میتودهای عمومی تدریس7

فصل ششم

پلان های درسی

انسان یک موجود هدفمند و اجتماعی بوده و همیشه در جستجوی طرق و راه هایی بوده که آن را بخاطر رسیدن به مقاصد خویش طرحریزی نموده تا به هدف خود برسد. این کار را در حقیقت پلان گویند. پس گفته می توانیم که پلان عبارت از نقشه، طرح، تدابیر قبلی و ذهنی است که جهت رسیدن به هدف پیش بینی می گردد. هر انسان در زندگی پلان های متفاوت دارد تا برای ادامه زندگی به هدف مطلوب برسد. ولی بر عکس اگر برای انجام کار و برنامه خویش از تدابیر لازم و سنجش مناسب کار نمی گیرد از یک طرف ممکن به هدف خویش نرسد و از جانب دیگر امکان دارد دچار مشکلات زیادی در جریان کار خود گردد. چون ما در مورد تعلیم و تربیت بحث می نماییم چه خوب است که مربی و معلم هم برای انجام وظیفه خویش در بخش تعلیم و تربیت که عبارت از آموزش، تدریس و تربیت اولاد وطن می باشد، پلان های منظم درسی و تربیوی داشته باشد. نخست از همه پلان را تعریف می کنیم.

تعریف پلان:

پلان کلمه فرانسوی است. در لغت تدبیر، سنجش، طرح، نقشه و تصمیم گیری برای اجرای یک کار را گویند و در اصطلاح پلان عبارت از طرح و نقشه ذهنی است که برای انجام یک کار، فعالیت های آن را تنظیم می نماید یا به عبارت دیگر طرح و نقشه منظم و منسجم فعالیت های هدفمند را پلان گویند.

تعریف پلان درسی:

کروکسانک، جنکینس و متکالف(2006) پلان درسی را به صورت زیر تعریف کرده اند:

فرایندی که توسط آن معلم تصمیم می گیرد که چه چیزی را آموزش بدهد، چگونه آن را آموزش بدهد و چگونه تعیین کند که شاگردان در یادگیری موفق بوده و آن راضی اند.

هدف از داشتن پلان درسی چیست؟

1ـ حاکمیت بالای موضوع و دریافت معلومات در قسمت سوالات پیش بینی شده صورت می گیرد. اگر احیاناً معلم بالای درس خود حاکمیت نداشته باشد و در خواندن متن غلطی داشته و در وقت شرح موضوعات خط کتاب را تعقیب نماید و یا به سوالات شاگردان پاسخ داده نتواند، مقام و منزلت خویش را نزد شاگردان از دست داده و گفته هایش تأثیری بالای آنها ندارد.

2ـ آمادگی معلم از نظر محتوا، وقت، تهیه مواد و انتخاب میتود های مناسب صورت می گیرد. طوریکه در ماده قبلی ذکر شد، معلم به موضوع درس کاملاً تسلط پیدا کرده و در می یابد که چطور موضوع را تدریس نماید و چه موادی را در زمینه آماده سازد تا فهم مطالب زودتر و سهلتر صورت گیرد و استفاده از کدام میتود ها مناسب بوده تا مرکز فعالیت شاگردان قراربگیرند، که این کار معلم را از سراسیمگی نجات داده آماده به درس می سازد.

3ـ نایل شدن به هدف تدریس، معلم موضوع درس را خوانده و هدف برایش می نویسد. به خاطر رسیدن به آن، فعالیت های فوق را سنجیده، پلان می نویسد که در نتیجه به هدف تدریس خود نایل می گردد.

اقسام پلان درسی از لحاظ وقت:

بصورت عموم پلان های درسی را از لحاظ وقت به سه نوع ذیل تقسیم نموده اند:

1. پلان درسی طویل المدت(پلان درسی سالانه).

2. پلان درسی متوسط المدت(فصل وار، ماهانه).

3. پلان درسی قصیرالمدت(پلان واحد درسی یا ساعتوار).

تعریف پلان درسی سالانه:

پلان درسی سالانه عبارت از طرح و نقشه همان مفاهیم عمومی بوده که معلم در آن فعالیت های آینده خود را درج و در جریان سال تعلیمی مطابق آن جهت تدریس و به سر رسانیدن برنامه نصاب تعلیمی یک مضمون از آن استفاده می نمایند. یا به عبارت دیگر پلان درسی سالانه عبارت از طرح و دیزاین است که معلم جهت نایل گردیدن به اهداف آموزشی خویش در یک سال تعلیمی فعالیت ها و موضوعات درسی خویش را به اساس درجه ی مشکل، تشخیص مطالب عمده، متوسط و غیره تنظیم نموده تا مطابق عملکرد به آن به اهداف نهایی خویش دسترسی حاصل کند.

