم میگردند و تقسیم این زیر حوزه ها تا جایی پیش میرود که مساحت حوزه و یا واحد اجرایی به حدود 5 هزار هکتار میل کند.

شکل شماره 1- حوزه های آبخیز بزرگ کشور

یک حوزه آبخیز میتواند به شکل یک بادبزن (Fan) همانند حوزه کویر مرکزی ( نزدیک به یک شکل دایره ای ) ویا کشیده تر و همانند یک مستطیل ( مانند حوزه خلیج فارس و دریای عمان ) باشد. شکل حوزه در تعیین خصوصیات هیدرولوژیکی آن بویژه در بعد سیلخیزی بسیار حائز اهمیت میباشد. چرا که شکل حوزه بشدت زمان تمرکز حوزه را تحت تاثیر قرار میدهد . منظور از زمان تمرکزی مدت زمانی است که طول میکشد تا قطرات باران که بر دورترین نقطه حوزه فرو باریده اند بشکل رواناب به خروجی حوزه واصل گردند. بر این اساس مشاهده میگردد که این زمان برای حوزه های کشیده تر بمراتب بیش از حوزه های دایره شکل میباشد. و لذا پاسخ حوزه های دایره ای شکل به بارش صورت گرفته سریعتر و شدیدتر بشکل سیلاب بروز و ظهور مینماید.

- آبخیز داری یا مدیریت جامع حوزه های آبخیز :

مدیریت حوزه های آبخیز یا همان آبخیزداری امروزه به عنوان یک رویکرد جدید و یک پارادایم در راستای برنامه ریزی ، توسعه و مدیریت مناسب اراضی ، مدیریت منابع آب ، و پوشش گیاهی با تاکید ویزه بر مسائل اقتصادی و اجتماعی و زیست محیطی مطرح میباشد که بدنبال ایجاد راهکارهای مشارکتی در این عرصه ها است . فلسفه وجودی مدیریت حوزه های آبخیز رویکرد جامع ، یکپارچه و فراگیر در مدیریت منابع طبیعی میباشد. مقصود و هدف این رویکرد و این راهکار ایجاد یکپارچگی و هماهنگی در مدیریت منابع طبیعی و منابع اجتماعی حوزه ها در قالب برنامه های جامعه محور میباشد. چرا که مديريت جامع محلي براي اعمال برنامه ها و راهکارهاي جمعي و جامعه محور است لذا براي تضمين موفقيت چنين برنامه هايي منافع مردم و آبخيزنشينان بايد بدرستي شناخته و مورد توجه قرار گيرند . راهکار ارائه شده در مدیریت جامع حوزه های آبخیز الزاما بشکل پیشگیرانه ، تدریجی ، اصلاحی و علاج بخش میباشد که استفاده صحیح و عقلایی از منابع طبیعی را با همراهی و مشارکت فعال مردم ، موسسات و گروههای مردم نهاد و سایر بخشهای مرتبط و بهره بردار در هماهنگی کامل با اکوسیستم منطقه ترویج مینماید.

-اجزای مدیریت حوزه های آبخیز :

مدیریت حوزه های آبخیز همانگونه که قبلا بدان اشاره شد بر سه محور و پارامتر اساسی متمرکز میباشد که عبارتند از مدیریت اراضی ، مدیریت منابع آب و مدیریت زیست توده ( Biomass management)

- مدیریت اراضی:

مشخصات اساسی زمین شامل عوارض سرزمین ، شیب ، تشکیلات زمین شناسی ، عمق و بافت خاک ، میزان رطوبت خاک ، میزان نفوذپذیری و قابلیت خاک از اساسی ترین پارامترهای مورد نظر در مدیریت اراضی بشمار میروند. طیف گسترده ای از روشهای بکار گرفته شده در مدیریت اراضی وجود دارند که اهم آنها را بشکل زیر میتوان برشمرد:

