نقوش فرش ایرانی

قالیچه منحصر به فرد یکصد و چهل ساله محمد صنيعي - کاشان -در همایش گره چهارصد ساله ایران و ژاپن
متعلق به کلکسیون خصوصی-موزه ابریشم ژاپن

یک از خصوصیات منحصر به فرد قالی ایرانی، تنوع در نقوش است که با رنگهای زیبا، طرحهایی را پدید می آورند که در عین تنوع ، خصوصیات یکدستی را ارائه می دهند. تنوع نقوش قالی ایرانی بقدری زیاد است که شمارش همه آن ممکن نیست و در این مقاله تنها به برخی از مهم ترین این نقوش پرداخته می شود.

طرح شاه عباسی

اساس این طرح را گلهای طراحی شده خاصی تشکیل می دهند که به نام شاه عباسی مشهور شده است.

این گلهای تجرید یافته، ضمن شاخه و برگها و گاه اسلیمی ها و ختائی ها در متن و حاشیه فرش، نقشه اصلی را تشکیل می دهند.

به گروههای فرعی طرح اصلی نامهای ، افشان ، لچک ترنج، ترنجدار، درختی، جانوری، شیخ صفی، طره دار سلسله ای ، شاه عباسی تصرفی، ترنجی طره دار، بوته ای و لچک ترنج کف ساده ، داده شده است

طرح اسلیمی

شکل اصلی این طرح را شاخه های دورانی در میان برگها تشکیل می دهد. این شاخه ها، تجرید یافته طرح درخت می باشند.

اسلیمی انواع بسیار زیاد دارد و معمولا در بیشتر قالبها این طرح تکرار می گردد اما در بعضی فرشها این طرح مسلط است . معروفترین اسلیمی ها ، اسلیمی دهن اژدر است. در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب می گردد و بصورت فکین اژدها نشان داده می شود و روی ساقه شاخه ها جوانه هایی در نقاط مختلف تزئین شده است که بیشتر این جوانه ها را اسلیم می نامند.

شاید کلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد و می دانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است. این طرح نیز به لحاظ تغییرات و دخل و تصرف ها به گروههای فرعی بسیار تقسیم شده است. مانند اسلیمی، اسلیمی بندی، اسلیمی شکسته، اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی لچک ترنج، اسلیمی ترنجدار و اسلیمی ماری

طرح افشان

با آنکه در طرحهای فرش معمولا کلیه اجزا و اشکال، به هم پیوسته و مرتبط هستند، گویی قلم نقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن تحرک و ارتباط خود را قطع نساخته است ولی طرح افشان به این صورت است که گل وبرگها و شاخه ها بطور پراکنده و بدون پیوستگی با یکدیگر در متن فرش افشانده شده اند.

به همین علت است که اصل چنین طرحی را افشان نامیده اند. اما در طرح افشان نیز تنوع و تغییر زیادی داده شده است و طرحهای فرعی بسیاری از آن منشعب گشته است. مانند افشان اسلیمی، افشان ختائی، افشان بندی، افشان شکسته، افشان گل اناری، افشان شاه عباسی، افشان شاخه پیچ، افشان دسته گل، افشان حیوان دار و افشان ترنجدار

طرح بته جقه

طرح بته ای تجرید یافته درخت سرو است. بته های سرکج فرش ایران که به بته جقه شهرت یافته است. در طرحهای بته ای به اندازه و اشکال مختلف به چشم می خورد. معروفترین طرحهای بته ای عبارتند از بته جقه ، بته شاخ گوزن ، بته ترمه ، بته سرابندی ، بته خرقه ای، بته قلمکار اصفهان ، هشت گل، بته کردستانی یا هشت بته ، بته میر شکسته، بته لچک ترنج ، بته سنندج، بته افشاری و بته بازوبندی و بوته بادامی.

طرح درختی

با وجودی که در طراحی فرش اساس کار را شاخه و برگها تشکیل می دهند ولی در طرحهای درختی سعی شده است تا وجه تشابه زیاد با طبیعت حفظ گردد.

در اغلب طرحهای این گروه درخت و درختچه های كوچك و بزرگ به ویژه به صورت انفرادی تركیب اصلی را تشكیل داده اند و با اجزاء دیگری تركیب شده اند.

طرحهای معروف درختی اینطور نامگذاری شده اند: درختی جانوری یا حیوان دار، درختی سبزیکار یا آب نما، درختی ترنجدار ، درختی سروی و درختی گلدانی.

طرح شکارگاه

مشخصاتی که در مورد طرحهای درختی ذکر شده در طرحهای شکارگاه نیز وجود دارد ، اما در اغلب طرحهای شکارگاه ، حیوانات وحشی در حال شکار نقش بسته شده است.