چون پلان درسی سالانه فعالیت های یک ساله ی معلم را تنظیم نموده و معلم را در تهیه پلان های دیگرش کمک می نماید. یعنی در قدم اول پلان درسی سالانه تهیه شده و بعداً پلان درسی ماهوار و به اساس این دو پلان ما می توانیم پلان واحد درسی(یا یومیه و ساعت وار) را تهیه نماییم.

فواید طرح پلان درسی سالانه:

1. تقسیم نمودن موضوعات برنامه درسی به تناسب وقت و ساعات تعیین شده ی آن.

2. تقسیم و انسجام بخشیدن تدریس طویل المدت.

3. پیش بین بودن برای تهیه مواد درسی و دریافت منابع دیگر آموزشی در جریان سال تعلیمی.

4. پیداکردن طریق مناسب و دریافت میتود های خوب و موثر تدریس نظر به ارتباط موضوعات و مطالب درسی.

5. واضح و میتودن بودن طرزالعمل های مناسب درسی معلم درجریان سال.

6. نگهداشت پروسه منظم و مطمئن تعلیم و تربیت که سبب تشویق شاگردان گردیده و از خستگی شان جلوگیری می نماید.

7. معلم را کمک می نماید که در جریان سال تعلیمی از بی ثباتی و پراکندگی موضوعات در امان باشد.

8. معلم را در تطبیق مفردات و به سر رسانیدن برنامه درسی کمک می کند که نصاب تعلیمی تکمیل شود.

9. در قسمت برآورده شدن اهداف نصاب تعلیمی معلم و شاگردان به وجه احسن کمک می کند.

10. بالاخره ابتکار و انکشافات بهتر در سیستم پلانگذاری برای آینده ایجاد می نماید.

مراحل تنظیم پلان درسی سالانه:

قدم نخست: تهیه جنتری است تا موارد ذیل را واضح سازد.

1ـ برج و ایام سال تعلیمی: باید معلم به رویت جنتری معلوم نماید که یک سال تعلیمی چند ماه و چند روز می شود.

2ـ ایام تعطیل سال تعلیمی: که عبارت از روزهای جمعه، ایام امتحان، رخصتی بخاطر گرمی و سردی هوا، مریضی و رخصتی قانونی معلم.

3ـ ایام درسی سال تعلیمی: معلم باید دریافت نماید که ایام درسی سال تعلیمی چند روز و چند هفته می شود.

قدم دوم: تقسیم محتوای درس یا هدف های آموزشی بر زمان خالص یا مفید تدریس.

محتوای درس(صفحات)

زمان خالص یا مفید

قدم سوم: تعیین هدف ویژه تدریس در هر مرحله، در این قسمت معلم باید با توجه به مجموعه فعالیت های در نظر گرفته شده و محتوای درس، هدف ویژه تدریس خود را در هر جلسه مشخص کند.

قدم چهارم: تعیین و پیش بینی فعالیت های دیگر آموزشی در خارج از مکتب که برای تقویت یادگیری شاگردان می تواند موثر باشد.

بناءً معلمین باید در قدم اول جهت ساختن پلان درسی سالانه و تعیین روزها و ساعات درسی با استفاده از جنتری با در نظرگرفتن رخصتی های عمومی و روزهای جمعه وامتحان جدول ذیل را ترتیب نماید:

شماره

نام سالهای تعلیمی

روزهای سال تعلیمی

روزهای جمعه

روزهای رخصتی عمومی

روزهای تکرار درس قبل از امتحان 5/4ماهه

روزهای امتحان 5/4ماهه

رخصتی های تابستان

روزهای غیابت معلم

روزهای تکرار دروس قبل از امتحان سالانه

روزهای امتحان سالانه

تعداد ساعات درسی در هر ماه

ملاحظات

حمل

ثور

جوزا

سرطان

اسد

سنبله

میزان

عقرب

قوس

مجموعه

معلمین می توانند بعد از دریافت جدول فوق که در آن تعداد ساعات درسی و صفحات کتاب واضح است، با درنظرداشت عوامل فوق، دروس مربوط کتاب را مرور نموده و عناوین آن را نزد خویش به درجه ی مشکل بودن و آسان بودن و هم براساس مطالب کلیدی و موضوعات تعیین نماید. بعد از اینکه تمام موضوعات کاملاً تشخیص شد، ساعات درسی را در طول سال تعلیمی و هم در طول یک ماه و آن را در یک جدول درج نموده که به این ترتیب پلان سالانه آن آماده می گردد. اشکال مختلف و نمونه های متنوع از جدول و چوکات پلان های سالانه موجود است. معلمین می توانند حسب دلخواه خود آن را طوری ترتیب نمایند که مطالب فوق در آن گنجانیده شود.