- اقدامات سازه ای

- اقدامات بیولوژیکی و پوشش گیاهی

- اقدامات تولیدی

- اقدامات حفاظتی

در اولین گامهای مدیریت حوزه های آبخیز اقدامات حفاظت مکانیکی ممکن است بسیار ضروری و حیاتی باشند . این اقدامات عمدتا شامل ایجاد پشته های خاکی بر روی خطوط تراز ، سکوبندی در اراضی شیبدار ، تراس بندی ، نهرهای زهکشی ، بانکت بندی در انواع مختلف آن ، کانالهای انحراف آب و روشهای حفاظت و تثبیت دیواره رودخانه ها و انواع چکدمها باشند. حوزه های آبخیز ممکن است دربردارنده اکوسیستمهای طبیعی از قبیل مرغزارها، تالابها ، ماندابها و باتلاقها و جنگلهای ماندابی باشند که هر یک از این اکوسیستمها نقش ویژه ای در طبیعت بعهده دارند و میبایست بدقت مورد توجه و حفاظت قرار گیرند و نمیتوان هیچیک از آنها را از نظر دور داشت و یا فدای دیگری نمود.

اقدامات بیولوژیکی شامل احیای پوشش گیاهی ، پوشش جنگلی و درختی ، مالچ پاشی ، حصاربندی و مدیریت اراضی مرتعی و علفزارها میباشد.

اقدامات تولیدی شامل کمک به افزایش بهره وری اراضی زراعی از طریق کشت مختلط ، کشت روی خطوط تراز، کشت متناوب ، کشت درختچه ها و بوته ها ، کشت نواری ، تسطیح اراضی ، استفاده از انواع بذور اصلاح شده و نیز باغداری و غیره میباشد .

اقدامات حفاظتی میتواند شامل کنترل زمین لغزشها ، کنترل گالیها ، جمع آوری هرزابها و غیره باشد . اجرای هر یک از روشهای مورد اشاره در فوق الزاما با هماهنگی و با توجه به مشخصات و ویژگیهای زمین مورد نظر جهت اعمال مدیریت میبایست صورت گیرد.

- مدیریت آّ ب:

مشخصه های اصلی و مهم آب از قبیل میزان جریان ( بارندگی ، رواناب سطحی ، جریا زیر زمینی ) میزان مصارف ( تبخیر و تعرق ، آبیاری، آب شرب و ....) میزان آبهای خروجی ( رواناب خروجی، آب زیر زمینی خروجی،) میزان ذخیره ( ذخیره سطحی ، ذخیره سفره های آب زیر زمینی ، ذخیره در ریشه گیاهان ) از فاکتورهای اساسی و بنیادین در زمینه منابع بشمار میروند که در یک مدیریت توسعه پایدار منابع آب باید مورد توجه قرار گیرند.

شاخصهای اساسی مدیریت منابع آب را میتوان بشکل زیر تعریف نمود:

- استحصال آب باران

- تغذیه سفره های آب زیر زمینی

- مراقبت از تعادل و بالانس آبی حوزه و حفظ آن

- پیشگیری از آلودگی منابع آب

- استفاده اقتصادی از منابع آب

استحصال آب باران اصلی ترین عنصر در مدیریت منابع آب بشمار میرود . آب باران جمع آوری شده را میتوان به سفره های آب زیر زمینی تزریق نموده و ضمن حفاظت از منابع آب موجود ، کیفیت و کمیت آبهای زیر زمینی را نیز ارتقا بخشید. آب باران جمع آوری از روی سقفها ، مناطق پوشش یافته برای این منظور بهمراه آب چشمه های دائمی و آبراهه ها را میتوان به سازه های مخزنی و ذخیره ای ، استخرهای کشاورزی و .... متقل نمود و در مواقع لزوم از آنها استفاده نمود . اینها بخشی از روشهای مورد استفاده در استحصال آب باران بشمار میروند. از دیگر سازه های ساده و ارزان قیمتی که در بخش استحصال آب باران میتوان از آنها نام برد میتوان به به موارد ذیل اشاره کرد:

- گوالهای نفوذی0 ( مخازن تراوا ) پیتینگ

- چاله های تغذیه ای و تزریقی / چاله های فلسی

- چاههای تغذیه ای

- مخازن بتنی

- استخرهای کشاورزی

- نهرهای وی شکل

- بانکت بندی

استفاده اقتصادی و بهینه از منابع آب و اچتناب از مصارف بی رویه و خارج از حد استاندارد در سطوح فردی و اجتماعی از بارزترین پارامترهای مورد نیاز در مدیریت منابع آب بشمار میروند.