گروههای فرعی این طرح عبارتند از : شکارگاه درختی، شکارگاه ترنجدار، شکارگاه قابی، شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسری.

طرح قابی

این طرح از قابهای چند ضلعی بوجود آمده است و از گروهای فرعی آن قابی اسلیمی، قابی قرآنی کرمان یا ستونی را می توا ن نام برد.

طرح ترکمن یا بخارا

طرح فرشهای ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط در ردیف طرحهای ایلی و خاص مردم کوچ نشین است که بطور ذهنی و بدون نقشه بافته می شود.

ترکمنی قاب یمونی ، ترکمنی شانه ای، ترکمنی غزال گز(چشم آهو)، ترکمنی آخال، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجینی و ترکمنی قاشقی طرحهای فرعی این طرح را تشکیل می دهند

طرح ماهی (هراتی)

این طرح در ردیف طرحهای بومی و ایلی است. بافت آن ما نند سایر طرحهای هندسی ذهنی است و از روی نقشه بوجود نیامده است. خوشبختانه زیبایی این طرح ، طراحان فرش را برآن داشته است که آنرا بصورت یک طرح منظم و مدون و با حفظ ویژگیهای قدیمی آن ، پیاده نمایند. این طرح در بیرجند(یکی از شهرهای استان خراسان) بافته می شده و به تدریج به سایر مناطق فرشبافی ایران راه یافت.

چنانکه امروز از شرق تا غرب و همچنین در نواحی مرکزی ایران یعنی از استان خراسان تا آذربایجان و همدان و اراک رواج پیدا کرده است گروه فرعی منشعب از آن عبارتند از : ماهی هرات ، ماهی فراهان و زنبوری، ماهی سنه یا کردستان ، ریزه ماهی یا خرده ماهی و ماهی درهم بندی.

طرح گلفرنگ

طرح گلفرنگ ترکیبی است از طرحهای اصیل ایرانی با گلهای طبیعی ، مخصوصا گل سرخ. در این نوع قالی از رنگهای تند و روشن مخصوصا رنگهای سرخ استفاده می شود. گروههای فرعی این طرح را گل سرخ (لچک ترنج) ، گلفرنگ بیجار ، گلفرنگ بیجار ، گلفرنگ مستوفی، گلفرنگ ترنجدار، گلفرنگ دسته گلو گلفرنگ گل و بلبل تشکیل می دهند.

طرح محرابی

طرح اصلی محرابی از طرح محراب الهام گرفته شده است و تزئیناتی از قبیل قندیلها و ستونها و سرستونها و گل و برگها به آن اضافه شده است. گروههای فرعی این طرح بنامهای محرابی درختی ، محرابی گلدانی ستونی محرابی قندیلی ، محرابی گلدانی و محرابی دورنما شهرت دارد.

طرح گلدانی

درطرح گلدانی اغلب شکل گلدان در اندازه های مختلف به چشم می خورد.

گاه یک گلدان بزرگ پر از گل تمام فرش را می پوشاند. گاه چندگلدان کوچک بطور متقارن در اطراف متن و یا دنبال هم سرتاسر متن را فرا می گیرد. گروههای فرعی این طرح عبارتند از : گلدانی ختائی، گلدانی دوطرفه، گلدانی محرابی، گلدانی سراسری ، گلدانی ظل السلطان(گل وبلبل) ، گلدانی حاج خاتمی ، گلدانی تکراری ، گلدانی لچک ترنج و گلدانی یکطرفه.

طرح محرمات (قلمدانی)

در این طرح كل متن فرش از جهت طولی به چند ردیف موازی تقسیم می گردد ودرون این ردیفها با نگاره هایی همچون بته جقه ، انواع اسلیمی و یا ختایی و گل وبرگهای دیگر تزیین می گردد. به عبارت دیگر متن فرش به صورت راه راه می باشد.محرمات بته جقه ای معروفترین طرح این گروه است . این طرح در بعضی از نقاط ایران به نام قلمدانی مشهور است. گروه های فرعی طرح محرمات عبارتند از قلمدانی سراسری، گل ریز با زمینه یکرنگ و بته با زمینه الوان