ما در اینجا نمونه ای را از جدول پلان سالانه بخاطر وضاحت موضوع ذکر می نماییم:

ماهها	هفته	روز	تاریخ	فصلها	موضوع و عنوان درس	هدف خصوصی	فعالیت های دیگر
حمل	ااول

ددوم

سسوم

چچهارم

ثور	ااول

ددوم

سسوم

چچهارم

جوزا	ااول

ددوم

سسوم

چچهارم

مضمون: صنف: سال تعلیمی: هدف عمومی:

این الگو فقط برای سه ماه طراحی شده است و معلمان می توانند آن را برای سه دوره سه ماهه تنظیم کنند.

پلان درسی ماهوار:

طوری که در جدول فوق ملاحظه می کنید از طریق پلان سالانه شما پلان های قصیرالمدت خود را نیز می توانید تنظیم کنید. چنانکه پلان سالانه از مجموع پلان ماهانه و هفته وار تشکیل می شود. وقتی که معلم پلان درسی سالانه خویش را ترتیب داد، چون در پلان سالانه مطالب، اهداف، فعالیت های تعلیمی و موضوعات تدریس به شکل بسیار فشرده و خاص گنجانیده شده و معلم ضرورت دارد که مطالب، اهداف، فعالیت ها و موضوعات تدریسی هر بخش سال تعلیمی را برای خود مشرح و واضح تر ترتیب کند که در جدول فوق این مهم نیز در نظر گرفته شده است و حتی فعالیت های هر هفته و ساعات آن نیز در نظر گرفته دشه است. از این رو این جدول می تواند هم برای پلان سالانه و ماهانه و هفته وار قابل استفاده باشد.

پلان درسی ساعتوار:

پلان درسی یک نوع مهارت خاص مسلکی فردی یک معلم است و می تواند با داشتن این مهارت از پلان درسی مطروحه بحیث یک عنصر مهم و موثر تدریس استفاده نماید. پلان درسی ساعتوار، شامل پیش بینی و تنظیم مجموعه فعالیت هایی است که معلم از پیش برای رسیدن به یک یا چند هدف آموزشی ویژه در یک جلسه تدریس تدارک می بیند.

تعریف پلان درسی ساعتوار:

پلان درسی ساعتوار عبارت از طرح و نقشه منظم ذهنی است که معلم در آن تمام فعالیت های درسی را که او و شاگردان در همان ساعت درسی اجرا می کنند تدبیر و سنجش کرده درج می نماید و یا به عبارت دیگر پلان درسی عبارت از طرح فعالیت ها، تقسیمات وقت و تهیه مواد جهت حصول اهداف آموزشی است. یعنی وقتیکه معلم می خواهد یک موضوع را برای شاگردان تدریس نماید، بخاطر انتقال آن یک سلسله فعالیت ها را می سنجد و بخاطر تطبیق آن وقت را ملاحظه و تقسیم کرده و مواد مورد ضرورت را تهیه می کند که همین کار در حقیقت پلان معلم یا آمادگی قبلی معلم را نشان می دهد.

نکات اساسی قبل از ساختن پلان درسی ساعتوار:

1ـ هدف درس: معلم باید بداند که در تدریس به کجا می رود؟ بسوی هدف یا طرف دیگر؟ معلمان و شاگردان هر دو وقتی در رسیدن به هدف موثر می باشند که اجرای هر آنچه که معلمان در آخر درس از شاگردان توقع می نماید عملاً انجام داده بتوانند.

2ـ تشخیص سطح دانش یا موقف شاگردان:

اگر معلم با شاگردان قبلاً کار نکرده باشد، لازم است سطح دانش آنها را توسط امتحان غیررسمی یعنی ارزیابی معلوم کند و معلم ورزیده و مجرب این کار را انجام دادنی است تا بداند که شاگردان بکدام سطح دانش قرار دارند و از کجا شروع نماید.

3ـ تدبیر طرزالعمل درسی و انتخاب میتودها:

سنجش قبل معلم را فرصت می دهد که میتود ها، میتودها و مواد مناسب درسی را انتخاب نموده و برای هر موضوع درسی کتاب قبلاً مطابق پلان سالانه و ماهوار برای تدریس ساعتوار اصول متنوع تدریس را انتخاب نماید.

