درباره صنایع دستی

به موازات تكامل فكري بشر تدريجاً ساخت و استفاده از ابزار كه از يكسو موجب كاهش زحمت بدني و از سوي ديگر باعث ازدياد راندمان كار مي شد رواج يافت و طي ادوار مختلف تكامل و پيشرفت فوق العاده يي حاصل كرد. بطور مثال در رشته دستبافي، ابتدا نوعي ماشين بافندگي متحرك ساخته شد كه هنوز هم در مناطق روستائي از آن استفاده مي شود. عرض اين دستگاه از 50 سانتي متر تجاوز نمي كرد ولي به تدريج دستگاههاي بافندگي ديگري بصورت ثابت و با استفاده از ياتاقان و ماكو با عرض حداكثر تا 230 سانتي متر ساخته شد و امروز اغلب دستگاههاي متداول در بافندگي دستي از اين نوع است. از نقطه نظر تحولات فني و تغيير ابزار كار و روش توليد، ظهور و گسترش انقلاب صنعتي اروپا بزرگترين رويداد تاريخي محسوب مي شود، زيرا صنايع و حرفه هاي دستي كه طي قرنها منشاء توليد كالاهاي مختلف بود به يكباره دچار آن چنان تحول و دگرگوني عظيمي گرديد كه بسياري از اين صنايع در ممالك كانون انقلاب صنعتي رو به نابودي گذاشت و در اين ميان صنايع دستي ساير كشورها نيز از اثرات انقلاب مذكور در امان نماند چرا كه “توليد انبوه“ كالاهاي ماشيني به ميزاني بيش از احتياجات داخلي از يكسو و پيشرفت وسائل حمل و نقل و كاهش مداوم هزينه ي حمل از سوي ديگر، كشورهاي اروپاي غربي را متوجه ي بازارهاي ساير ممالك كرد و در نتيجه بسياري از كشورهاي آسيائي كه خود توليد كننده و حتي صادر كننده ي برخي محصولات دستي مصرفي نظير انواع پارچه، ظروف سفال و بدل چيني و اشياء شيشه يي و فلزي بودند پس از مدتي بر اثر رقابت مصنوعات ماشيني وارداتي، نه تنها بازارهاي خارجي را از دست دادند، بلكه بصورت وارد كننده ي مشابه ماشيني محصولات توليدي خود نيز شدند، كما اينكه در سالهاي قبل از انقلاب اسلامي در كشور خودمان نيز شرايطي ايجاد شده بود كه حتي صنايع دستي قابل ساخت در كشور از خارج وارد مي شد. بطور كلي دگرگوني عادات و نوع مصرف كه تا حد زيادي ناشي از تغيير نحوه ي زندگي بر اثر توسعه ي شهرنشيني است موجب بروز تحولات تدريجي و عميقي در صنايع دستي شده است بنحوي كه اگر تغيير شكل فرآورده هاي دست ساز كه معلول دگرديسي مصرف مي باشد با تغييرات حاصله در امر ساخت و توليد كه در ارتباط با تكامل ابزار است مورد بررسي قرار گيرد، ملاحظه مي شود كه عليرغم برخي تصورات درباره ي كهنگي صنايع دستي، اين رشته از فعاليت اقتصادي بشر، طي ادوار گذشته از تاثير پديده هاي اجتماعي، اقتصادي و فني بر كنار نمانده و شايد همين قابليت انعطاف صنايع دستي مهمترين عامل حفظ و بقاء آن بوده است. در همين زمينه “لئوبرونستين“ ضمن تقسيم هنرها و صنايع به دو دسته ي “مردم پسند“ و “نهر مردم“ تاكيد مي كند كه: هنر در سراسر زمانها، دوره هايي بزرگ پيموده كه طي آنها گاه يك اصل بر اصل ديگر فرمانروا بوده است و در برخي از دستاوردهاي كمياب تاريخي، هر دو گرايش با هم در آميخته و هنري در آن واحد پيچيده و داراي هماهنگي پديد آورده است. ايران همچون فرهنگهاي ديگري كه در خاور نزديك كهن، هويت نيرومند فردي داشته اند، داراي تمدني بسيار پيچيده و پرتنوع است.