روند پیدایش مسجد – مدرسه ها

مدرسه سپهسالار تهران

فعالیت‏های آموزشی، از جمله‏ی آموزش خط و کتابت، از همان آغاز گسترش اسلام در مساجد صورت می‏گرفت و زمان پرداختن بدان به نحوی بود که موجب بروز اشکال در فعالیت‏های عبادی نمی‏شد. برخی از علما حتی در منزل خود به تدریس می‏پرداختند،اما گسترش فعالیت‏های متنوع آموزشی و مذهبی موجب شد که مراکز خاص دیگری برای آموزش علوم مذهبی و سایر علوم مربوط با آن شکل گیرد. بیت‏الحکمه، یکی از نخستین مراکز علمی و فرهنگی بود که گویا در اوایل قرن سوم هجری قمری در بغداد تأسیس شد (۱) بغداد در این دوره از مراکز مهم علمی به شمار می‏رفت، و گفته‏اند که در بازار شهر حدود یک صد دکان کاغذفروشی (وراقی) و صحافی وجود داشت (۲).

با وجود آنکه واژه‏ی مدرسه در اشعار دعبل خزاعی، شاعر قرن دوم هجری قمری، به کار رفته است، اما اطلاع روشنی از اینکه ساختار مستقلی به نام مدرسه نیز در آن دوره شکل گرفته باشد در دسترس نیست (۳).
در اواخر قرن سوم هجری قمری، به تدریج مراکزی با عنوان «دارالعلوم» از سوی علما و امرا تأسیس شد و تفاوت عمده‏ی آنها با کتابخانه‏ها در این بود که نه تنها برای امر تعلیم، بلکه برای اقامت طلایی که بعضا از شهرهای دور راهی مرکزی علمی می‏شدند تسهیلات و از جمله اقامتگاه‏هایی در نظر می‏گرفتند (۴) با طراحی و احداث مساکن ساده، آن هم در کنار فضاهای آموزشی، نوع ویژه‏ای از آموزشگاه‏ها که تلفیقی از سکونتگاه و فضای آموزشی بود، شکل گرفت و به تدریج الگوی طراحی مدرسه‏های علمیه گردید و تکامل یافت.
گویا از اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری قمری بود که مکان‏هایی به نام مدرسه ساخته شد و در همین دوره است که احداث مدرسه‏ای را در آمل به ناصر کبیر (متوفی ۳۰۴ ه.ق) و نیز داعی صغیر که از فرمانروایان علوی این خطه بودند نسبت داده‏اند (۵).
در قرن چهارم هجری قمری، چندین مدرسه در قلمرو حکومت غزنویان و نواحی دیگر ساخته شد که در
آثار تاریخی و ادبی بدانها اشاره شده است (۶) اما اثری از ساختمان هیچ یک باقی نمانده است تا بتوان به خصوصیات معماری آنها پی‏برد. اسنادی از دو مدرسه متعلق به دوره‏ی سلجوقی وجود دارد که نشان می‏دهد طرح نخستین مدرسه‏ها با الهام از طرح‏های خانه‏های درون‏گرا بوده که بعدها دچار دگرگونی‏هایی نیز شده است.
از مدارس نظامیه‏ی ساخته‏ی خواجه نظام‏الملک طوسی که از نخستین مدرسه‏های بزرگ و سازمان‏یافته به شمار می‏آید نقشه‏ای باقی نمانده است، در حالی که مدرسه‏ی مستنصریه‏ی بغداد (ساخته‏ی قرن هفتم هجری قمری) هنوز باقی است. به ظن قوی، به هنگام احداث بنای مذکور، مدرسه‏ی نظامیه‏ی بغداد نیز معمور و مورد استفاده بود، لذا با عنایت به پیشینه‏ی مدارس نظامیه و ویژگی‏های معماری آها، قاعدتا باید مدرسه‏ی مستنصریه را با الهام از خصوصیات معماری مدرسه‏ی نظامیه ساخته باشند.