4ـ برای اینکه معلوم شود معلم و یا شاگردان هر دو به هدف درس رسیده اند یا خیرلازم است هر نوع پلان درسی دارای بخش های ارزیابی باشد. این بخش ارزیابی شامل بازرسی فعالیت ها و اجراآت شاگردان معلم و طرح و دیزاین پلان درسی نیز می باشد.

اجزای مهم پلان درسی ساعتوار:

1ـ موضوع درس:

موضوع درس بسیار ضروری است تا برای معلم معلوم باشد. در صورت نامعلوم بودن موضوع معلم نمی تواند پلان ساعتوار خود را مرتب کند. بدون موضوع اگر پلان ترتیب می نماید راجع به چه چیزی تهیه کند.

وقتیکه موضوع درس معلوم باشد معلم می تواند اهداف تربیوی را تعیین نماید و برای بدست آوردن اهداف وسایل تدریس و میتود های تدریس را مدنظر بگیرد.

2ـ اهداف:

صاحب نظران و متخصصان تعلیم و تربیت در زمینه ی مفاهیم هدف های آموزشی و چگونگی تهیه و تنظیم آنها نظریات متفاوتی را ارائه کرده اند. از جمله ی این صاحب نظران معروف می توان جان دیوی، بنیامین بلوم و میگر را نام برد. از نظر جان دیوی «هدف به منزله ی میتودی است برای دگرگون ساختن موقعیت موجود و هدف شایسته، هدفی است که با توجه به اوضاع و احوال موجود اتخاذ شود»(دیوی، جان،ص86). او می گوید: هدف مرحله نهایی یک سلسله فعالیت های مستمر است. به نظر او اگر چنین هدفی از ذات فعالیت فرد تراوش کند، از فعالیت او جدایی نخواهد داشت. به عبارت دیگر او بین میتود و وسیله و هدف هیچگونه جدایی نمی بیند. زیرا به اعتقاد وی، هر یک از مراحل فعالیت تا زمانی که طی نشده اند هدف هستند و اگر از لحاظ آینده ملاحظه شوند وسیله خواهند بود. بنابراین جدایی بین هدف، میتود و وسیله را نه تنها جایز نمی داند، بلکه معتقد است جدایی بین آنها موجب ناخوشایندی فعالیت خواهد شد.(دیوی، ص86) نظیر چنین تعریفی از بنیامین بلوم نیز ارائه شده است. او می گوید: هدف های تربیتی بیان صریح میتود هایی است که با استفاده از آن می توان انتظار داشت که رفتار شاگردان تغییر کند(بلوم1364، رساله نخست، ص30) چنانچه ملاحظه می شود در این تعریف نیز هدف و میتود معادل گرفته شده است. رابرت اف. میگر در کتاب تدارک هدف های آموزشی هدف را بیان وضعیت مطلوبی می داند که باید در شاگرد بوجود آید، در واقع به نظر او هدف آموزشی شرحی از محصول آن است. به عقیده ی میگر، هدف نتیجه آموزش را وصف می کند. نه فرایند خود آموزش را. هدف عبارتی است که حاوی نتیجه آموزش است نه فرایند آموزش. به عبارت دیگر، هدف نتایج را میتودن می کند نه وسیله ی دستیابی به آن نتایج را(میگر، 1355ص111).

اگر چه منظور میگر از هدف، هدفهای رفتاری است، در مقایسه با دو نگرش قبلی، منطقی تر به نظر می رسد. در نتیجه می توان گفت، هدف موقعیتی است که می خواهیم به آن برسیم. اشتیاق رسیدن به آن محرک فعالیت های معینی است که وصول آن را ممکن می سازد. یعنی میتود و فعالیت چه بصورت حرکت خارجی و بدنی باشد و چه بصورت حرکت درونی، عین هدف نیس. به عبارت دیگر، هدف با حرکت یکی نیست، بلکه چیزی است که فعالیت به آن منتهی می شود.(شعبانی، مهارت های آموزشی و پرورشی، ص134)

3ـ مواد و وسایل آموزشی:

برای معلم ضروری است تا حد توان و امکانات سعی نماید مواد و لوازم مناسب برای تدریس خود تهیه کند تا از درس خود نتیجه خوب بگیرد. قسمیکه معلوم است استعمال مواد و لوازم در تدریس رول بیشتر دارد. پس معلم باید از مواد و لوازم موثر و خوب استفاده نماید تا اهداف را به آسانی بدست آورده بتواند. تهیه و انتخاب مواد درسی به ابتکار و مهارت مسلکی معلم و شرایط محیطی ارتباط دارد. اگر معلم واقعاً به مسلک خود علاقه داشته باشد، او همیشه کوشش می کند که مواد و لوازم خوب تهیه نماید و در تدریس از آن کار می گیرد. تنها تهیه و پیدا کردن مواد و لوازم خوب در تدریس کافی نیست بلکه استفاده از آن در صنف و طرز استعمال آن در تدریس زیاد اهمیت دارد. معلم باید به شکل موثر و جالب آن را در تدریس بکار برد.

