مجله فکاهی توفیق

نشریه هفته نامه ای فکاهی و سیاسی با نیم قرن فعالیت (از 1301 تا 1350 ش ) که صاحب امتیاز و اولین مدیر آن حسین توفیق بود. حسین توفیق شاعر و روزنامه نگار فرزند نجفقلی میرزا در 14 مهر 1258/ 18 شوال 1296 در تهران به دنیا آمد. او بیش از نیمی از عمر خود را صرف اشاعة معارف و ادبیات کرد. چهار سال از اواخر 1296 ش تا اواسط 1300 ش سردبیر روزنامة گل زرد بود و در 1301 ش موفق به گرفتن امتیاز نشریة توفیق شد. او در 29 بهمن 1318 پس از سپردن ادارة مجله به تنها فرزندش محمدعلی توفیق درگذشت (صدرهاشمی ج 2 ص 146ـ147 حسین توفیق مصاحبة مورخ 21 آبان 1381). نخستین شمارة توفیق در 1301 ش منتشر شد و انتشار آن در سه دورة ناپیوسته ادامه یافت . دورة نخست از 1301 تا 1318 ش به مدیریت حسین توفیق بود که با مرگ وی در 1318 ش به پایان رسید. توفیق در اوایل این دوره نشریه ای جدی بود و صبغة اخلاقی و ادبی داشت و گاه مطالب فکاهی نیز در آن چاپ می شد. از اواسط سال پنجم با کسب امتیاز چاپ کاریکاتور در آن بیشتر صورت فکاهی گرفت و پس از مدتی کاملا ادبی شد (صدرهاشمی ج 2 ص 147). طی شش

سال فعالیت ادبی مطالب توفیق منظوم بود. در صفحة نخست ستون ثابتی با عنوان «شادروان فتحعلی خان صبا» مشتمل بر اشعار وی داشت و آثاری از حسین توفیق نیز در این صفحه چاپ می شد و مسابقة ادبی نیز برگزار می گردید. از اوایل 1317 ش توفیق دوباره به صورت فکاهی درآمد و مسئلة ازدواج و تشویق جوانان به آن از مضامین اصلی آن بود (برای نمونه رجوع کنید بهسال 13 ش 16 29 بهمن 1313 ص 1 سال 15 ش 6 7 دی 1315 ص 1).

تقارن نخستین دورة توفیق با حاکمیت رضاشاه (1304ـ1320 ش ) سبب شد که مطالب نشریه با سانسور همراه شود اما در دوره های بعد این مشکل وجود نداشت . توفیق در این دوره بیشتر به مسائل اخلاقی و اجتماعی می پرداخت و ازینرو بدون وقفه منتشر می شد.

دورة دوم پس از مرگ حسین توفیق با مدیریت فرزندش محمدعلی توفیق آغاز شد و تا کودتای 28 مرداد 1332 ادامه یافت . این دوره خصوصا پس از شهریور 1320 با حاکمیت فضای باز سیاسی و رهایی مطبوعات از اختناق همراه بود ازینرو مطالب توفیق همانند اغلب جراید سیاسی و انتقادی شد اما به صورت فکاهی .

بی ثباتی سیاسی به سبب ناپایداری دولتها دستمایة اصلی توفیق برای انتقاد روزافزون از دستگاه حاکم بود که به توقیفهای مکرر آن نیز انجامید. دلایل توقیف متعدد بود از جمله در اسناد سالهای 1324 و 1325ش آمده است که فرمانداری نظامی مندرجات نشریة توفیق را خلاف مصالح کشور و سیاست دولت تشخیص داده و دستور توقیف آن را به شهربانی کل کشور صادر کرده است ( اسناد مطبوعات ایران ج 2 ص 338ـ339).

موضوع اصلی توفیق انتقاد از عملکرد نخست وزیران بود و برای آنان نامهای طنزآمیز می ساخت . انتقادهای طنزآمیز مداوم از عبدالحسین هژیر نخست وزیر ایران در 1327ش (برای نمونه رجوع کنید بهمیم طوطی «رادیو توفیق » سال 26 ش 32 9 تیر 1327 ص 4 سال 27 ش 3 19 آبان 1327 ص 5) توقیف دو هفته ای (از 9 تا 23 تیر 1327) توفیق را درپی داشت که در این فاصله روزنامة دنیای امروز با مدیریت حسین فرشید به جای آن منتشر شد ( رجوع کنید بهش 1 16 تیر 1327). نوروز ایران به مدیریت ع . نوروزی و مستحکم به مدیریت اسدالله زکی زاده شبستری نیز با درج عبارت «توفیق توقیف است » در پیشانی نشریه پیام توفیق را انتقال می دادند. در مواقع توقیف پرچم توفیق در دفتر توفیق و برخی از نمایندگان فروش در شهرستانها به صورت نیمه افراشته در می آمد (فریده توفیق ص 7).