در مدرسه‏های ساخته شده تا دوره‏ی ایلخانان، متناسب با شرایط، امکانات و نیازها، از یک فضای ساده هم به عنوان مسجد استفاده می‏شد. اما از دوره‏ی ایلخانان و به خصوص از دوره‏ی تیموریان و بعد از آن به تدریج در مدارسی که دارای طرحی معمارانه بودند و نیز در بسیاری از مدرسه‏های بزرگ، فضای خاصی را به مسجد اختصاص می‏دادند، که این فضا غالبا به شکل گنبدخانه‏ای (و در مواردی به صورت شبستانی) بود که در گوشه‏ای از بنا (به ویژه در مدارس دوره‏ی تیموری) یا در امتداد یکی از محورهای تقارن آن (بیشتر در دوره‏ی صفویه) بنا می‏شد. این فضا به دلیل برخی خصوصیات ساختاری، از جمله وسعت، به گونه‏ای نبود که همیشه آن را به عنوان مسجد عمومی مورد استفاده قرار دهند. ولی البته از مساجد واقع در بعضی مدارس بزرگ (مانند مسجد مدرسه‏ی چهارباغ در اصفهان یا مسجد مدرسه‏ی امام خمینی (سلطانی) در کاشان) در اوقات و ایام ویژه برای برگزاری نماز یا سایر فعالیت‏های عام مذهبی به صورت‏های عمومی نیز استفاده می‏شد. اما از طرفی زمان و نحوه‏ی استفاده از این مساجد غالبا به گونه‏ای نبود که آرامش فضای مدرسه را مختل و یا درس و بحث طلاب علم را با اشکال مواجه نماید.به این ترتیب از قرن چهارم هجری قمری به بعد، مدرسه به عنوان فضای نسبتا مستقل آموزشی مورد استفاده قرار می‏گرفت.
در دوره‏ی صفویه مسجد جامع بزرگی در فرح‏آباد ساری ساخته شد که با توجه به قرائن می‏توان آن را یکی از نخستین مسجد – مدرسه‏ها در ایران به شمار آورد. در این بنا، جبهه‏ی سمت قبله به فضای اصلی مسجد یعنی گنبدخانه و شبستان، و سه جبهه‏ی دیگر به حجره‏های طلاب اختصاص یافته است. ساختار این بنا و توزیع فضایی فعالیت‏ها در آن به گونه‏ای است که از لحاظ ساختمانی و کاربردی، آن را می‏توان «مسجد – مدرسه» نامید؛ چرا که هر یک از فضاهای مختص مسجد و یا مدرسه، آن قدر گسترده است که به نظر می‏رسد هر دو فضا در نظر کارفرما و طراح بنا اهمیت کمابیش برابر و همسانی در آن داشته است، و به همین مناسبت هر دوی این فضاها را می‏توان جزء «فضاهای اصلی» مجموعه به شمار آورد. به عبارت بهتر هیچ یک از این دو فضا را نمی‏توان نسبت به دیگری، جنبی یا فرعی دانست.
درباره‏ی چگونگی تکوین و زمان دقیق طراحی و احداث این نوع بنا در ایران، هنوز بررسی‏های کافی صورت نگرفته است. اما به نظر می‏رسد که نوع طراحی و ساختمان مسجد – مدرسه‏ها در ایران با نحوه‏ی بنای آنها در قلمرو گورکانیان در هند، بی‏ارتباط نبوده است؛ و چنان که برای نمونه، نقشه‏های دو مسجد – مدرسه‏ی «سردار» در قزوین و مسجد – مدرسه‏ی «خیرالمنزل» در دهلی مقایسه شوند آشکار می‏گردد که برخی ویژگی‏های مدرسه‏ی «خیرالمنزل» بنا شده، در بعضی موارد از شیوه‏ی طراحی مسجد – مدرسه‏ی «خیرالمنزل» اقتباس شده است.
ارتباطات فرهنگی و هنری متقابل ایران و هند در دوره‏ی صفوی و گورکانی و تداوم آن تا عهد قاجار، امکان تبادل تجربیات فرهنگی را فراهم آورده بود و چنان که بررسی شود، چنین به نظر می‏رسد که برخی از خصوصیات مهم معماری مساجد جامع دوره‏ی قاجار از شیوه‏ی طراحی مساجد جامع گورکانی اقتباس شده است (۷).
به هر ترتیب، دوره‏ی اوج توجه به احداث مسجد – مدرسه را عصر قاجار باید دانست، و بیشترین شمار این نوع بنا نیز در تهران، یعنی پایتخت آن روزگار ساخته شد.