[2]كه براي بررسي و شناخت آن رجوع به تاريخ و به ويژه كشفيات باستان شناسي انجام شده در نقاط مختلف كشور، اجتناب ناپذير است. زيرا مطالعه درباره ي صنايع دستي و پيشه هاي كوچك و منطقه يي، ايران را بايد از زمانهايي بسيار دور و حتي قبل از تاريخ آغاز كرد و روند تكاملي آن را به ترتيب گذشت زمان مورد بررسي قرار دد و از اين طريق به منشاء اوليه ي صنايعي كه امروزه نيز رد قسمت هاي مختلف ايران رايجند، دسترسي پيدا كرد. قبل از هر چيز بايد توجه داشت دانستن وضع كلي تاريخ كشور و نگرشي به حفريات باستانشناسي انجام شده مي تواند پايه و اساس اطلاعات فعلي ما درباره ي صنايع دستي باشد و بديهي است تاريخ صنايع، چيزي منتزع از تاريخ تمدن نيست و ضرورتاً مي بايست بررسي صنايع، هنرها و پيشه هاي ايراني را از زمان پيدايش تمدن و شيوه هاي زندگي مردم آغاز كرد. كما اينكه به اعتقاد اكثر محققان خاستگاه فنون كشاورزي، فلزكاري، سفالگري و مباني انديشه هاي ديني و فلسفي، خط، علم اعداد، نجوم و رياضي خاورميانه و خصوصا فلات ايران بوده است. قديمي ترين مرحله ي زندگي بشر در ايران، تا جايي كه آثار مكتوب و بازيافته هاي تاريخي مي تواند در پي بردن به آن مد در سانمان باشد، تمدن مخصوص و مشخص عصر حجر ميانه Mesolithic است كه حدود 12000 تا 10000 سال با آن فاصله داريم و مدارك مربوط به آن توسط پروفسور كارلتون. س. كون در غار مسكوني هوتويا كمربند نزديكي به شهر فعلي و در گوشه ي جنوب شرقي درياي مازندران بدست آمد و مربوط به دوران زندگي انسانها در كنار درياست و حكايتگر اينكه حدود شش هزار سال قبل از ميلاد (اندكي كمتر يا بيشتر) كشت غلات، مخصوصا گندم و جو در ايران مرسوم بوده و محصولات زراعي بوسيله داسي كه از سنگ چخماق ساخته شده و لبه يي دندانه دار و مضرس داشته درو مي شده در همين زمان، دامداري و استفاده از گوشت و شير بز و گوسفند رايج بوده و افزون بر اين، پشم گوسفندان به مصرف رشتن و بافتن مي رسيده و مردم با تهيه نوعي سفال ناهموار و كم پخت و نيز تهيه ي انواع ابزار شكار سنگي و استخواني آشنايي داشته اند.[3] دكتر گيرشمن، ضمن تحقيقات و تاليفات خود به وجود اشخاصي اشاره مي كند كه در عصر حجر ميانه در كوهستان هاي بختياري مي زيسته و شيوه هاي ساخت ظروف سفالين را مي دانسته اند و تقريبا ساير اسناد و مدارك نيز همه دلالت بر شروع كشاورزي و صنايع وابسته به آن مانند كوزه گري و بافندگي از ايران دارند و حكايتگر آنند كه تمدن ايران به جهات و دلايل متعددي، نيم قرن از تمدن مصر، بالغ بر هزار سال از تمدن هند و افزون بر و هزار سال از تمدن چين جلوتر بوده است. در عصر فلز، با وجودي كه تدريجا ساخت آلات و ادوات ريختگي برنزي و مسي رواج يافت معهذا هنوز استعمال ابزار سنگي بر انواع مشابه آن غلبه داشت، تهيه و استفاده از ظروف سفالين نقاشي شده معمول بود و بافت انواع منسوجات ظريف و نيز طلاكاري و ساخت اشياء زرين رونق و رواجي