مروري بر پيوند داستان و نمايشنامه در ادبيات معاصر

مروري بر پيوند داستان و نمايشنامه در ادبيات معاصر

خنکاي سايه سار ولايت ديگر / مريم منصوري
در کشور ما با وجود انواع حکايت ها و روايت هاي منظوم و منثور، داستان و نمايشنامه جزء اشکال نو ادبي محسوب مي شوند. هر چند که بسياري از شگرد هاي اين گونه هاي ادبي که ما امروزه فکر مي کنيم ضمن آشنايي با ادبيات غرب به آنها رسيده ايم، در نمونه هاي کهن ادبيات فارسي موجود است. مگر مي توان تصويرسازي ها، ديالوگ هاي پيش رونده منطقي، تحول درست و بجاي شخصيت ها و علاوه بر آن تخيل بي حد در داستان گويي و هزار نکته ظريف ديگر را در نثر ترجمه تفسير طبري به جا مانده از فارسي قرن چهارم، ناديده گرفت. فارغ از اين، بررسي پيوند هاي اين دو گونه ادبي در طول حيات شان در ادبيات فارسي امروز نياز به بحث مفصلي دارد و در اين مجال کوتاه مي کوشيم مروري بر روابط متقابل آنها داشته باشيم.
اما نکته قابل توجه در تاريخ فرهنگي صد ساله اخير به زعم بسياري از کتاب هاي تاريخ ادبيات، پيوند تولد انواع ادبي نو در سال 1300 خورشيدي است که همه اينها را محصول انقلاب مشروطيت مي پندارند. در اين سال نخستين رمان اجتماعي با عنوان «تهران مخوف» نوشته مشفق کاظمي، نمايشنامه «جعفرخان از فرنگ برگشته» اثر حسن مقدم، نخستين محصول شعر نو؛ «افسانه» از نيما يوشيج و مجموعه داستان کوتاه «يکي بود، يکي نبود» نوشته محمدعلي جمالزاده به جامعه ايراني عرضه مي شود. البته همه اين آثار به نوعي از شاخص ها و تاثيرگذار ترين ها بوده اند که اين سال را تبديل به مقطعي در جريان ادبي ما کرده اند. اما در نخستين بودن همه اين کوشش ها جاي درنگ است. اين نکته را نمي توان فراموش کرد که حتي در همين جمع چهارنفره هم، «حسن مقدم» پيش از اين تاريخ به نوشتن داستان کوتاه مشغول بوده است. «حسن عابديني» در صد سال داستان نويسي آورده است؛ «همزمان با جمالزاده، حسن مقدم (1304- 1278) نيز چندين داستان کوتاه نوشت. اولين داستانش با نام «هندوانه» در 1295 در استانبول منتشر شد. استقبال اهل کتاب از اين نوشته فکاهي، حسن مقدم «علي نوروز» را به نوشتن داستان هايي چون «نرگس»، «شاهزاده خانم تاجي»، «زن حاجي آقا» و «حکايت» واداشت. حکايت که بافتي نمايشي دارد از گفت وگوي راوي با پسرک باربري که چمدان اش را مي آورد، ساخته شده است. مقدم با نثري ساده، طرحي از گستردگي فقر، جهل و بيماري در تهران سال هاي 1300 ترسيم مي کند. البته مقدم داستان نويسي را جدي نگرفت و بيشترين نيروي هنري خود را صرف نمايشنامه نويسي کرد.»
اما جالب است بدانيد که مي گويند نخستين تجربه ها براي شکل گيري محصول ادبي با نام داستان توسط «ميرزا فتحعلي آخوندزاده» در دامن نمايشنامه نويسي و سال ها پيشتر - 1236 خورشيدي- با عنوان «يوسف شاه» انجام گرفته است که با وجود مبناي تاريخي داستان، جنسي از انتقاد اجتماعي را نيز دربردارد. «آخوندزاده» (1257- 1191) نويسنده، متفکر سياسي و منتقد ادبي و اجتماعي بود که نخستين نمايشنامه اش را در سال 1229 خورشيدي با نام «ملاابراهيم خليل کيمياگر» در تفليس و به زبان ترکي نوشت. در سال 1236 همزمان با نگارش داستان «يوسف شاه»، مجموعه شش نمايشنامه و اين داستان در کتابي با نام «تمثيلات» منتشر شد. در سال 1253 خورشيدي ترجمه فارسي «ميرزاجعفر قراجه داغي» از تمثيلات منتشر شد.