برخی از مسجد – مدرسه‏های تهران

مسجد – مدرسه‏ی شهید مطهری (سپهسالار)

واقع در میدان بهارستان، جنب ساختمان مجلس شورای اسلامی.
این مسجد – مدرسه را میرزا حسین خان قزوینی سپهسالار ساخته بود. ساختمان آن در ۱۲۹۶ ه.ق آغاز شد و تا زمان فوت بانی (۱۲۹۸ ه.ق) به پایان نرسیده بود. پس از او برادرش یحیی‏خان مشیرالدوله کار را دنبال و تا پایان کار بر احداث بنا نظارت نمود (۸).
صحن مدرسه تقریبا به شکل مربع است و در سه طرف آن در حدود شصت حجره در دو طبقه ساخته شده
است. شبستانی بزرگ در پشت جبهه‏ی شرقی و یک گنبدخانه‏ی عظیم در جبهه‏ی جنوبی مسجد وجود دارد.
ورودی اصلی این بنا در جبهه‏ی غربی مجموعه واقع و دارای جلوخانی بزرگ و تزیین شده است. ورودی دیگری هم که طراحی و تزیین شده است در جبهه‏ی شرقی بنا وجود دارد و غالبا از آن برای دسترسی به شبستان مجاورش استفاده می‏شود.
این مدرسه مشتمل بر طرحی چهار ایوانی با گنبدخانه‏ای بزرگ است و بدین ترتیب فضایی به وجود آمده که موجب باشکوه شدن جلوه‏ی بیرونی فضایی به وجود آمده کمه موجب باشکوه شدن جلوه‏ی بیرونی ترکیب حجمی بنا نیز شده است. از ویژگی‏های مهم ترکیب حجمی فضای درونی مدرسه، وجود چهار مهتابی یا فضای باز جلو حجره‏های طبقه‏ی فوقانی است. این نوع ترکیب حجمی در مسجد – مدرسه‏های «سید» و «رحیم‏خان» در اصفهان نیز مشاهده می‏شود. وجود هشت منار در بنای مزبور حاکی از توجه طراح به این عنصر معماری است. طراحی ورودی نیز از مسیری غیر مستقیم، تحت تأثیر بهترین الگوی طراحی ورودی مساجد، برای دسترسی به صحن تشکیل شده است.
گنبدخانه‏ی این بنا ویژگی خاصی دارد؛ به این ترتیب که گنبد اصلی به چند نیم گنبد اتصال یافته است. به نظر می‏رسد چنین ویژگی بیشتر به مساجد دوره‏ی عثمانی تعلق دارد و به احتمال زیاد از برخی نمونه‏های این مساجد اقتباس شده است.
سطوح نمای مدرسه با انواع کاشی‏های منقوش پوشیده شده است و نمونه‏هایی از کاشی‏های نفیس معرق را همراه با نمونه‏ی کاشی‏های هفت رنگ همراه با تصاویر و نقش‏هایی که در دوره‏ی قاجار معمول شد، می‏توان مشاهده کرد.
این بنا را می‏توان بزرگ‏ترین مسجد – مدرسه‏ی تهران در دوره‏ی قاجار به شمار آورد که به دلیل وجود شمار فراوانی حجره، شبستان و گنبدخانه‏ای بسیار بزرگ در آن، «جامع» نیز نامیده می‏شد. همچنین به طوری که نقل شده است مجهز به حمام، مریض‏خانه و مطبخ نیز بوده است. صاحب المآثر والآثار در این باره آورده است:
تأسیس و بنیاد و انشاء ابواب البر مرحوم میرزا حسین خان قزوینی سپهسالار اعظم – قدس سره – در دارالخلافه‏ی ناصری که مشتمل است بر جامعی کبیر و مقصوره‏ای خطیر و مدرسه‏ی بدیع با صحنی وسیع و طبقات از حجرات و مآذن و منارات و مکتب و مخزن و مریض‏خانه و حمام و سایر لواحق و ضمایم در نهایت امتیاز و استحکام… (۹).