در خور داشت. با فرا رسيدن عصر مفرغ كه حدود 2700 سال پيش از ميلاد، دگرگوني چشمگيري در تمدن سراسر آسياي غربي بوجود آورد به موازات پيشرفت هاي فني كه نصيب دست ساخته هاي ايرانيان شد، كيفيت زندگي مردم نيز بدليل برخورداريشان از مصنوعاتي كه زندگي راحت تري را ممكن مي ساخت افزايش يافت. اگر چه در آن زمان، اكثريت قريب به اتفاق ايرانيان در دهكده هاي زراعتي و خانه هاي كوچك خشتي زندگي مي كردند، اما ترقي و مهارتي كه در امور فني و صنايع داشتند بخوبي باعث تمايز آنان با ساير اقوام و جمعيت هاي ساكن بر روي زمين بود. در همين دوره، مهرهاي زينتي توسط استادكاران ساخته مي شد، ابزارهاي سنگي در شمار مصنوعات كارگاهي در آمده و ظروف سفالين بوسيله ي چرخ هاي كوچك مخصوصي كه با دست گردانده مي شد، توليد مي گرديد و طبق قاعده يي منظم در كوره هاي سربسته حرارت مي ديد. نزديك به 1200 سال پيش از ميلاد، آهن به جاي مفرغ براي ساختن اسلحه و ابزار و تا حدودي زينت آلات بكار گرفته شد و بناهاي آجري مرتفعي در نقاط مختلف اسرآباد و روي سكوهاي بلند بر پا گرديد. يافته هاي باستانشناسي كه حاصل حفاري هاي انجام شده در ايران مي باشد از جمله دلايل ديگري است كه مي تواند تكميل كننده ي اطلاعات ما نسبت به پيشينه ي هنرها و صنايع دستي ايران باشد. اولين اكتشاف بزرگ پيرامون صنعت ما قبل از تاريخ ايران بوسيله “ج. دو.مرگان“ در شوش انجام شده كه اشياء مكشوفه به دو دسته تقسيم مي شود: دسته ي اول اشيائي كه متعلق به اوايل دوره ي مس است و تبر، سوزن، اسكنه و آئينه هاي مسين كه از درون مقابر بدست آمده نشان دهنده استفاده ي مردم اين دوره از فلز مس مي باشد. در اين دوره همچنين پارچه هايي كه با الياف مختلف بافته شده، بدست آمده ولي به نظر مي رسد كه بزرگترين صنعت ايرانيان در اين دوره سفالگري بوده چه آنكه توليد سفالهايي با چرخ و به شكل قدح آبخوري- كاسه هاي غذاخوري، ديگ هاي پخت غذا و گلدان ها و ظروف با لعاب قرمز صيقلي رواج داشته است. علاوه بر اين طي حفريات شوش، گردن بندي نيز بدست آمده كه از گوش ماهي و سنگهاي مختلف ساخته شده، بانضمام انگشترهايي با نگين گوش ماهي و مهرهايي كه اكثراً سنگي و به شكل حيوانات يا تكمه هاي مسطحي است كه در وسط يا روي دسته ي كوچك آنها سوراخي تعبيه گرديده و با وجودي كه در اين دوره بيشتر اشياء از سنگ ساخته مي شد، ساخت تبر، بيلچه و سلاح هاي مختلفي به شكل سلاح هاي توليدي مردم بين النهرين از مس در ايران رواج داشته و از استخوان و فلز نيز براي ساخت وسايل مصرفي مختلف استفاده بعمل مي آمده كه اكثر توليدات منقوش بوده و شباهت زيادي بين اشكال و نقوش ساخته هاي فلزي با شكل و نقش مصنوعات سفالي بچشم مي خورد در حفريات انجام شده در دو كيلومتري جنوب غربي تخت جمشيد سفال هايي بدست آمده كه نقاشي و تزيين شده و تقريبا به نازكي ظروف چيني امروزي بوده شد و بهترين دليل ترقي و تكامل صنعت سفال سازي در دوره يي كه ظروف به آن تعلق دارد ميباشد. همچنين در تپه ي گيان در نزديكي همدان