ایلام به روایت تاریخ

دوره ساسانی:

بعلت اینکه در این دوران استان ایلام فیمابین تیسفون(بغداد)بعنوان پایتخت ساسانیان و دولت شهرهای شوش و بیستون و فارس قرار گرفته از اهمیتی ویژه برخوردار بوده است.و به همین دلیل عملیات عمرانی زیادی از سوی دولت مرکزی در این استان انجام پذیرفته که معروفترین آثار حفاظت شده آنها عبارتند از:پل گاومیشان،چم نمشت،قلعه سام،شهر تاریخی سیروان،آتشکده موشکان،چهار طاقی دره شهر.

در زمان ساسانیان،استان ایلام جزو سرزمین پهله یا پهلو،یعنی استان بزرگی که بعداً اعراب آن را جبال نامیدند بود.پهله شامل شهرهای اصفهان،ری،همدان،کرمانشاه،دینور،ماسبذان،مهرجانقذق،نهاوند،کوفه،قزوین،آذربایجان، قوم و کومش بوده است

-----------------------------------------------------------------

دوران اسلامی:

در متون تاریخی آمده که ایلامیها خود اسلام آوردند و محدوده این استان در دوران اسلامی بعنوان بخشی از ایالت جبال تحت قلمرو خلفای اسلامی به مرکزیت کوفه و بصره اداره می شد.در دوران اسلامی استان ایلام به دو بخش تقسیم گردید که قسمت شمالی به مرکزیت شیروان یا سیروان که به ماسبذان معروف است و قسمت جنوبی به مرکزیت سیمره(دره شهر)که به مهرجانقذق معروف بود.در سال 600ه.ق برای سهولت اداره این منطقه به دو ناحیه بختیاری و لرستان تقسیم شد و برای تشخیص آنها از یکدیگر بختیاری را لر بزرگ و لرستان را که منطقه ایلام جزو آن بود لر کوچک خواندند.

دوران اسلامی متاخر:

این دوران شامل سلسله های افشاریه،زندیه و ... بوده ایلام جزئی از قلمرو این سلسه ها بوده است.شاخص ترین اثر مربوط به دوران زندیه ساختمان امازاده علی صالح(ع) در بخش صالح آباد شهرستان مهران است که اثر نوسازی و تجدید بنا شده است.

اما در زمان محمد علی میرزا فرزند ارشد فتحعلی شاه قاجار چون در صدد حفظ تمرکز قدرت و همچنین افزایش نفوذ و خاندان قاجار بودند بخش از قلمرو والیان لرستان به مرکزیت خرم آباد را به تصرف خود در آوردند و حکومت محلی والیان لرستان قلمروشان صرفاً به پشتکوه(ایلام امروزی)محدود شد.البته از دوره فتحعلی شاه لرستان کوچک به دو بخش پیشکوه(لرستان) و پشتکوه(ایلام)تقسیم شد.اداره پشتکوه توسط والیان بوده که عبارتند از:حسن خان-عباسقلی خان-حیدر قلی خان-علی خان-حیدر خان-حسینقلی خان و غلامرضا خان از نکات برجسته این دوران استقلال نسبی سلسله میرها،حاکمان،محلی دره شهر بوده که مناطق لر نشین استان را تحت فرمان خود داشته و علیرغم اینکه حکم خود را از والی پیشکوه(لرستان)دریافت می کرده ولی خراجگزار والی پشتکوه بوده اند.

--------------------------------------------------------

دوره معاصر:

پنج سال پس از روی کار آمدن رضا خان،وی سپاه والی وقت ایلام"غلامرضاخان فیلی"بعنوان آخرین حاکم ملوک الطوایفی را شکست داد و والی به عراق گریخت و در نجف اشرف ساکن شد.استان ایلام تا سال 1309 به حسین آباد معروف بود در این سال به بعد به دنبال تحولی که در منطقه پیش آمد(تغییرات سلطنت از قاجار به پهلوی)این منطقه توسط فرهنگستان علوم به ایلام تغییر نام یافت.در سال 1316 به فرمانداری کل تبدیل شد و در سال 1353 این منطقه به ستان ایلام در تقسیمات کشوری رسمیت پیدا نمود.