مدرسه‏ی حکیم هاشم

واقع در خیابان پانزده خرداد، کوچه‏ی تکیه‏ی دولت.
بانی این مدرسه، بر پایه‏ی کتیبه‏ی سنگی ورودی آن، شخصی به نام حکیم هاشم است که در دوره‏ی صفویه می‏زیسته غاست. این بنا در ۱۲۹۶ ه.ق به دستور مهد علیا مرمت شد. بر کتیبه‏ی مزبور که در ۱۳۰۴ ه.ق تنظیم شده، به این نکته چنین اشاره شده است:
چو برگذشت ز هجرت هزار و یک صد و اند
حکیم بارع با فضل هاشم رازی
بنای مدرسه‏ای خواست برنهد که ز علم
رواج یابد شرع پیمبر تازی
به شهر طهران بنمود این خجسته بنای
که به سپهر برینش بود سرافرازی
گذشته چون که بر آن سال و مه به ظاهر آن
شکست و رخنه بسی کرد یار و دمسازی
برفت چون نود و شش پس از هزار و دویست
به امر ناصردین شاه با فر و غازی
علیقلی سر شهزادگان وزیر علوم
که حکم شه را دارد به صدق همرازی
بگفت آنچه خرابی بدان رسیده، کنند
زنو مرمت آن اهل حرفت رازی (۱۰).
مدرسه‏ی حکیم هاشم دارای دو ایوان در جبهه‏ی شمالی و جنوبی، ورودی نسبتا ساده در جبهه‏ی غربی و تعدادی حجره است.
ترکیب برخی از فضاها و عناصر بنا و نیز نماهای نامتقارن آن به خوبی نشان می‏دهد که بر اثر دگرگونی‏ها و مرمت‏های متعدد، شکل نخستین بنا تغییر یافته و نظم و انسجام اولیه را از دست داده است. در حال حاضر نیز ساختمان آن آسیب دیده و متروک مانده است.

مسجد – مدرسه‏ی حکیم ‏باشی (آقا محمود)

واقع در خیابان پامنار، کوچه‏ی مروی.
بنای آن را به میرزا احمد حکیم‏باشی نسبت داده‏اند که گویا در دوره‏ی فتحعلی شاه زندگی می‏کرده است، و در خصوص اشتهار این مسجد – مدرسه به آقا محمود، آمده است که آقا محمود کرمانشاهی نامی مدتی پیشنماز آنجا بود (۱۱).
در جبهه‏ی قبله، گنبدخانه و ایوانی وجود دارد که شاخص‏ترین عناصر مسجد به شمار می‏آید. شبستانی
کم‏عمق و طویل نیز در جبهه‏ی مقابل آن ساخته و در دو جبهه‏ی دیگر، هشت حجره‏ی روبه‏روی هم قرار داده‏اند. در وسط هر یک از دو جبهه‏ی مزبور نیز ایوانی وجود دارد، و به این ترتیب این بنا دارای سه ایوان است. دو سوی گنبدخانه، به دو ورودی مجهز است که هر کدام متشکل از پیش طاق، هشتی و دالانی است و مستقیما به حیاط ختم می‏شود.