سفالهايي به رنگ قرمز و زرد به اضافه ي خنجرهاي فلزي حكاكي شده اي بدست آمده كه متعلق به 1300 تا 1100 سال قبل از ميلاد مسيح است. دكتر گيرشمن كه حفرياتي در نه كيلومتري شهرستان كاشان و در محلي بنام تپه ي سيلك داشته موفق به كشف اشيايي مربوط به 2800 الي 2700 سال قبل از ميلاد كه شامل انواع سفال دست ساز و چرخي مي باشد، شده كه از طريق شباهت آنها با اشياء بدست آمده از ساير نقاط مي توان تمدن يا تمدن هايي شبيه و نزديك به آن را در مناطق ديگر كشور حدس زد. دكتر اريك اشميد كه هنگام حفاري اطراف دامغان اميدوار به كشف “هكاتوم پيلوس“ يا شهر صد دروازه (دامغان فعلي) بود، اگر چه موفق به كشف بقاياي شهر مورد نظرش نشد ولي به مجموعه اي از مهمترين فرآورده هاي صنعتگران دو تا سه هزار سال قبل از ميلاد دسترسي يافت. سفال هاي بدست آمده توسط دكتر اشميد شامل كوزه هاي بزرگ در اشكال هندسي است و داراي لعاب قهوه اي روشن و كرم مي باشد و اكثراً بوسيله چرخ ساخه شده و گوياي ظهور فن لعاب دادن سفال در ايران پنج هزار سال قبل است. همچنين كشفيات دكتر اشميد حكايتگر آشنايي مردم آن دوره با فلز مس است و بيشتر دست ساخته مسين كه شامل سنجاق هاي مسي، خنجر، گرز، دستبند و… است اشياء طلايي و نقره اي، بويژه زينت آلات زرين، فنجان، مجسمه هاي حيوانات مختلف از نقره و… گوياي دسترسي و استفاده مردم آن دوره از فلزات گرانبها مي باشد و شواهد ديگري در دست است كه نشان مي دهد ايرانيان آن زمان در فلزكاري، ساخت مصنوعات مختلف مانند هاون، مجسمه، انواع تسبيح و… از سنگهاي مختلف مهارت فوق العاده اي داشته اند. دكتر اشميد طي حفاري هايي كه در سال 1313 در نزديكي تهران انجام داد نيز به كشف آثاري مشابه آنچه در دامغان يافته بود توفيق يافت با اين تفاوت كه سفال هاي مكشوفه در حفاري اخير اكثراً داراي نقوشي هندسي به رنگ سياه و سطحي صيقل يافته است و با گل آن گياهي مانند كاه مخلوط مي باشد و مجموعه ي آنچه گفته شد به اضافه ي نتايج حفريات انجام شده در ساير نقاط كشور از جمله لرستان، اروميه و ديگر مناطق بازگو كننده ي قدمت ديرينه صنايع دستي در ايران است و اين ادعا را كه صنايع دستي همزمان با شروع زندگي بر روي زمين آغاز گشته، ثابت مي كند و آنچه در اين ميان جالت توجه مي نمايد وجهه ي مصرفي انواع محصولات بدست آمده و نشان مي دهد كه انسان هاي هر دوره اي از تاريخ امكانات طبيعي محيط زيست خود را با فرهنگ و توان و استعداد خويش تلفيق كرده اند و به پشتوانه ي آن، نيازهاي زندگي خويش را رفع نموده و چه بسا توانسته اند رافع احتياجات همسايگان دور و نزديك خود نيز باشند.

درباره صنایع دستی

مطالب مشابه :

مقاله(صنایع دستی استان همدان)

صنایع دستی استان همدان

صنایع دستی میبد

تشکل های غیر دولتی گردشگری همدان صاحب خانه شدند .

بیات:بازارچه های فروش صنایع دستی روستایی در مراكز گردشگری استان همدان ایجاد شد

درباره صنایع دستی

صنایع دستی لالجـین - سفال گری

تاریخچه صنعت دستی سفالگری

آشنایی با شهر تاریخی همدان