امروزه استان ایلام یکی از غنی ترین مراکز آثار فرهنگی و تاریخی را در خود جای داده است و حتی هر ساله نیز یافته هایی از دل خاک بیرون می آید که حیرت باستان شناسان را بر می انگیزد.در کاوش های شهر تاریخی دره شهر مسجدی از زیر خاک بیرون آورده شد که نشان می داد اولین مساجد مسلمانان در ایران در ایلام ساخته

شده است.

----------------------------------------------------

ایلام از دید گاه مور خان

استان ایلام با مساحتی حدود 19086 کیلومتر مربع ،در غرب کشور بین 31 درجه و 58 دقیقه تا 34 درجه و 15 دقیقه شمالی نسبت به استوا و 45 درجه و 24 دقیقه تا 48 درجه و 10 دقیقه طول شرقی نسبت به نصف النهار گرینویچ قرار دارد.

این استان از شمال به استان کرمانشاهان ، ازغرب به عراق ، از جنوب به استان خوزستان و عراق و از شرق به استان لرستان محدود است ،و 425 کیلومتر مرز مشترک با عراق دارد.

حدود طبیعی استان ایلام ،که 220 کیلومتر و طول و100 کیلومتر عرض دارد ، بدین شرح است : از شمال ، کوه مانشت که تا رود سیمره امتداد دارد، از شرق ، مسیر رودخانه سیمره و کرخه ، از جنوب مسیر رودخانه دویرج(تله زی) ، و از ناحیه غرب ، مرز قراردادی کشور عراق.

در تاریخ سیستان آمده است :( ماسبذان و سیروان یکی است و این شهری است قدیمی از بلاد جبال که بین کوهستان واقع شده است و از حیث شبیه به مکه است و بین آن و سیمره دو منزل است ... و خلاصه ماسبذان آن روز پشتکوه یا استان ایلام امروزی است.

شهرهای مشهور دوره ساسانیان عبارتند از : سیمره مرکز مهرجانقذق که بعدها دره شهر یا داراشهر نامیده شد، شیروان یا سیروان حاکم نشین ایالت ماسبذان(استان ایلام) ارتفاع مرکز استان (شهر ایلام) از سطح دریا 1440 متر و فاصله هوایی آن تا تهران 490 کیلومتر است.

سابقه تمدنی استان ایلام

استرابون ، از عیلامیان به عنوان ساکنان نواحی زاگرس در محدوده جنوبی ماد و شمال بابل و شوش یاد کرده است. چنین به نظر می رسد که جلگه آریوخ قدیمی ترین نام این منطقه (استان ایلام ) بوده است ، و عیلامیان ، به کمک آشور ، از این سرزمین به نینوا شتافتند. تا قبل از سده13ه . م.این منطقه به اریوحان شهرت داشته است. شاید محل حره مربوط به دوره اسارت یهودیان باشد.

بنیامین تودله از این منطقه به عنوان ارین یاد کرده و نوشته است : (در حدود 2000 خانوار یهودی در آنجا مستقر بوده اند.)

پیش از اسکندر ، نام آریوخ به سبد که جمع سبد که جمع آن سبدان است ، تغییر کرده و با پیشوند ماه ( سرزمین ) به صورت ماه سبد و ماه سبدان درآمده است. استرابون از آن با نام ماساباتیس ، یکی از بخشهای بزرگ دولت عیلام ، بین شوش و نواحی اطراف کوههای زاگرس ، یاد کرده است.

پلینی آن را مزوباتن نامیده که منطقه ای است زیر کوههای کامبالیدوس ،و رود الئوس در مسیر خود به طرف دشتهای شوش ، آن را مشروب می ساخته است.

دتونیسیوس ، ساکنان این منطقه را مزاباتی و بطلمیوس آنان را سامباتایی می نامند و دیودروس، در توصیف لشکرکشی اسکندر از آنان به نام سمبنه یاد می کند. استان ایلام امروزی در زمان اردشیر بابکان ماه سبدان نامیده می شد ، هم چنان که ماه نهاوند و ماه بسطام به معنی سرزمینهای نهاوند و بسطام آمده اند. اعراب دو واژه ماه و سبدان را با هم ترکیب کرده و حرف (د) را به (ذ) تبدیل کرده و این ناحیه را ماسبذان نامیده اند. این نام به صورتهای دیگر نیز در کتابهای جغرافی آمده است. از جمله به شکل ماسبتان، که گفته شده کلمه (ما) صورت دیگر (ماد) است. در تقسیمات جغرافیایی موسی خورنی ، این ولایت به نام مای سپتا و جزو کوست خوبران ذکر شده است. این ولایت دو حاکم نشین داشت : یکی شیروان و دیگری اریجان یا اریوجان.