4ـ میتودها و میتود های تدریس:

وقتی که اهداف درس تعیین گردید و مواد و لوازم تدریس آماده شد، برای معلم بسیار ضروری است که راه ها، میتودها و میتود های تدریس را نیز برای خود انتخاب کند. زیرا هر مضمون و هر موضوع به واسطه ی میتودهای مشخص تدریس می گردد. معلم بخاطری این کار را می کند که چطور می تواند اهداف تعیین شده را به آسانی در وقت کم بدست بیاورد و درس او دلچسب واقع گردد و مواد و لوازم درسی تهیه شده را چطور به طریق موثر بکار برد.

انتخاب میتود تدریس یکی از مراحل مهم پلان درسی ساعتوار است. معمولاً معلم بعد از انتخاب محتوا و قبل از تعیین وسیله باید خط مشی و میتود مناسب تدریس خود را انتخاب کند. چون خط مشی معلم و میتود تدریس او چگونگی فعالیت شاگردان را برای رسیدن به هدف های آموزشی مشخص می سازد.

در واقع به مجموعه تدابیر منطقی که معلم برای رسیدن به هدف، با توجه به شرایط و امکانات اتخاذ می کند میتود تدریس می گویند.

معلم هر اندازه که با میتود های مختلف تدریس آشنا باشد، در موقعیت های مختلف برای رسیدن به مقاصد آموزشی، آزادی عمل بیشتری خواهد داشت.

5ـ فعالیت ها و مراحل تطبیق تدریس:

فعالیت ها و مراحل تطبیق تدریس را می توانیم به دو قسمت عمده تقسیم کنیمک

الف ـ مرحله مقدمه و آمادگی درس:

این بخش پلان درسی شامل سلام و احوالپرسی، دیدن نظافت، گرفتن حاضری، دیدن کارخانگی، ارزیابی درس گذشته و تولید انگیزه می باشد. که این موضوعات را معلمین باید جزء عادت خود ساخته و همیشه بدان عمل نمایند.

ب ـ شروع درس جدید:

این بخش مهمترین قسمت پلان بوده که عنوان درس معرفی شده و درس جدید آغاز می گردد و معلم درس را از قسمتی که شاگردان می دانند بطرف چیزی که نمی دانند سوق می دهد و بعضی نکاتی را که شاگردان می دانند ضرور نیست. تأکید بیشتر صورت گیرد. معلم باید بیشترین وقت خود را صرف این بخش پلان نموده و میتودهای متنوع را استفاده کند تا به هدف برسد و معلم باید آن را در پلان واضح بنویسد.

در این مرحله، معلم باید نحوه ی ارائه درس سازماندهی شده را مشخص کند. او باید مشخص کند که می خواهد از کجا و چگونه شروع کند و به کجا ختم نماید. موضوع مهمی که معلمان در این مرحله باید در نظر داشته باشند این است که از زیاده گویی و پراکنده گویی اجتناب ورزند.

6ـ مرحله خلاصه کردن و نتیجه گیری:

برای تثبیت مطالب ارائه شده در ذهن شاگردان لازم است درس ارائه شده بطور خلاصه جمع بندی و نتیجه گیری شود. تلخیص و جمع بندی، مفاهیم از دست داده شده در طول ساعت درسی را برای شاگردان میتودن می کند. بهتر است تلخیص و نتیجه گیری توسط خود شاگردان انجام پذیرد و معلم اظهار نظر نهایی را ارائه کند.

7ـ مرحله ارزشیابی:

بعد از ارائه محتوا و جمع بندی و نتیجه گیری لازم است معلم بداند که شاگردانش تا چه حد به هدف های مورد نظر در آموزش رسیده اند. اگر چه ممکن است این عمل در طول زمان تدریس بطور ضمنی انجام گیرد، ضرورت دارد معلم پس از پایان ارائه درس، با مقایسه بین سطح مهارتی که انتظار دارد شاگرد به آن برسد و آنچه شاگرد عملاً بدان رسیده است، میزان یادگیری شاگرد و موثر بودن میتود تدریس خود را ارزشیابی کند.