مسجد – مدرسه‏ی معیرالممالک

واقع در خیابان خیام، کوچه‏ی معیر.
دوستعلی خان نظام‏الدوله‏ی معیرالممالک، از رجال دوره‏ی قاجار، این بنا را احداث نمود (۱۲) و تاریخ احداث و وقف بنا را پیش از ۱۲۹۰ ه.ق دانسته‏اند (۱۴).
گنبدخانه و ایوانی بزرگ در جبهه‏ی قبله‏ی آن دیده می‏شود و در جبهه‏ی مقابل گنبدخانه، شبستانی کم‏عمق و طویل قرار دارد که در سال‏های اخیر شکلی دیگر یافته است. در دو جبهه‏ی دیگر و مقابل، هم شماری حجره وجود دارد و در جلو آنها و همچنین در دو جلو جبهه‏ی مقابل گنبدخانه، رواقی طراحی و ساخته شده است؛ ولی متأسفانه رواق جبهه‏ی روبه‏روی قبله تخریب شده است.
فضاهای ساخته شده در جبهه‏ی قبله، نسبت به سه جبهه‏ی دیگر ارتفاع بیشتری دارد. گنبدخانه، فاقد پوشش تزئینی است و منارهای دو سوی ایوان نیز پیش از آنکه بنایشان به اتمام برسد، به حال خود رها شده‏اند. این بنا دارای دو ورودی است و گویا ورودی جبهه‏ی غربی آن، بیشتر برای عبور و مرور خانم‏ها اختصاص می‏یافته است.

مسجد – مدرسه‏ی مروی

واقع در خیابان ناصرخسرو، کوچه‏ی مروی.
این بنا را حاجی محمدحسین خان مروی، از مقامات دربار فتحعلی شاه و ملقب به فخرالدوله (متوفی ۱۲۳۴ ه.ق) ساخته است (۱۴).
مسجد – مدرسه‏ی مروی دارای یک حیاط وسیع و دو حیاط کوچک و شبستانی بزرگ در جبهه‏ی جنوبی است که یک راه دسترسی به آن از دالان ورودی وجود دارد. در حدود سی حجره در اطراف صحن ساخته شده است و چهار ایوان در وسط هر یک از جبهه‏های بنا وجود دارد که
گویا دو فضای پشتی ایوان‏های شرقی و غربی، به مدرس اختصاص داشته است. بساری از حجره‏های این مدرسه بزرگ هستند و هر یک، از یک فضایی اصلی با یک ایوان و صندوق‏خانه تشکیل شده است. باید افزود که بخش‏هایی از بنا، در دهه‏های اخیر مرمت و بازسازی گردیده است.

مسجد – مدرسه‏ی فیلسوف ‏الدوله

واقع در خیابان شهید مصطفی خمینی، جنب امامزاده سید اسماعیل (ع).
این مسجد – مدرسه را میرزا کاظم فیلسوف‏الدوله (متوفی ۱۳۲۳ ه.ق) پزشک مشهور دوره‏ی ناصری، ساخته است (۱۵) پیرامون صحن آن را در حدود دوازده حجره و دو ایوان احاطه کرده است و در جبهه‏ی مقابل ورودی، شبستانی ستون‏دار وجود دارد که برای برگزاری مراسم نماز از آن استفاده می‏شد. ورودی بنا، مسیری غیر مستقیم به صحن دارد و به شکلی طراحی شده است که در آن عناصری همچون جلوخان، هشتی، دالان و ایوان به کار رفته است.
از ویژگی‏های این بنا، وجود مقبره‏ی بانی آن در کنار حیاطی بسیار کوچک در پشت صحن اصلی است که به این ترتیب می‏توان آن را نوعی مسجد – مدرسه – مزار به شمار آورد. همچنین دارای کاشی‏کاری‏های ظریف و کاربندی‏های زیباست، و چنین به نظر می‏رسد که دو منار واقع در دو سوی ورودی بنا، به همان صورت ناتمام رها شده باشد.
شبستان، دارای دو ورودی مجزای مردانه و زنانه است که پرده‏ای آنها را از یکدیگر جدا کرده است.