یاقوت حموی به نقل از ابن مقفع ، این ولایت را یکی از هفت شهر پهلویان یا پارتیان آورده است. امروز این ولایت ، استان ایلام و مرکز شهر ایلام است.

استان ایلام ، از گذشته های دور ، مهد تمدنی اصیل و منطقه ای آباد بوده است. رودخانه سیمره ، با آبیاری و حاصلخیز کردن اراضی منطقه ، زمینه سکونت اقوامی را فراهم کرد، که تمدنی عالی پیرامون این رودخانه ایجاد کردند. دره سیمره، نقش بزرگی در تاریخ ایلام داشته است، و مهمترین خط ارتباطی، بین تمدنهای موجود در کوهها، و دشتهای جنوب غرب ایران، از این محل می گذشته است. کاوشهای باستان شناسان در تاریخ گذشته این سرزمین، ما را با کلیات مهم تاریخی و فرهنگ مدنی آنان آشناکرده است. پیدا شدن ظروف سفالی، که از نظر تاریخی مربوط به دوره حجراولیه است، نمایانگر وجود تمدن اولیه در برخی نقاط این سرزمین است.

ادوار تمدنی ماقبل تاریخ استان ایلام

آغاز این دوره که عهد دوم نام دارد و حدود 500 سال پیش از میلاد است اساس زندگی اجتماعی انسان در این زمان مستقر شدن در مراکز تجمعی است که آنها را روستاهای ما قبل تاریخ نامیده اند در این زمان انسان از خشتهایی ساخت که ظریف نبود به شکل هندسی منظمی هم نداشت بااین حال مشابه خشتهای تمدن اولیه بود این اختراع تحولی در وضع بنای خانه ها و ساختمان روستاها پدید آورد و منجر به ساخت نوعی آجر شده که در نتیجه استفاده از آن دیوارها نظم بیشتری گرفتند از قرمزی رنگ این آجرها نیز به عنوان وسیله ای تزئینی استفاده کردند.

کاوشهایی که در سال 1344 هجری شمسی در تپه گوران واقع در دره هلیلان استان ایلام انجام شدند نشان دادند که در لایه های با سال این تپه مربوط به 6500 سال قبل از میلاد دهکده ای نیمه مسکونی با خانه هایی از چوب وجود داشته است این دهکده به تدریج تا سال 5800 قبل از میلاد به صورت آبادی کاملاً مسکونی با خانه های آجری درآمده است. لایه های فوقانی کاملترین دره سفال رنگین و ساده را که در زاگرس کشف شده نشان می دهد در حالی که لایه های زیرین آجری هستند در این دوره از فلز به خصوص از مس چکش کاری شده ومنگنزاستفاده می کردند و ازآنهااشیاءکوچکی مانند درفش وسنجاق می ساختند ولی هنوز ذوب فلز را نمی دانستند در منطقه ایلام آثار وجود کوره های ذوب فلز و شاید قدیمی ترین نوع آن در جهان یافت شده اند. ساکنان بین النهرین برای رفع نیازهای خود در زمینه فلزکاری به معادن و صنعت فلزکاری منطقه زاگرس (منطقه ایلام امروزی) وابسته بوده اند زیرا قبایل ساکن در پشتکوه (ایلام استاد این صنعت بوده اند سرزمین ایلام نقش بسیار مهمی در گسترش صنعت فلزکاری در قلب آسیای غربی داشته است.