- مدیریت زیست توده: ( Bio mass management)

اصلی ترین نیازهای مدیریت زیست توده در سطح حوزه آبخیز عبارتند از:

- حفاظت اکوسیستم

- بازتولید زیست توده

- مدیریت و حفاظت از اراضی جنگلی

- توسعه جنگلهای دست کاشت و حفاظت از آنها

- افزایش بهره وری از دام

- درامد زایی و ایجاد اشتغال مولد

- ایجاد هماهنگی بین برنامه های سلامت و بهداشت ( پیشگیری و درمان)

- ارتقای استانداردهای زندگی مردم

- فراهم نمودن زمینه های زندگی با معیارهای اکوسیستم

- تشکیل یک جامعه آموزش مدار و فراگیر

- مشارکت مردمی :( Peoples Participation)

مشارکت فعال مردم و فعالیتهای جمعی آنها در چارچوب مدیریت حوزه های آبخیز از بحرانی ترین و اسیب پذیرترین بخشهای آبخیزداری بشمار میروند. پایداری ، عدالت و مشارکت سه رکن عمده و اساسی در راهکار مدیریت مشارکتی حوزه های آبخیز بشمار میروند. فقدان هر یک از این سه مولفه خلایی است که غیر قابل جبران بوده و نهایتا باعث شکست راهکارهای ارائه شده خواهد گردید.

پایداری شامل حفاظت ، ارتقای بهره وری اکوسیستمهای موجود که مهمترین اجزای آنها را آب ، خاک و زیست توده ها تشکیل میدهند میباشد.

عدالت و برابری باید در عوامل ایجاد و تکوین و نیز در میزان دسترسی به منابع حیاتی زندگی برای کلیه آبخیزنشینان فراهم گردد. مدیریت مشارکتی تلاش می نماید که تبادلات اکولوژیکی ، اقتصادی و اجتماعی در محدوده حوزه های آبخیز به شکل پایدار و مطمئنی صورت گرفته و این اطمینان به آبخیزنشینان منتقل گردد. مدیریت مشارکتی علاوه بر تغییر و تحولات و تبادلات در محدوده منابع طبیعی که در مدیریت سنتی حوزه های آبخیز نیز وجود داشته تبادلات در محدوده اقتصادی ، سیاسی و فرهنگی را نیز تحت پوشش قرار میدهد.

در این فعل و انفعالات ، درک و شناخت موانع محدودیتهای مشارکت مردمی در پروژه های توسعه امری ضروری میباشد. مشارکت مردم ممکن است باعث ایجاد تاخیر در شروع پروژه ها و حرکت آرام آنها در مراحل ابتدایی کار گردد. همچنین بدلیل آنکه در روند مشارکت ما مجبور هستیم در مسیری که توسط مردم انتخاب و ترسیم شده حرکت نماییم ناچارا منابع بیشتری را نیاز خواهیم داشت . از انجاییکه مشارکت یک فرایند اختیاری است بنابر این در جایی که مردم حق انتخاب مسیر و روش را دارند ، حق تصمیم گیری ، برنامه ریزی ، اجرا و .... را دارا خواهند بود و لذا نهادهای دولتی و بالادستی باید از برخی حقوق و تکالیف خود اعراض نمایند. اعراض از قدرت و کنترلهای مورد نظر وظیفه اسانی برای بوروکراسیهای موجود نمیباشد بویژه اینکه ممکن است روند مشارکتهای مردمی بصورت دائم و مستمر بوده و مطالبات و توقعات اهالی بشکل یک حق طبیعی نمایان گردد. اما محسنات مشارکت مردمی بسیار فراگیر و گسترده میباشد و حضور فعالانه اهالی حوزه آبخیز که بطور ارادی و اختیاری و با رعایت حق انتخاب صورت میگیرد میتواند ما را به استفاده موثر و بهره برداری بهینه از منابع موجود مطمئن سازد. در شرایط طبیعی و واقعی مشارکت جوامع محلی به معنای شرکت داوطلبانه بهره برداران و در اختیار گذاردن وقت ، انرژی و منابع مالی آنها در برنامه های مدیریت حوزه و مراقبت بر تطبیق برنامه های توصیه شده در چارچوب مولفه های توسعه پایدار میباشد .