8ـ مرحله تعیین تکلیف و پایان دادن درس:

معلم می تواند برای تقویت مطالب آموخته شده و ارتباط دادن آن با زندگی واقعی شاگردان، تکالیفی را برای تمرین در بیرون از مکتب معین کند. البته کارخانگی نباید به گونه ای باشد که وقت فراغت شاگردان را بیش از حد اشغال و آنان را خسته کند. زیرا در این صورت اثر مطلوب خود را از دست خواهد داد. پس از ارائه تکالیف، باید پایان درس اعلام شود، اما پایان صنف باید به گونه ای باشد که شاگردان با احساس رضایت از صنف بیرون بروند. زیرا این عمل اشتیاق آنان را برای حضور در جلسات آینده تقویت خواهد کرد.

9ـ تغییر در پلان درسی و پیشنهادات:

این بخش که خارج از چوکات پلان بوده، معلم در آن تغییراتی را که آنان در تدریس می آورند با ذکر دلیل می نویسد، تا دروس بعدی را با درنظر داشت همان تغییرات پلان کند. تمام نظریات و پیشنهادات مثبت و منفی را در آن می نویسد و بعد نظریات و پیشنهادات را در پلان های بعدی مدنظر گرفته پلان های خوب و موثر را نوشته و برای حصول اهداف آموزشی می کوشد.

نمونه های چوکات پلان درسی بسیار زیاد است و هر معلم می تواند مطابق سلیقه خویش پلان درسی را در یک چوکات مناسب آن ترتیب نماید. دراینجا ما چند نمونه از پلان های درسی ساعتوار را ارائه نموده ایم:

ساعات	مقدمه: سلام دادن و احوالپرسی، ترتیب و تنظیم صنف و شاگردان، دیدن نظافت، گرفتن حاضری، دیدن کارخانگی،ارزیابی درس گذشته	پلان درسی ساعتوار معلم: صنف: تاریخ:
مضمون
موضوع درس
هدف درس
مواد درسی
میتود ها و مراحل درس جدید
ارزیابی
کارخانگی

مراحل کلی تدریس	موضوع: صنف: هدف عمومی: تاریخ اجرا: تهیه کننده:	وقت
هدفهای خصوصی	تنظیم محتوا یا مراحل تدریس	فعالیت های شاگردان	میتودهای تدریس	مواد آموزشی	نحوه ارزشیابی
مراحل مقدماتی	شاگردان در پایان این مراحل باید:	الف:شروع
ب:ارزیابی درس گذشته
ج: زمینه سازی
مراحل اصلی (ارائه درس)	1ـ	د: ارائه مطلب
2ـ
3ـ
4ـ
5ـ
6ـ
مراحل پایانی	ه: جمعبندی
و:ارزشیابی پایانی
ز: اختتام