قدیمی ترین و مهمترین آثار باستانی ایرانیان از جمله ایلام ظرفهای سفالین نقاشی شده زیبایی هستند که به دوره طولانی سه هزار ساله ای یعنی 4000 تا 1000 قبل از میلاد مربوطند این ظرفها که برجسته ترین یار انسان عصر مس اند جانشین سفالینه ایران در اوایل دوره سنگ ـ مس به شمار می روند ظروفهای مذکور در شوش (معروف به شوش الف) و در اکتشافات بعدی درنهاوند،کرمانشاه، ایلام، سیستان، بوشهر، شیراز و ... پیدا شده اند. دکتر بهمن کریمی مؤلف کتاب راههای باستانی و پایتخت قدیمی ایران می نویسد : کزآباد دره هلیلان، دو تل یکی بزرگ و یکی کوچک است در تل بزرگ دو سمت حفاری شد سمت شمال و سمت شرق. در جهت شرقی که چندین روزگار کردیم آثاری از کوزه شکسته های رنگین و بی رنگ و نقشدار نمودار شد که سال حقیقی را می توان از سه هزارسال قبل حدس زد. بر ظروف سفالین به دست آمده از دره هلیلان اشکال هندسی، تصویر درخت، پرنده و حیوان ،مخصوصاً بز کوهی و ... نقش بسته اند. شکلهای هندسی خطوط مصرص و حصار دامغان، گیان نهاوند و ویرانه های شوش هستند. کشف این ظروف نمایانگر قدمت تمدن ایلام تا حدود 4000 سال قبل از میلاد است. بر اساس اسناد و مدارک موجود در دوره ایجاد تحولات تدریجی در بین النهرین فرهنگ سفالینه رنگی، با سرسختی در ایران، از جمله در ایلام پایدار مانده بود. تنها شوش برکران فلات ایران با این تحولات تماس یافته بود در خاکبرداریهای اخیر از این محل ظرفهایی از نوع ظرفهای بین النهرین پیدا شده اند بدین ترتیب در بالای سفالینه های شوش الف، سفالینه هایی دیگر قرار دارند که به کهن ترین دوره باستانشناسی بین النهرین یعنی دوره تعلق دارد و در بالای این قشر نیز آثاری مشابه آثار دره هلیلان وجود دارد که می توان آنها را به دوره های اوروک و حمدت نصر نسبت داد. دوره مفرغ در استان ایلام سابقه ای حدود هزاره سوم قبل از میلاد 2600تا 2000قبل از میلاد دارد بررسیهای باستانشناسان در دره هلیلان و سایر نقاط باستانی استان ویرانه های تعداد زیادی از قرارگاههای متعلق به دوره مفرغ را نشان می دهند که می توان آنها را شهر نامید. ظروف سفالی که وجود تمدن اولیه را در سرزمین ایران به ویژه در برخی نقاط این کشور مثلاً در استان ایلام نشان می دهند پس از عصر حجر وارد دوره مفرغ می شوند و با معیارهای هنری مشترک در همه جا از سواحل سوریه تا جلگه سیستان و رود سند دیده می شوند. آثار بدست آمده از کاوشهای تخت خان آبدانان و دالان ها و غارهای دسته جمعی بزرگی ، پوشیده از سنگهای آهکی اند که سقفهای تاقی شکل دارند این آرامگاههای خانوادگی، بین 6 تا 16 متر طول دارند در این قبرها مردگان با سلاح، ابزار کار و با زیورآلاتی چون گردنبند، سنجاقهای زینتی منقوش، انگشتر و دستبند دفن شده اند و مواد غذایی و مشروبات آن زمان نیز در ظرفهای گلی خام و منقوش و یا در ظرفهای مفرغی همراه آنان در گور گذاشته اند ظرفهای سفالی، پس از پخته شدن با رنگهای گوناگون مانند قهوه ای تیره یا قرمز و نارنجی، رنگ و برروی آنها اشکال هندسی و یا تصویر حیوانات، نقاشی شده اند. از اکتشافات مربوط به این دوره می توان چنین نتیجه گرفت که قبایل پشتکوه استان ایلام در فلزکاری استاد بوده اند. با کاوش گورهای عصر مفرغ جدید در قبری در تپه سراب باغ آبدانان، مقداری کوزه های گلی پخته به رنگ بژ یا منقوش قرمز تیره، دهن گشاد مخصوص بانقشهای پهن نواری، لیوانهای آبخوری که با نوارهای موازی تزئین شده و دوعدد تبر هاشوری شده بدست آمده است. این کوزه ها شباهت زیادی به نوع سفالهای کشف شده شده در تپه گیان دو از نهاوند داشته و مربوط به حد فاصل عصر مفرغ میانه و مرحله دوم دوره قدیم اند. بعضی از انواع آن نیز از نوع سفالهای تپه حسنلو آذربایجان غربی بوده اند و احتمالاً می توان آنها را مربوط به دوره مفرغ جدید 1300تا 1600هجری قمری دانست. اشیاء فلزی این دوره منحصر به سنجاقهای مفرغی ساده اند که نظیر آنها در هزاره سوم پیش از میلاد دیده اند. مفرغهای دوره های میانه و جدید که به طور کلی می توان آنها را مربوط به دومین هزاره قبل از میلاد دانست شکاف بزرگی در کاوشها بوجود آورده اند.