مسجد – مدرسه‏ی مشیرالسلطنه

واقع در خیابان مولوی، ابتدای خیابان اسفندیاری.
میرزا احمدخان مشیرالسلطنه این بنا را ساخته و به تاریخ ۱۳۱۸ ه.ق وقف شده است (۱۶) این بنا، دارای صحنی کوچک است کمه هشت حجره در سه طرف آن وجود دارد، با شبستانی ستون‏دار در جبهه‏ی شمالی و در مقابل جبهه‏ی قبله. ایوان و مدرس در جبهه‏ی جنوبی و حجره‏ها در دو جبهه‏ی دیگر در مقابل هم ساخته شده است. از ویژگی‏های این بنا، وجود یک برج ساعت در جبهه‏ی شرقی آن است که از معابر مجاور، قابل رؤیت بوده
و به همین سبب به مسجد ساعت نیز شهرت یافته است. در پشت شبستان، مطبخ و انباری، با دالانی مجزا تا خیابان مجاور، تعبیه شده است و در طبقه‏ی اول آن یک حجره و یک مهتابی وجود داشت که گویا در گذشته از حجره به عنوان کتابخانه و از مهتابی برای بخش زنانه‏ی مسجد استفاده می‏شده است.

مسجد – مدرسه‏ی سپهسالار قدیم

واقع در خیابان ناصرخسرو، کوچه‏ی مروی.
این بنا را میرزا محمدخان قاجار، که مدتی منصب وزارت جنگ را داشت، ساخته است (۱۷) او در ۱۲۸۴ ه.ق در مشهد درگذشت. این مسجد – مدرسه، احتمالا قبل از ۱۲۷۷ ه.ق ساخته شده است (۱۸).
در جبهه‏ی قبله و جبهه‏ی مقابل آن دو شبستان، و در دو جبهه‏ی دیگر تعدادی حجره ساخته شده که در جلو آنها رواقی ستون‏دار قرار گرفته است. شبستان واقع در جبهه‏ی قبله که دارای اهمیت بیشتری است، ارتفاعی معادل دو طبقه دارد؛ در حالی که شبستان واقع در جبهه‏ی روبه‏روی آن کوتاه‏تر است.
این بنا، دارای یک جلوخان بزرگ و دو منار کاشی‏کاری شده در دو سوی ورودی است و مسیر دسترسی به حیاط به شکلی خاص دارای اعوجاج است. مسجد – مدرسه‏ی سپهسالار قدیم، در سال‏های اخیر مرمت شده و شکلی دیگر یافته است.