طرح ایلی

این طرحها از قدیمی ترین و اصیل ترین طرحها در فرشبافی ایران بوده است ومخلوق ذهن قالیبافان بومی است. طبیعت و محیط زندگی آنها به ساده ترین شکلی در طرح این فرشها منعکس شده است. از نقشه های منظم و مدون پیروی نمی شود و دارای زیبایی دلپسندی است. طراحان فرش این طرح را از منطقه ای به منطقه دیگر منتقل کرده اند چنانکه از غربی ترین نقطه ایران به شرقی ترین منطقه راه یافته است. گروههای فرعی این طرحها اغلب منسوب به مناطقی است که طرح ابتدا در آنجا رواج پیدا کرده است و یا به نام اشخاصی است که دارای نفوذ محلی بوده اند و یا سفارش بافت آن را داده اند. نامهای معروف و قدیمی این گروه عبارتند از هیبت لو (مربوط به فارس و آباده) ، قشقایی بته ، افشاری، خاتونی، اردبیل، مزلقان ، خمسه ، ساوه، تفرش، هریس، مهربان، گوراوان، زنجان و مشکین شهر، بختیاری، کردی، یلمه، گبه(خودرنگ) ، سیستان، فردوس، سالارخانی، یعقوب خانی، سنگ چوبی، علی میرزائی، جان بیگی، جانمازی،جوین، موسی آباد، بلوچستان، ویس، قرجه، سنه و دسته گل

طرح هندسی

همانگونه كه از نام طرحهای این گروه پیداست ، كلیه نقوش این گروه به صورت هندسی و با استفاده از خطوط زاویه دار به وجود می آید. گروههای فرعی مهم این طرح عبارتند از: هندسی بندی قابی، هندسی ترنجدار، هندسی محرمات ، هندسی لچک ترنج (شاخه شکسته)، هندسی کف ساده ، هندسی خطائی، هندسی ستاره(موزاییک)، هندسی خاتم شیرازی و هندسی جوشقانی

طرح واگیره ای

منظور از استعمال واژه بندی این است که یک قطعه کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار گردد. چون این قطعات در مرحله تکرار بهم می پیوندند، آنرا بند بندی یا واگره می نامند. نامهای فرعی این گروه عبارتند از بندی اسلیمی، بندی پیچک ، بندی شکسته ، بندی کتیبه ای ، بندی مستوفی ، بندی ورامین یا میناخانی، بندی قالب خشتی یا لوزی، بندی ترنجدار ، بندی درختی ، بندی قابقابی ، بندی شیر شکری یا بازوبندی، بندی سروی ، بندی آدمکی یا ملانصرالدین ، بندی بختیاری ، بندی مجلسی ، بندی خوشه انگوری ، بندی شاخه گوزن حیواندار ، بندی خاتم شیرازی و بندی دسته گل

طرح اقتباسی

اغلب طرحهای این گروه شباهت زیادی با طرحهای فرش مناطق مرزی ایران وكشورهای همسایه و حتی سایر كشورها دارد و به همین دلیل آنها را اقتباسی می نامند مانند طرحهای قفقازی و گوبلنی

طرح آثار باستانی و ابنیه اسلامی

این طرحها از ساختمانها و کاشیکاریها و اشکال هندسی و تزئینی بناها الهام گرفته شده است. در طول تاریخ طراحان فرش در طرحهای اصلی دخل و تصرفاتی کرده و طرحهای فرعی را بوجود آورده اند. معروفترین این آثار عبارتند از مسجد شیخ لطف الله، محرابی کوفی، مسجد کبود، مقبره شیخ صفی، سردر امامزاده محروق، گنبد قابوس، مسجد شاه اصفهان، تخت جمشید، طاق بستان، طاق کسری(ایوان مدائن)، و زیرخاکی

طرح تلفیقی

طرحهای این گروه به مرور زمان و با ادغام شدن طرحهای مختلف بوجود آمده است و دهها و بلكه صدها نوع از آن را می توان در میان مناطق مختلف ایران مشاهده كرد. برخی از طرحهای تلفیقی به جهت تلفیق زیبا و صحیح نقوش مختلف ازجذابیت بالایی برخوردارند. اما برخی از آنها ناشی از تلفیق نابهنجار چند طرح می باشند. گونه های مختلفی از طرحهای تلفیقی را می توان نام برد مانند لچك و ترنج تلفیقی ، تلفیقی دسته گلی ، تلفیقی گل فرنگ ، تلفیقی هندسی و...

نقوش فرش ایرانی

مطالب مشابه :

پیراهن غزل ، با طرح اسلیمی

انواع طرح های و نقوش قالی

بته جقه را بسیار دوست می دارم...

اسلیمی دهن اژدری دهان اژدری شکل سر اژدها اژدرها اژدر dragon leaf eslimi بحثی پیرامون نقوش اسلا

اسلیمی 2

نقوش فرش ایرانی

طرحها ونقشه های فرش ایران وجهان - جهت مطالعه دانش آموزان سوم طراحی فرش -قسمت اول

هنر ختایی

مسجد جامع سجاس تلفیقی از طرح‌های اسلیمی دوره‌های سلجوقی و ایلخانی