- پایداری : (Sustainability )

پایداری برنامه های مدیریت مشارکتی حوزه های آبخیز را میتوان با محوریت سه شاخص اساسی مورد بررسی و کنکاش قرار داد که این سه شاخص عبارتند از شاخص اجتماعی و فرهنگی ، شاخص اقتصادی و شاخص زیست محیطی و اکولوژیکی .

شاخص اجتماعی و فرهنگی نحوه و کیفیت مسائل فرهنگی و اجتماعی ساکنین حوزه های آبخیز را مورد ارزیابی قرار میدهد که میتواند شامل موارد ذیل باشد:

- قدرت تصمیم گیری حوامع محلی

- حقوق زنان

- تشکیل گروههای متشکل از زارعین

- گروههای خود یاری

- تغییر در نحوه مالکیت اراضی

- ارتقای کیفیت زندگی

- زندگی اجتماعی هماهنگ و قانون مدار

شاخص و معیار اقتصادی در بررسی پایداری برنامه ها شامل بررسی فاکتورهای مورد نیاز برای معاش ، سلامت و امنیت اقتصادی مردم میباشد که عمدتا شامل :

- افزایش سطح درامد عمومی

- تامین امنیت غذایی

- ارتقای استانداردهای زندگی

- ایجاد درامدهای جانبی کشاورزی

- ارتقای اعتبار اهالی در بازارهای محلی و منطقه ای

در بخش شاخصهای محسوس و یا نامحسوس زیست محیطی و اکولوژیکی عمده توجه بر روی مواردی از قبیل :

- افزایش توان تولیدی منابع پایه

- مدیریت منابع مشترک

- ارتقای تنوع زیستی

میباشد.

پایش و مونیتورینگ این موارد نیز از عمده فعالیتهای بخش مشارکت مردمی است که توسط خود اهالی میتواند صورت گرفته و بازخورد آن در بهبود و اصلاح روشهای بکار گرفته شده دیده شود.

- منابع :

1- مدیریت جامع آبخیزداری ابزاری برای مدیریت منابع آب و توسعه اقتصادی و اجتماعی: رضا روشنی 1387

2- موارد مهم و اساسی در مدیریت آبخیزداری کشورهای در حال توسعه : ترجمه رضا روشنی 1383

3- Arnold, J.G., J.R. Williams, A.D. Nicks, and N.B. Sammons. 1990. SWRRB: A Basin Scale Simulation Model for Soil and Water Resources Management. Texas A&M University Press, College Station, TX

4- Brown, E., A. Peterson, R. Kline-Robach, K. Smith, and L. Wolfson. 2000. Developing a Watershed Management Plan for Water Quality: An Introductory Guide. Michigan Department of Environmental Quality

آبخیزداری راهکاری دائم و مناسب برای مقابله با کمبود آب

مطالب مشابه :

آبخیزداری راهکاری دائم و مناسب برای مقابله با کمبود آب

اهمیت زهکشی و استفاده بهینه از

آب هاي زيرزميني

اهمیت زهکشی و استفاده بهینه از آب

اثر بخشی پروژه های تغذیه مصنوعی

دستورالعمل احداث، اصلاح و جایگزینی بادام، گردو و فندق

لایه بندی خاک در مطالعات زهکشی