جایگاه و ویژگی های زمین شناسی استان لرستان

.از نگاه جغرافیایی و همچنین از نظر زمین شناسی ساختمانی و زون های ساختاری به استثناء حاشیه شرقی، بخش عمده استان در ارتفاعات زاگرس قرار دارد که به لحاظ داشتن ذخایر نفتی از دیرباز مورد مطالعه زمین شناسان نفتی چندملیتی قرار داشته است؛ به همین لحاظ در حال حاضر اطلاعات جامعی از زمین شناسی و ذخایر نفتی استان در بایگانی مرکز اطلاعات شرکت ملی نفت ایران وجود دارد

در چارچوب پهنه های ساختاری ایران، استان لرستان جایگاه بسیار ویژه ای دارد؛ بدین معنا که حاشیه شمال خاوری استان بخشی از پهنه دگرگونه سنندج – سیرجان است که نواحی واقع در شمال بروجرد تا جنوب شهرستان درود را دربر دارد. بخش باقیمانده استان گستره های مربوط به ارتفاعات زاگرس است.

این دو پیکره مورفولوژی یکسان ندارند؛ ناحیه ی دگرگونه سنندج – سیرجان بیشتر سیمای تپه ماهوری دارد ولی گاهی رخنمون های نفوذی جای گرفته به درون سنگ ها موجب مورفولوژی خشن و ناهموار می گردد. مرز بین این دو واحد دشت نهاوند – سیلاخور است که از نهاوند تا بروجرد و درود گسترش دارد.

تفاوت ساختار و دگرگونی پدیده های ماگماتیسم – متامورفیسم سبب می گردد که در یک راستای خاوری – باختری بتوان استان لرستان را به دو پهنه با ویژگی های متفاوت تقسیم کرد:

1 پهنه سنندج – سیرجان :

در گستره های واقع در خاور استان لرستان خاصه های ژئومورفولوژیک و پدیده های ترمیک و دینامیک شباهت کامل با پهنه دگرگونی سنندج – سیرجان دارد. در نواحی مورد نظر که از شمال بروجرد تا جنوب درود را دربر دارند، فیزیوگرافی تپه ماهوری و روند شمال باختری – جنوب خاوری حاکم است. منطقه مورد سخن بخشی از ناآرامترین و به عبارت دیگر پویاترین پهنه های زمین ساختی ایران است؛ زیرا که پدیده های دگرگونی ماگماتیسم و زمین ساخت مکرر و منطبق بر فازهای تکتونیکی جهانی بر آن حاکم است.

در بخش سنندج – سیرجان استان لرستان، بیشتر سنگها، دگرگونه اند که بخش های آواری و ریزدانه آنها سیمای تپه ماهوری و براق و سنگهای کربناتی ( دگرگونه و یا نادگرگونه ) آن اغلب ستیغ ساز و پرتگاهی هستند.

واحدهای سنگ چینه ای خاور استان پیوند نزدیکی با رویدادهای تکتونیکی دارند و لذا بررسی آنها در چارچوب واحدهای تکنونواستراتیگرافیک می تواند ساده تر و گویاتر باشد.

توالی های پلاتفرمی پالئوزوئیک – تریاس میانی شامل سنگ آهک و سنگ آهکهای مرمری شده به رنگ خاکستری است که بویژه در شمال بروجرد برونزد دارند و تغییرات سنی آنها از پرمین تا تریاس میانی است.

رسوبات انباشته شده در پیش بوم های تریاس بالا – ژوراسیک میانی ( سازند شمشک ) بخش بزرگی از شمال خاوری لرستان را می پوشانند که بطور عمده از نوع شیلهای دگرگونه حاوی لایه هایی از سنگ آهک فسیلدار است که کلیواژهای رسلیتی و شیست وارگی شاخص دارند.

در مورن فلسهای همجوار با توده های نفوذی، رگه ها و یا عدسی هایی از کوارتز افزوده شده که گاه ارزش اقتصادی دارند. توده های نفوذی جای گرفته به درون شیلها و سنگ ماسه های ژوراسیک بیشتر از نوع گرانیت، گرانو دیوریت و دیوریت هستند که ممکن است با گرانیت الوند همریشه باشند و لذا سن کرتاسه بالا دارند.

سنگهای جوانتر از تریاس بالا – ژوراسیک میانی این بخش محدود به ردیف های کنگلومرایی پلیوسن – کواترنر است که به صورت انباشته های بعد از کوهزایی و به هنگام برپایی کوههای زاگرس شکل گرفته اند.

از نگاه تکتونیکی نشانه هایی از رویدادهای کوهزایی سیمرین پیشین بویژه سیمرین میانی در ناحیه مشهود است که در دگرشکلی آن نقش موثر داشته اند.