پلان درسی یک ساعت درسی

مواد و وسایل آموزشی

مدت زیادی است که تعدادی از معلمان و مربیان نظام های آموزشی عبارت «وسایل کمک آموزشی» را رایج کرده اند و به نظر می رسد که این امر مورد قبول و تأیید مسئولان آموزشی نیز قرار گرفته است. در بسیاری از طرح های آموزشی بدون کوچکترین توجه به مفهوم صحیح در وسایل آموزشی «فقط از ابزارهایی که معلم می تواند در آموزش شاگردانش، از آنها کمک بگیرد یاد شده و استفاده از آنها توصیه شده است. در حالیکه مفهوم «وسیله آموزشی» بسیار فرارتر از یک ابزار کمکی است. تردیدی نیست که «وسایل آموزشی» در هموار ساختن راه دشوار تعلیم و تدریس نقش ارزنده ای دارند و مربیانی که در نظام های پیشرفته ی آموزشی حداکثر استفاده را از این وسایل و مواد می کنند، بیش از پیش به ارزش کمکی این وسایل معترفند. اما این نکته را نباید از نظر دور داشت که ما در تعریف علمی، بیشتر بدنبال تحریر حدود و مشخصات مسائل مورد نظر هستیم و بیان امتیازات و ارزش های مترتب بر آن را باید به بخش و مبحث دیگری واگذار کنیم. بنابر آنچه گذشت، اطلاق لفظ «کمک» به «وسایل آموزشی» مفهوم درستی نخواهد بود. کسی که از وسایل آموزشی چنین برداشتی داشته باشد، فقط به فواید و کمک های آن در تعلیم و تربیت نظر دارد و هیچگاه نمی داند وسایل آموزشی چرا و به چه صورت و در چه مراحلی در جریان تدریس ـ یادگیری نقش اساسی خود را ایفا خواهند کرد. به دلایل یاد شده، عده ای از متخصصان تعلیم و تربیت به جای مفهوم فوق، از تعریف «ارتباطی» آن استفاده می کنند. در تعریف ارتباطی «وسایل آموزشی» حامل هایی هستند برای ایجاد ارتباط صحیح و موثر و پایدار با شاگرد با این تعبیر، وسایل آموزشی جزء لازم و حتمی آموزش ـ یادگیری هستند. در هر مرحله از آموزش، یک شخص به عنوان معلم یا مربی باید تدریس کند. فرد یا افرادی باید در نقش شاگرد مورد آموزش قرارگیرند و موضوعی هم به عنوان پیام آموزشی در میان باشد تا عمل تدریس تحقق پیدا کند. در صورت نبود یکی از این سه عامل اصولاً تدریس انجام نمی گیرد. اما عامل دیگری نیز به عنوان «راه» یا «وسیله» باید در اختیار باشد تا برقراری ارتباط بین دو عامل اول و دوم و در نتیجه فهم عامل سوم را ممکن سازد. اگر وسایل آموزشی را حامل ها یا راه هایی بدانیم که مربی یا معلم برای برقراری ارتباط ناگزیر از انتخاب یک یا چند تا از آنهاست. در این صورت این ادعا که فلان معلم خود را از وسایل آموزشی، بی نیاز می داند، قابل قبول نخواهد بود. ممکن است معلم طرز تلقی خاصی از وسایل آموزشی داشته باشد. او شاید وسایل آموزشی را فقط فلم، اسلاید و ضبط صوت بداند. اما به نظر ما، وسایل آموزشی هر حامل و طریقی است که معلم برمی گزیند تا بدان وسیله شاگرد را از پل ارتباط بگذراند. بنابراین حق داریم هر آموزش دهنده ای را مصرف کننده ی وسایل آموزشی بدانیم و نیز اصرار ورزیم که آشنایی با آن، امکانات متعدد و فراوانتری را در اختیار معلم قرار خواهد داد. بر اساس تحلیل ارائه شده می توان نتیجه گرفت که: وسایل آموزشی به کلیه تجهیزات و امکاناتی اطلاق می شود که می توانند در محیط آموزشی شرایطی را بوجود آورند که در آن شرایط، یادگیری سریعتر، آسانتر، بهتر، بادوام تر، و موثرتر صورت بگیرد(15- ص 186) و یا به گفته استاد عبدالمجید دستیار، عملیات آموزشی در تمام سطوح تعلیمی و تحصیلی و همه مضامین و موضوعات با سهولت، با سرعت مطلوب و با صحت و مطمئن انجام پذیرد.

انواع وسایل آموزشی:

وسایل آموزشی را از نظر نقشی که در فرایند آموزشی ایفا می کنند، می توان به دو دسته تقسیم کرد:

1. وسایل آموزشی معیاری(Criterion Media):

2. وسایل آموزشی تسهیل کننده(Mediating Media):

وسایل معیاری وسایلی هستند که از فراگیر خواسته می شود برای نشان دادن کارآیی آموخته هایش، آنها را شرح دهد، تفسیر کند، دوباره بسازد یا مشخص کند. به عبارت دیگر، این دسته از وسایل جزئی از معیارهای یادگیری هستند و در هدف های فعالیت های آموزشی نیز آورده شده اند. مانند اکثر ابزارهای آموزشی در رشته های فنی و حرفه ای.

اما وسایل تسهیل کننده دارای چنین ویژگی هایی نیستند. یعنی جزئی از معیارهای مورد نظر فعالیت های آموزشی نیستند. به عبارت دیگر، از شاگردان خواسته نمی شود که آنها را شرح دهند، دوباره بسازند و ... بلکه تنها نقش این وسایل کمک به شاگرد برای درک بهتر مطلب یا اطلاع بیشتر از موضوع پدیده و فعالیت مورد نظر است. این وسایل بعد از آموزش نایدده گرفته می شود. زیرا دیگر نیازی به آنها نیست. به تعبیر بهتر تفاوت وسایل معیاری با وسایل تسهیل کننده این است که معیاری، یادگیری را از راه تمرین و مهارت آسان

می کنند و در واقع، خود جزء فرایند یادگیری هستند، در حالیکه وسایل تسهیل کننده به شاگرد کمک می کند تا مهارت را کسب کند.

این تفاوت نشان می دهد که وسایل تسهیل کننده باید در ضمن یادگیری، از محیط آموزشی خارج شوند. در صورتی که حضور وسایل معیاری تا انتهای آموزش الزامی است تا یادگیری به طور کامل و مطلوب صورت پذیرد. بنابراین، حضور وسایل معیاری نه تنها در تمام طول آموزش، بلکه در هنگام ارزشیابی نیز لازم و ضروری است(Davies.I.k 1973).