«آخوندزاده» پرورده جغرافياي پرجنب وجوش تفليس و متاثر از واقع گرايي انتقادي روسيه است و با رويکردي نقادانه به نگارش نمايشنامه و داستان مي پردازد. کما اينکه در نامه اي به «ميرزاجعفر قراجه داغي» آورده است؛ «به تجارب حکماي يوروپا و براهين قطعيه به ثبوت رسيده است که قبايح و ذمايم را از طبيعت بشريه هيچ چيز قلع نمي کند. مگر کريتيکا و استهزا و تمسخر. اگر نصايح و مواعظ موثر واقع مي شد، گلستان و بوستان شيخ سعدي رحمه الله عليه، من اوله الي آخر، وعظ و نصيحت است. پس چرا اهل ايران در مدت ششصد سال هرگز ملتفت مواعظ و نصايح او نمي باشند؟ ظلم و جور آنا فآنا در تزايد است و نه در تناقص.» علاوه بر به کارگيري آگاهانه از اثر ادبي براي نقد و اصلاح اجتماعي، از ديگر ويژگي هاي اين آثار، مي توان به زبان ساده و به دور از الفاظ مشکل ادبيات رسمي آن زمان اشاره کرد. با اين وجود بهتر است نگاه «حميد امجد» در کتاب «تياتر قرن سيزدهم» را بپذيريم که خلق محصولات هنري و فرهنگي را زمينه اي براي انجام انقلاب مشروطه به سال 1285 خورشيدي مي داند. چه اگر زبان را به عنوان نخستين سلول هر فرهنگ بدانيم، رجوع به زبان مردم در ادبيات مکتوب، نخستين گام به سوي شکل گيري طبقه متوسط است که در نهايت منجر به اهميت يافتن فردانيت انسان در آثار ادبي نو مي شود. البته جريان هاي ديگري از جمله اعزام دانشجو به خارج از کشور، سفرنامه نويسي و انتشار روزنامه و... موازي با اين حرکت پيش مي روند. تا اينکه «علي اکبر دهخدا» از زبان مردم کوچه و بازار براي نوشتن حکايت هاي «چرند و پرند» در روزنامه «صور اسرافيل» در سال 1286 استفاده کرد. به اين ترتيب همه خطوط فرهنگي، همچون اندام هاي يک نظام ارگانيک به هم متصل هستند و از هم بار مي گيرند تا جرياني در ابعاد اجتماع شکل گيرد. اين بده بستان ها در طول سال ها به کرات در حوزه داستان و نمايشنامه اتفاق افتاده است. کمااينکه «صادق هدايت» در قله داستان نويسي ايران از طبع آزمايي در نمايشنامه نويسي پرهيز نکرده است. هر چند که در نمايشنامه ها به قدرت داستان، رخ نمي نمايد. «پروين دختر ساسان»، «مازيار» و «افسانه آفرينش» آثاري هستند که هدايت قالب نمايشنامه را براي ارائه آنها برگزيده است. دو اثر نخست به نوعي نوستالژي ايران باستان و افسون گذشته هدايت را دربردارند و «افسانه آفرينش» با وجود ريشخندي که در لايه لايه آن تنيده شده است، آثار قابل دفاعي در حوزه نمايشنامه به عنوان يک گونه ادبي با معيارهاي خاص خود نيستند.
فارغ از اين «صادق چوبک» هم از جمله نويسندگاني است که با وجود اينکه صاحب مجموعه داستان هاي بي نظيري است، هوس نمايشنامه نويسي را بر خود حرام نمي کند و نمايشنامه هاي کوتاه «توپ لاستيکي» و «روز اول قبر» را همراه با مجموعه داستان هاي «انتري که لوطيش مرده بود» و «روز اول قبر» منتشر مي کند.