خط مشی توفیق در دهة 1320 ش ضداستعماری بود که در سالهای بعد نیز ادامه یافت . این جهت گیری توفیق را جزو جراید چپ قرار داده بود. در 1329ش دورة نخست وزیری رزم آرا در فهرست شهربانی کل کشور توفیق در جرگة جراید متمایل به چپ قرار داشت که دولت در صدد جلوگیری از

انتشار آنها بود ( اسنادی از مطبوعات ایران ص 72ـ74). توفیق در سالهای اوج گیری جنبش ملی شدن صنعت نفت ضمن حمایت از ملی شدن نفت و شیلات همچنان از دولتها انتقاد می کرد.

توفیق از درگیری با دربار پرهیز می کرد ولی در بحبوحة وقایعی که به کودتای 28 مرداد 1332 انجامید در مقاله ای با عنوان «فتنة روسیاه » با تندی از شاه انتقاد کرد (سال 31 ش 35 1 مرداد 1332 ص 8). محمدعلی توفیق به سبب این تندروی مغضوب گردید و در 28 مرداد 1332 دفتر روزنامة توفیق و خانه اش تاراج شد و خودش به قلعة فلک الافلاک در خرم آباد و جزیرة خارک تبعید گردید و پس از یک سال آزاد شد مشروط بر آنکه فعالیت سیاسی نکند (حالت ص 251). پس از کودتا فهرست جرایدی که اجازة فعالیت داشتند منتشر شد ولی نام مجلة توفیق در آن نبود (کوهستانی نژاد ص 89). به این ترتیب انتشار توفیق تا پایان 1336 ش به مدت چهار سال و هفت ماه متوقف شد.

دورة سوم توفیق از 29 اسفند 1336 با مدیریت حسن توفیق و همکاری برادرانش حسین و عباس نوه های خواهر حسین توفیق آغاز شد و تا 1350ش ادامه یافت . در این دوره ظاهر نشریه تغییراتی کرد از جمله جلدش رنگی و صفحاتش بتدریج بیشتر شد. سرمقالة شمارة نخست دورة سوم حکایت از وضع جدیدی داشت و به خواننده می فهماند که به سبب محدودیتهایی قادر به درج هر مطلبی نیست ( رجوع کنید بهش نوروز 29 اسفند 1336 ص 2). همچنین درج عبارت «توفیق روزنامه ایست ملی و مستقل که به هیچ حزب و دسته و جمعیتی بستگی ندارد» و «ارگان رسمی حزب خران » در پشت جلد وابسته نبودن توفیق به گروههای سیاسی را یادآور می شد تا محدودیتهای گذشته تکرار نشود. شمارة نخست با استقبال مردم مواجه شد به طوری که سهمیة شهرستانها در تهران توزیع گردید. در شمارة نخست به جای اسم اصلی نشریه عنوان «روزنامة فکاهی » آمد زیرا هفته نامة توفیق همچنان توقیف بود و بعدها با موافقت محمدعلی توفیق امتیاز توفیق به حسن توفیق واگذار شد (حسین توفیق مصاحبة مورخ 21 آبان 1381).

توفیق در دهه های 1330 و 1340 ش با مضامین سیاسی و اجتماعی رونق دهة 1320 ش را یافت . سرمقاله ها با امضای «کاکاتوفیق » و دیگر مطالب آن با انتقادی طنزآمیز به اوضاع اجتماعی چون گرانی و بیکاری و عملکرد شهرداری و شرکت واحد و مانند اینها نوشته می شد (برای نمونه رجوع کنید به«شیکر میون کلوم سرلک شهر تار تهران » سال 44 ش 14 17 تیر 1344 ص 14 «وزارت بیکاری » سال 44 ش 18 14 مرداد 1344 ص 2 «ساده ترین مبارزات با گرانی » سال 44 ش 32 20 آبان 1344 ص 2 «اخطار به مسافرین اتوبوس » سال 44 ش 41 30 دی 1344 ص 13). شخصیتهای اصلی توفیق کاکاتوفیق گشنیزخانم (عیال کاکا) ممولی (میمون کاکا) و ملت بود. مضمون سیاسی کاریکاتورهای روی جلد غالبا به قلم حسن توفیق و ناصر پاکشیر متوجه دولت (خصوصا شخص نخست وزیر و وزرا و وکلا) یا سیاستهای امریکا و انگلیس و اسرائیل بود. مشی سیاسی توفیق در این دوره حمایت از ملل محروم بود چنانکه هنگام جنگ در ویتنام با مطالب و کاریکاتورهای ضدامریکایی از مردم ویتنام پشتیبانی می کرد (برای نمونه رجوع کنید بهسال 46 ش 13 30 خرداد 1346 روی جلد سال 46 ش 33 18 آبان 1346 روی جلد). همچنین نشر مطالب ضداسرائیلی خصوصا هنگام جنگ اعراب و اسرائیل در حالی صورت می گرفت که دولت ایران از حامیان اصلی اسرائیل بود. توفیق هر سال از بین کاریکاتورهای چاپ شده در نشریات کشور سه کاریکاتور را با مضامین سیاسی اجتماعی فکاهی به عنوان بهترین کاریکاتور انتخاب و در شمارة ویژة سیزده به در چاپ می کرد (فریده توفیق ص 119).