استان ایلام در زمان عیلامیان

بابلیها ارتفاعات سرزمینی را که در شرق بابل قرار داشت آلامتو یا آلام، یعنی کوهستان و شاید کشور طلوع خورشید یعنی شرق مینامیدند. کشور عیلام، شامل خوزستان، لرستان امروزی، استان ایلام کنونی و کوههای بختیاری بوده است حدود این کشور از غرب رود دجله از شرق قسمتی از فارس از شمال راه بابل به همدان (کوههای بختیاری) و از جنوب خلیج فارس تا بوشهر بوده است. کشور عیلام در دوره عظمت از غرب به بابل و از شرق به اصفهان می رسیده و از دو قسمت کوهستانی و دشت تشکیل می شده است. ناحیه کوهستانی که در شمال قرار داشت به سبب وضع جغرافیایی دست نخورده و ابتدایی باقی ماند اما قسمت دیگر یعنی دشت به علت مجاورت و تماس دائم با ملل متمدن زمان مرکز یکی از مهمترین تمدنهای ایران کهن شد و جغرافی دانان قدیم یونان و روم ازجمله استرابون، ایالتی از عیلام را که شهر شوش در آن واقع بود مناسب اهمیت شوش سوزیان یا سوزیانا خوانده اند.

در رابطه با مذهب ابتدا رب النوعهای مختلف مورد پرستش بوده اند احتمالاً به نظر آنان زندگی زائیده رب النوعهای مؤنث بوده است که شوهرش رب النوعی دیگر بوده که در عین حال فرزند او نیز بوده است. شاید رسم انتساب به مادر که نزد عیلامیان معمول بوده ناشی از همین طرز فکر بوده است. حکومت عیلام ملوک الطوایفی بوده است و هر یک از ایالتهای آن حکومتی جداگانه داشته است.

استان عیلام در دوره ماد (708-550 ق.م) جزو ایالت عیلام بوده که خود در زمان حکومت (633-584 ق.م) جزو ساتراپ نشین هشتم دولت ماد محسوب می شد.

ایلام در زمان هخامنشیان

کورش بزرگ بنیانگذار نظام شاهنشاهی در ایران در سال 533 ق.م علیه آژی دهاک (= آستیاگی) جد مادری خود و آخرین شاه ماد قیام کرد و او را در نزدیکی شهر پاسارگاد شکست داد و در سال 550 ق.م به حکومت مادها پایان داد و متصرفات آنان از جمله عیلام و استان عیلام امروزی را تحت سلطه خود درآورد. کورش کشور وسیع خود را به 20ساتراپی تقسیم کرد و برای هر استان حاکمی گماشت. استان ایلام امروزی ساتراپی عیلام بود.

ایلام در زمان ساسانیان

در زمان ساسانیان استان ایلام جزو سرزمین پهله یا پهلو یعنی استان بزرگی که بعداً اعراب آن را جبال نامیدند بود. پهله سرزمینی است که شاهان اشکانی حکومت را از آنجا آغاز کردند شامل اصفهان،ری ،همدان ، کرمانشاهان، دین ور، ماسبذان یا ماسپتیان، مهرجانقذق،نهاوند، کوفه، قم، قزوین، کوهش و آذربایجان بوده است. در این تقسیم بندی غرب سرستان شامل دو بخش مهم ماسبذان و مهرجانقذق(=مهرگان کوه)بود شمال آن الیشتر بود که جزو ماه کوفه محسوب می شد بخش میانی آن نیز جزو شاپور خواست، یهنی شهری که به فرمان شاپور اول شاه ساسانی بنا شده بود. شهرهای مشهور دوره ساسانیان عبارتند از : سیمره مرکز مهرجانقذق که بعدها دره شهر یا داراشهر نامیده شد. شیروان یا سیروان که حاکم نشین ایالت ماسبذان،استان ایلام کنونی بوده است. دره شهر و شیروان محل ییلاقی بعضی از امرای دوره ساسانی بودند و هنوز در این محل آثار دژ و حصار تنگ چوبینه که به نام بهرام چوبینه نام گذاری شده باقی اند. از حکمرانان دوره ساسانی در استان ایلام اطلاع درستی در دست نیست شاید آخرین فرمانروای ساسانی هرمزان بوده است که بر سیمره مرکز دره شهر حکمرانی کرده است.