اما در اين ميان «غلامحسين ساعدي» راست قامت ايستاده که در هر دو حوزه به موازات هم قلم زده است. شروع نوشتن هاي ساعدي از روزنامه است و اتفاقاً نخستين داستان هايش را هم در روزنامه ها چاپ مي کند. اما با فاصله اندکي شروع به نمايشنامه نويسي مي کند. به اين ترتيب که داستان «پيگماليون» را در قالب نمايشنامه هم تجربه مي کند. و پس از آن موجي از نمايشنامه ها و داستان هاي بسيار که خوني تازه در رگ هاي تئاتر سال هاي دهه چهل و ابتداي دهه پنجاه و ادبيات داستاني ما مي دمد. نکته بارز در آثار «ساعدي» اين است که هر دو اين گونه هاي ادبي را به خوبي مي شناسد و از هم تمييز مي دهد. علاوه بر آن «ساعدي» شناخت درستي از زبان فارسي معيار و البته کوچه دارد که اين نکته در تفاوت زبان شخصيت ها در نمايشنامه ها و پيرو آن، زبان مستقل هر داستان که البته امکان دارد تفاوت هر يک با ديگري در برخي ظرايف باشد، آشکار است. فارغ از اين، وي از قدرت نمايشنامه نويسي اش در حوزه داستان هم بهره برده است. به اين معنا که داستان هاي «ساعدي» از معدود آثار ادبيات داستاني ما است که شخصيت ها با کنش و گفت وگوهايشان، خود را نشان مي دهند. نکته اي که از همان ابتدا دامن ادبيات داستاني ما را- به دلايل مختلف اجتماعي و...- گرفت که به نوعي روايت درون گرا و تک گويي دچار شد.
اما آبروي نمايشنامه نويسي ايران «اکبر رادي» هم داستان هايي نوشته است. «رادي» شروع مطالعه جدي اش را در حوزه ادبيات ايران در سال 1335 مي داند که همزمان تحت تاثير هدايت، شوق داستان نويسي در او بيدار مي شود. حتي در سال 1338 در مسابقه داستان نويسي که «اطلاعات جوانان» برگزار کرده بود، موفق به کسب رتبه نخست شد. اما «رادي» جوان در سال 1337 براي اولين بار در لاله زار نمايشي از اسکويي ها به نام «خانه عروسک» اثر ايبسن را مي بيند و اين اجرا آنقدر بر وي تاثير مي گذارد که با فاصله يک ماه پيش نويس نمايشنامه «روزنه آبي» را نوشت و پس از چند بار بازنويسي، «احمد شاملو» نخستين کسي بود که جهت چاپ آن کوشيد و البته تاکيد بسيار که؛ جز نمايشنامه چيزي ننويس، به اين ترتيب «رادي» استوار در نمايشنامه نويسي ايران ماند و قد کشيد. و از پس نمايشنامه هاي بسيار، مجموعه «جاده» شامل 7 هفت داستان از روزگار جواني رادي است که اغلب در حال و هواي روايت هاي دروني شخصيت ها مي گذرد.
جريان نوشتن «بهمن فرسي» هم با داستان نويسي شروع مي شود و به تدريج با حضور در کلاس هاي «عبدالحسين نوشين» به تئاتر هم علاقه مند مي شود. اولين کتاب «فرسي» در سال 1332 به سبک قضيه هاي «هدايت» در «وغ وغ ساهاب» با نام «نبيره هاي باباآدم» منتشر شد. پس از آن نمايشنامه «گلدان» و «باهو» را در سال 1340 منتشر کرد. «فرسي» از آن دست نويسندگاني است که سعي مي کند در هر کار به دستاورد جديدي برسد و هم در نمايشنامه و هم در داستان فرم و زبان از نکات مورد توجه فرسي هستند. علاوه بر نمايشنامه هايي چون «موش»، «چوب زير بغل» و... «شب يک شب دو» رمان ماندگار «فرسي» در تاريخ ادبيات ايران است که از فرم بازخواني نامه براي روايت گذشته بهره برده است.