از موضوعهای همیشگی توفیق ارائة چهرة نادان و عقب افتاده از نمایندگان مجلس بود که مجلس را نهادی سخیف معرفی می کرد. نخست وزیران نیز دستمایة اصلی کاریکاتورهای توفیق بودند. در این دوره علاوه بر کاریکاتورهای سیاسی کاریکاتورهایی با پیامهای اجتماعی چاپ شد که حکایت از فساد ادارات و دستگاههای دولتی و شرکتها می کرد. گروه بندی مطالب توفیق و نسبت مندرجات آن به یکدیگر بدینگونه بود: کاریکاتور 40% سرمقاله 5ر3% اشعار فکاهی 10% اخبار در قالب شعر 1% اخبار و مطالب اشتباهی خنده دار جراید خصوصا دو روزنامة اطلاعات و کیهان 1% انتقاد از (به تعبیر توفیق انگولک ) جراید کمتر از 1% مناجات جدول فکاهی و ته مقاله هرکدام کمتر از 1% خبرهای شهرستانها کمتر از 1% قصه برای کودکان به شعر 1% «نامه های یک ایرانی » که به صورت مسلسل چاپ می شد 5ر3% آگهی به زبان فکاهی و طنز بین 7 تا 12% و بقیة آن نیز مطالب مختلف روز (برزین ص 83). توفیق از درج آگهیهای دولتی امتناع می کرد ضمن آنکه هر آگهی غیردولتی را نیز چاپ نمی کرد (فریده توفیق ص 99).

از همکاران توفیق که بیشتر آنان با نام مستعار فعالیت می کردند می توان به این افراد اشاره کرد: رضا ابهری (کبوتر قاصد) غلامرضا کیانی (اجل معلق ) پرویز نامدار (اردک میرزا) عباس فرات (ابن جنی ) حسین حسینی (خروس اخته ) عمران صلاحی (بچة جوادیه زرشک ابوطیاره ) کیومرث صابری فومنی و پروین کرمانی . ابوالقاسم حالت پرویز خطیبی یوسف خسروپور حسین فرزام بهبودی و حسین توفیق نیز در دوره های مختلف سردبیر توفیق بودند.

در 1343 ش بعضی از همکاران توفیق نظیر منوچهر محجوبی و بهمن رضایی و اسدالله شهریاری از آن جدا شدند و به مجلة تهران مصور پیوستند و ضمیمة طنزی به نام کشکیات برای آن منتشر کردند (محمدرفیع ضیایی مصاحبة مورخ 1 اسفند 1379).