ایلام پس از اسلام

پس از رحلت پیغمبر اسلام (ص)، ابوبکر صدیق زمام امور مسلمانان را به دست گرفت در سالهای 12 و13 هجری قمری مسلمانان به ایران هجوم آوردند. در سال 16 هجری قمری یعنی در زمان خلافت عمر به فرمان سعد بن ابی وقاص، ناصرابن خطاب، مأمور فتح ماسبذان شد. الکامل ابن اثیر در شرح وقایع سال 16 هجری قمری می نویسد(پس از آنکه هاشم از حلولاء این بازگشت سعد خبردار شد که آذین پسر هرمزان جمع کرده و به دشتها روی آورده است. سعد، ضراربن خطاب را با سپاهی به مقابله با او فرستاد و در دشت ماسبذان به هم برخورد نمودند و جنگی شدید درگرفت و آذین توسط ضرار دستگیر شد و سرش از تن جدا شد. سپاهیان عرب تا حوالی سیروان جلو رفته و ماسبذان را قهراً گرفتند مردم آن شهر به جبال فرار کردند ضرار آنان را دعوت به مصالحه کردند و آنان هم پذیرفته بازگشتند ضرار تا انتقال سعد به کوفه در ماسبذان بود سپس به طرف کوفه عزیمت کرد و پسر مزوویل اسدی را در ماسبذان جانشین خود ساخت بعضی نوشته اند که فتح ماسبذان بعد از واقعه نهاوند در سال 21 هجری قمری روی داده است در همین سال بود که عمر به مشورت علی ابن ابی طالب (ع) به نوشتن تاریخ فرمان داد.) احمد ابن یحیی بن جابر بلاذری مؤلف کتاب فتوح البلدان فتح ماسبذان را پس از تصرف نهاوند بین سال 21 هجری قمری بدست ابوموسی اشعری ذکر کرده است. ابوموسی اشعری، پس از فتح نهاوند، ابتدا دینور و سپس سیمره را تصرف کرد ابن اثیر در این باره می نویسد ( ابوموسی که نهاوند را ترک کرد به همراه لشکریان بصره،دینور به را تصرف درآورد و پس از پنج روز توقف به عقد صلح با پرداخت جزیه موفق شد اهالی شیروان نیز مثل آنها مصالحه کردند سپس سایب ابن اختراع از طرف ابوموسی متوجه سیمره،مهرجانقذق شد و پس از فتح آنجا با مردم صلح کرد. برخی نیز گفته اند که سایب مستقیماً از اهواز متوجه مهرجانقذق بوده است.) استان ایلام در تقسیمات پس از اسلام جزو ایالت جبال یا کوهستان بوده و ایالت سیمره و شیروان جزو قلمرو حکومتی بغداد و بصره محسوب می شدند.

ایلام در عصر صفاریان

یعقوب لیث در شوال 261 هجری قمری سیستان را تصرف کرد و پس از فارس و خوزستان و سایر سرزمینهای کرانه شمال خلیج فارس را تسخیر کرد و در سال 264 هجری قمری جمعی از لشکریانش را به فرماندهی ابو معز بلال ابن ازهر به اهواز فرستاد و خود نیز به دنبال آنان رفت تا از آنجا عازم بغداد شود در همان سال سپاهی به سیمره فرستاد و ضمن فتح آنجا اسیری نیز گرفت محمد بن جریر طبرسی ضمن شرح حوادث سال 264 هجری قمری می نویسد:(یعقوب صفار سپاهی به سیمره فرستاد که پیش از وی آنجا رفتند و به نزد را بگرفتند) و به اسیری سوی صفار بردند که به نزد وی درگذشت.

ایلام به روایت تاریخ

مطالب مشابه :

معرفی شهر مورموری

مورموری شناسی...

گزینه های بخشداری شهرستان آبدانان مشخص شدند

ایلام به روایت تاریخ

یه خبر جالب...

هول و هراس داستان هر لحظه مردمان مورموری

یادواره شهداء بخش کلات مورموری برگزار شد.