نتیجه

«مسجد – مدرسه» نوعی فضای معماری است که کارکردهای اصلی مسجد و مدرسه را توأم دارد و از لحاظ کالبدی نیز فضاهای اختصاص یافته بدانها از اهمیت کمابیش مشابه و متعادلی نسب به یکدیگر برخوردار است. در متون تاریخی از این نوع بناها با عناوینی نظیر «مسجد»، «مدرسه» و یا غالبا «مسجد و مدرسه» یاد شده است.
انواع مسجد – مدرسه‏ها را به لحاظ کالبدی می‏توان به چهار گروه زیر طبقه‏بندی کرد:
۱٫ گونه‏ی نخست، مسجد – مدرسه‏هایی هستند که در آنها جبهه‏ی رو به قبله به مسجد و سه جبهه‏ی دیگر به حجره‏های مدرسه اختصاص یافته است؛ مانند مسجد – مدرسه‏ی مروی در تهران. در برخی از این نوع مسجد – مدرسه‏ها، معمولا فضاهای بهداشتی و وضوخانه را در گوشه‏ای از مسجد و در نزدیکی گنبدخانه یا شبستان می‏ساختند تا کسانی که از بیرون بنا برای اقامه‏ی نماز مراجعه می‏کنند، ناگزیر از رفتن به درون صحن و ایجاد اخلال در زندگی آرام طلاب نباشند.
۲٫ گونه‏ی دوم، بناهایی هستند که در آنها دو جبهه رو به قبله و جبهه‏ی مقابل آن به مسجد و دو جبهه‏ی تقریبا شرقی و غربی به مدرسه اختصاص یافته است. مسجد – مدرسه‏ی آقا محمود و معیرالممالک در تهران از این‏گونه به شمار می‏رود. در این بناها، تداخل فعالیت‏ها با یکدیگر و آمد و شد افراد به داخل صحن به گونه‏ای بود که بعضا آرامش فضای زندگی و آموزشی طلاب، به طور کامل حفظ نمی‏شد.
۳٫ گونه‏ی سرنو شامل نوعی بناست که طبقه‏ی همکف به مسجد و طبقه‏ی فوقانی به مدرسه اختصاص می‏یافت؛ مانند مسجد – مدرسه‏ی سید در اصفهان. در این‏گونه بناها، دو جبهه‏ی صحن کاملا به مسجد و دو جبهه‏ی دیگر به دو شبستان کوتاه در طبقه‏ی همکف اختصاص یافته و حجره‏هایی نیز در بالای دو حجره‏ی اخیر طراحی و ساخته
می‏شده است. همچنین در جلو حجره‏های هر یک از دو جبهه‏ی مزبور، دو مهتابی قرار داشت، ولی اصولا این طرح به لحاظ کاربری برای فضای آموزشی چندان مناسب نبود و به سبب در معرض دید بودن طلاب، مهتابی‏های جلو حجره‏ها محل‏های آرامی برای استراحت و آموزش و مباحثه‏ی طلاب به شمار نمی‏آمدند.
۴٫ گونه‏ی چهارم طراحی فضای مسجد – مدرسه، شامل نوعی بناست که طبقه‏ی همکف به مسجد و طبقه‏ی زیرین به مدرسه اختصاص می‏یابد. این طرح، به شکل خاصی، در مسجد – مدرسه‏ی آقا بزرگ در کاشان قابل ملاحظه است. قرار گرفتن فضای آموزشی در طبقه‏ی زیرین، که دارای حیاطی سبز و آرام است، موجب پدید آمدن فضای مناسبی برای طلاب می‏شود. همچنین وجود پنجره‏های ارسی و دالان‏های دو سوی حجره‏ها که راه دسترسی به آنها از طریق همین دالان‏ها تأمین می‏شود، امکان حفاظت فضای درونی حجره‏ها را از دید عابران به خوبی فراهم آورده است.
در مسجد – مدرسه‏های تهران، از طرح‏های گروه اول و دوم استفاده شده است. البته در اینجا طبقه‏بندی اصول طراحی مسجد – مدرسه‏ها به این چهارگونه، بر اساس موقعیت و ترکیب حجمی فضای استقرار مسجد و مدرسه نسبت به یکدیگر صورت گرفته است، و طبعا در طراحی بسیاری از بناها – متناسب با زمان و محل طراحی، احداث و نیز سایر عوامل و امکانات – از ویژگی‏هایی استفاده شده است که باید در بررسی‏های دقیق‏تر مورد توجه قرار گیرد.

روند پیدایش مسجد – مدرسه ها

مطالب مشابه :

مدارس مشهور جهان

معیارهای طراحی مدرسه

مدرسه چهارباغ عباسی اصفهان

فضای ورودی برای دبستان(آموزشی) طرح 2

مدرسه ی معماری اسلو؛ نروژ

روند پیدایش مسجد – مدرسه ها

طرح ۳ ؛ مدرسه ی هنــر

ضوابط و معیارهای طراحی مدرسه