ديگر نمايشنامه نويس تجربي آن سال ها «عباس نعلبنديان» است که در کارگاه نمايش کار مي کرد و اغلب نمايشنامه هايش به کارگرداني «آربي آوانسيان» به صحنه مي آمد، به شکستن قالب هاي شناخته شده و پرواز در سطحي بالاتر علاقه مند بود. در رمان «وصال در وادي هفتم؛ يک غزل غمناک» هم مانند ساير نمايشنامه هايش جنسي از زندگي و آدم هاي ايراني وجود دارد. اما به شيوه خودش و باز هم در هواي اين روايت هاي شکسته و آدم هاي عجيب، صداي قرآن مي آيد.
«رضا قاسمي» هم که بسياري از ما او را با رمان «همنوايي شبانه ارکستر چوب ها» شناختيم، از نمايشنامه نويسي برخاسته است. اولين نمايشنامه اش را در سن 18 سالگي با نام «کسوف» نوشت. و بعد نمايشنامه هاي «چو ضحاک شد بر جهان شهريار»، «اتاق تمشيت»، «معماي ماهان کوشيار» و «معماي ماهيار معمار» را پيش از مهاجرت نوشت و روي صحنه برد. «قاسمي» در فرانسه پس از نوشتن دو نمايشنامه «حرکت با شماست مرکوشيو،» و «تمثال»، همه فعاليت هايش را متوقف کرد و در داستان نويسي متمرکز شد.
از ديگر نويسندگان جدي عرصه داستان نويسي، «محمود دولت آبادي» است که علاوه بر بازي در تئاتر خود نيز به نويسندگي در اين زمينه پرداخته است که از آن جمله مي توان به «درخت»، «ققنوس» و «تنگنا» اشاره کرد. البته تجربه هايي نيز در حوزه نمايشنامه راديويي دارد. اما در هر حال خانه نخست «دولت آبادي» ادبيات داستاني است. از ديگر داستان نويساني که از تئاتر شروع کردند، مي توان به «عباس معروفي» اشاره کرد که از دانش آموختگان تئاتر است و نمايشنامه هايي نظير «دلي با و آهو» هم نوشت اما در عرصه داستان و با «سال بلوا» و «سمفوني مردگان» در خاطره ادبيات فارسي ماندگار شد.
و خلاصه اينکه اين دو ولايت را راهي به هم متصل مي کند که هوس خنکاي سايه سار درخت هاي ولايت ديگر گاه اهالي را از اين ولايت به ولايت ديگر مي کشاند. چه بسا که «هوشنگ گلشيري» هم نمايشنامه اي با نام «سلامان و ابسال» نوشت. يا رضا دانشور که اغلب ما با داستان بلند «نماز ميت» مي شناسيمش، نمايشنامه اي هم به نام «عقرب» دارد که همراه با دفتر سوم لوح منتشر شد و نام هاي بسيار ديگر که مجال اندک صفحه روزنامه مان امان نمي دهد تا خاطره شان را مرور کنيم. اما داشته هاي ما حاکي از آن است که به ندرت پيش آمده کسي در هر دو وادي قد بکشد و ماندگار شود.
شرق
http://www.sharghnewspaper.ir/Released/86-05-03/376.htm

مروري بر پيوند داستان و نمايشنامه در ادبيات معاصر

مطالب مشابه :

نماییشنامه کوتاه کمدی : تست بازیگری

دانلود نمایشنامه کوتاه (2)

نگاهی کوتاه به نمایش های ابزورد

نمایش تک نفره

چند نمایش کوتاه

نمايشنامه هاي مدرن ايراني

دانلود نمايشنامه هاي شكسپير

نگاهی به نمایشنامه ی رادیویی

جنس چینی (نمایشنامه ی رادیویی کوتاه)

خلاصه 50نمایشنامه ایرانی