وسایل آموزشی چه معیاری و چه تسهیل کننده برای اینکه در آموزش مورد استفاده قرارگیرند، ممکن است به نیروی برق احتیاج داشته باشند. مثلاً برای استفاده از فلم و نوارهای صوتی حتماً باید از برق استفاده کرد. وسایل آموزشی برقی ممکن است نور تاب باشند مانند فلم و یا ممکن است غیرنورتاب باشند مانند نوارهای صوتی، تصاویر کاغذی، اهمیت این تقسیم بندی در این است که نشان می دهد کدام یک از وسایل در سطح قریه ها و مناطقی که به برق دسترسی نیست و بیشتر کاربرد دارند و بهتر می توانند مورد استفاده قرارگیرند. لازم است یادآوری شود که برقی بودن یا نبودن وسیله ی ارتباطی به هیچ وجه دلیل برتری آن نسبت به وسیله دیگر آموزشی نیست. بلکه بیشترین اهمیت یک وسیله در امر آموزش چگونگی انتخاب و بکارگیری آن در فرایند آموزش ـ یادگیری، با توجه به امکانات و شرایط و موقعیت آموزشی است.

معیارهای انتخاب وسایل آموزشی:

هدف های آموزشی بهترین راهنما و معیار برای انتخاب وسایل آموزشی محسوب می شوند. علاوه بر هدف ها، معیار و ضوابط دیگری نیز در عمل موثرند که مهمترین آنها عبارتنداز:

الف ـ ویژگی های آموزشی وسیله:

وسایلی که انتخاب می گردند، باید علاوه بر ارائه و انتقال مطالب و مفاهیم جدید، در صورت لزوم، امکان تکرار فراگرفته های گذشته را فراهم آورند و توجه به علاقه شاگردان را نسبت به موضوع آموزش جلب کنند و این توجه را تا پایان فعالیت آموزشی حفظ نمایند و علاوه بر این، کیفیت یادگیری را افزایش دهند و شاگردان را به پاسخگویی و ابزار واکنش تشویق کنند. ممکن است همه ی وسایل آموزشی تمامی این خصوصیات را نداشته باشند.از این رو گاهی استفاده از وسایل مختلفی که در مجموع، پاسخگوی کلیه نیازها باشند ضروری است. بطور مثال، ممکن است یک فلم آموزشی خوب، توجه و علاقه ی شاگردان را به خود جلب و این ویژگی را تا پایان فلم حفظ کند. ولی آنان را به پاسخگویی و واکنش وادار نسازد. در چنین حالتی بهتر است، پس از پایان فلم، مدتی درباره ی محتوای آن به بحث و سوال و جواب پرداخت.

ب ـ ویژگی های فنی وسیله:

مهمترین ویژگی های فنی یک وسیله آموزشی را می توان بصورت زیر خلاصه کرد:

1. توانایی انتقال پیام مورد نظر

2. قابلیت حمل و نقل

3. سهولت کاربرد

4. سهولت ترمیم آن

5. قابلیت استفاده مجدد

همه ی وسایل توانایی انتقال هر نوع پیام را ندارند. مثلاً با استفاده از تخته سیاه می توان قسمت های مختلف یک گل را نشان داد. اما نمی توان جریان باز شدن آن را به نمایش گذاشت.

ج ـ شرایط و امکانات اجرایی:

مهمترین عواملی که در اجراپذیری وسایل آموزشی تأثیر می گذارند، عبارتنداز:

1. تعداد فراگیران: وسایل انتخاب شده باید متناسب با تعداد فراگیران باشد.

2. وضعیت و اندازه صنف: وسیله مورد نظر باید قابل استفاده در وضعیت موجود صنف باشد.

3. زمان لازم: وسیله انتخاب شده باید متناسب با زمان تدریس باشد.

4. در دسترس بودن: وسیله انتخاب شده باید در دسترس باشد.

5. اقتصادی بودن: وسیله باید از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشد.

میتودهای عمومی تدریس7

مطالب مشابه :

نقدی بر ارزیابی بر عملکرد کارکنان ( ارزشیابی ) تجربه یک معلم

راهنمای تکمیل فرم هاي ارزیابی عملکرد کارکنان سال تحصیلی 92-91

فرم ارزیابی معلم از دانش آموز ( اجتماعی ششم )

ارزشیابی تکوینی :

فرم ارزیابی معلم از دانش آموز ( اجتماعی ششم )

ارتباط معلم و دانش آموز

نمونه برگ ارزیابی والدین از پوشه کار

معیارهای ارزیابی بانکهای اطلاعاتی:

میتودهای عمومی تدریس7

پلان درسی