توفیق در دورة نخست وزیری امیرعباس هویدا (1343ـ1356ش ) انتقادهای طنزآمیز خود را متوجه وی و دولتش کرد. هویدا نیز درصدد برآمد که نشریة فکاهی دیگری را که بر آن نظارت داشته باشد در مقابل توفیق علم کند ازینرو امتیاز مجلة فکاهی کاریکاتور را به محسن دولو واگذار کرد و تعدادی از طنزنویسان توفیق در آن مجله مشغول شدند (بهزادی ج 3 ص 342 حسین توفیق مصاحبة مورخ 21 آبان 1381). توفیق همچنان موفق بود تا اینکه در تیر 1350 به دستور هویدا برای همیشه بسته شد هرچند مقامات دولتی سند و مدرکی دال بر تعطیلی توفیق به جا نگذاشته اند ولی مسئولان توفیق برای دستیابی به اسناد توقیف نامه هایی به شهربانیهای کشور فرستادند. پاسخ شهربانیها به همراه تعدادی صورت مجلس حاکی از توقیف نشریة توفیق از سوی دولت به علت اهانت به نخست وزیر بود. اعتراض تعدادی از حامیان توفیق از جمله عبدالله انتظام به نخست وزیر نیز در این خصوص مؤید همین امر است (برای اطلاع از اسناد رجوع کنید بهفریده توفیق ص 196 211ـ221). گفته می شود تعطیلی توفیق به دستور مستقیم شاه بود و آن نیز به علت خشم شاه از کاریکاتوری بود که ایران را به شکل گورستانی از اشباح ترسیم کرده بود. هر چند اهمیت توفیق چنان بود که هویدا بدون اجازة شاه آن را توقیف نمی کرد (میلانی ص 335) ولی در حقیقت علت اصلی تعطیلی توفیق همسو نبودن شیوة آن با سیاستهای حکومتی و انتقادهای روزافزون از دستگاه حاکم بود (حسین توفیق مصاحبة مورخ 21 آبان 1381). پس از گذشت چند ماه از تعطیلی توفیق شماره هایی از آن مخفیانه منتشر شد که موجب خشم شاه و بازخواست مسئولان گردید (علم ج 2 ص 243). به رغم ارسال نسخه هایی از آن به مراجع قانونی و کتابخانه های رسمی در مهر 1351 با استناد به تبصرة دو مادة پنج قانون مطبوعات که تصریح می کرد اگر روزنامه ای تا یک سال منتشر نشود امتیازش لغو می شود امتیاز توفیق لغو شد و چاپخانة آن نیز تعطیل گردید ( رجوع کنید بهفریده توفیق ص 196 246 255 257). توفیق در ضمن فعالیت مطبوعاتیش چهارده نوع کتاب از جمله توفیق فکاهی ماهانه و سالنامة فکاهی توفیق و آلبوم توفیق را نیز منتشر می کرد. فرهنگ توفیق نیز که کتابی است حاوی بیش از چهار هزار واژة فکاهی از جمله انتشارات آن بود.

در 1369 ش تعدادی از طنزنویسان توفیق چون کیومرث صابری فومنی (متوفی اردیبهشت 1383) و پروین کرمانی و ناصر پاکشیر هفته نامة گل آقا را به مدیریت صابری فومنی منتشر کردند ( رجوع کنید بهصابری ص 237).

توفیق از جمله نشریات اثرگذار بود. علی شریعتی طنزها و شیوة آن را ستوده است ( رجوع کنید بهص 91ـ92) دکترمحمد مصدق از آن به عنوان بهترین مجله یاد کرده (فریده توفیق ص 278) و محمدعلی جمال زاده نیز آن را در حکم آیینه ای دانسته که در آن چهرة عامیانة معشوقه اش (زبان فارسی ) را می یابد (همان ص 282).

دورة توفیق در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران تماشاگه مطبوعات کتابخانة وزارت فرهنگ و ارشاد کتابخانة مجلس و خانة مطبوعات در تبریز نگهداری می شود.

منابع : اسناد مطبوعات ایران : 1320ـ1332 چاپ غلامرضا سلامی و محسن روستایی تهران 1374ـ1376ش اسنادی از مطبوعات ایران : 1340ـ1320 ه . ش تهیه و تنظیم ادارة کل آرشیو اسناد

و موزة دفتر رئیس جمهور تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سازمان چاپ و انتشارات 1378ش مسعود برزین سیری در

مطبوعات ایران ] تهران 1344 ش [ علی بهزادی شبه خاطرات ج 3 تهران 1380 ش حسن توفیق بنیاد دایرة المعارف اسلامی تهران مصاحبه 25 اسفند 1381 حسین توفیق بنیاد دایرة المعارف اسلامی تهران مصاحبه 21 آبان 1381 فریده توفیق روزنامة توفیق و کاکاتوفیق تهران 1383 ش ابوالقاسم حالت «محمدعلی توفیق » آینده سال 18 ش 1ـ6 (فروردین ـ شهریور 1371) علی شریعتی «توفیق : عبرتی و حکایتی » کلک ش 7 (مهر 1369) کیومرث صابری «گفتگو

با کیومرث صابری » کلک ش 45ـ46 (آذر و دی 1372) محمد صدرهاشمی تاریخ جراید و مجلات ایران اصفهان 1363ـ 1364 ش محمد رفیع ضیایی دفتر مجلة گل آقا تهران مصاحبه اول اسفند 1379 امیراسدالله علم یادداشت های علم تهران 1380 ش مسعود کوهستانی نژاد «سیری در مطبوعات ایران : از مرداد 1332 تا مرداد 1334 رسانه سال 8 ش 1 (بهار 1376) عباس میلانی معمای هویدا تهران 1380 ش .

/ پروین قدسی زاد /

مجله فکاهی توفیق

مطالب مشابه :

مجله فکاهی توفیق

گفت و گو با عباس توفیق، سردبیر مجله فكاهی توفیق

هفته نامه‌ فکاهی،سیاسی توفیق

یادی از طاهر توفیق هنرمند برجسته مقام خوان