شناسایی دگرشکلی های ایجاد شده در واحد های زمین شناسی و ارزیابی عوامل موثر در این دگرشکلی ها بویژه آن دسته از عوامل که امروزه نیز فعال اند نشان می دهد که بخش خاوری استان لرستان از جمله نواحی لرزه خیز است. گسله های اصلی و لرزه ای نهاوند، کارون، درود و گیل آباد که در شکل گیری دشت سیلاخور و چالان چولان نقش داشته اند تاکنون موجب زمین لرزه های مکرر و ویرانگر شده اند و تکان های زمین در امتداد آنها، همچنان بسیار محتمل است.

2- پهنه زاگرس :

تمام گستره های واقع در باختر دشت چالان چولان – سیلاخور تا مرز باختری استان لرستان به واحد ساختاری – رسوبی زاگرس تعلق دارند که به لحاظ ویژگی های ساختاری خود به دو زیر پهنه " زاگرس مرتفع " و " زاگرس چین خورده " قابل تقسیم است.

الف: زیرزون زاگرس مرتفع :

نواحی واقع در باختر محور درود – بروجرد تا خاور شهرستان خرم آباد " زاگرس مرتفع "

و یا " زاگرس رورانده " نام دارد که به وسیله ی زون راندگی اصلی بویژه گسل های وابسته ( گسل درود ) از نواحی خاوری استان ( سنندج – سیرجان ) جدا است ولی گذر آن به زاگرس چین خورده تقریباٌ تدریجی است.

در زاگرس مرتفع واحدهای سنگ چینه ای روند عمومی شمال باختری – جنوب خاوری دارند ولی عموما ً به لحاظ عملکرد تنش های ساختاری، دگرشکلی آنها پیچیده است که با روند عمومی زاگرس همسو نیست.

ردیف های پلاتفرمی تبخیری پرکامبرین پسین – تریاس میانی، فقط در شمال زردکوه رخنمون دارند. توالی های کربناته ژوراسیک – کرتاسه فراوانتری واحدهای سنگ چینه ای هستند که بویژه در " کوه میش پرور " و " کوه گرین " رخنمون دارند . در این نواحی افزون بر ردیفهای دولومیتی سازند نیریز ( ژوراسیک پائین ) کربنات های سازند سورمه ( ژوراسیک میانی – بالایی ) و سنگ آهک های ضخیم یاله تا توده ای خوردشده کرتاسه از متشکلین ارتفاعات هستند. سنگ های کرتاسه ی پائینی، به سن نئوکومین – سنومانین قابل قیاس با سازندهای فهلیان، داریان و سروک هستند.

سنگ های کرتاسه پایانی ( کامپانین – مایسریشتین) شباهت رخساره ای نزدیک با سازند مارنی گورپی و سازند فلیشی امیران دارند.

در زاگرس مرتفع الگوی ساختاری حاکم نتیجه عملکرد گسله های سراسری، گسله های راندگی و راندگی های بریده است که حاصل آن راندگی ورقه هایی از سنگ ها به حجم های زیاد از شمال خاور به سمت جنوب باختر است. بررسی محلی راندگی ها نشانگر انواع کوچک زاویه است. سطح راندگی ها مساوی نیست بنابراین وضع فضایی آنها در همه جا یکسان نمی باشد ولی میلونیتی شدن سنگ ها هم در فرادیواره و هم در فرودیواره عمومیت دارد. پیشرفت رندگی به حدی است که به تقریب تمامی منطقه از ورقه های رورانده شده تشکیل شده است که بعضی از آنها کوچک و منفرد و برخی دیگر بزرگ و احتمالاٌ اجزایی از یک مجموعه دوبلکس هستند.

ب: زیر زون زاگرس چین خورده :

از خاور شهرستان خرم آباد تا مرز باختری استان لرستان به عنوان بخشی از کوههای زاگرس چین خورده ساختارها از انواع طاقدیس ها و ناودیس ها ممتد و منظم اند که با پهنه گسلیده و رانده شده شمال خاوری زاگرس ( زاگرس مرتفع ) تضاد کامل دارند.

فیزیوگرافی این بخش عموماٌ کوهساز با ستیغ های بلند و دره های عمیق است که گاهی دسترسی به بعضی از آنها بسیار دشوار است. سیمای ناهمواری های کوهساز هماهنگی کامل با ساختمانهای زمین شناسی دارند به همین رو برجستگی ها به صورت کمان های خمیده و ممتداند که در راستای شمال باختری – جنوب خاوری قرار دارند. افزون بر اشکال کوهساز واحدهای تپه ماهوری یکی دیگر از ریخت های حاکم بر ناحیه است که بطور عموم حاصل سازند شیلی – مارنی گورپی ، فلیش های سازند امیران، ترادف های گچی سازند گچساران و بالاخره نهشته های کنگلومرایی سازند بختیاری است.

در بخش زاگرس چین خورده استان لرستان توالی پلاتفرمی کامبرین – تریاس میانی برونزد ندارد. از توالی کنتینتال شلف تریاس – کرتاسه با رخساره خاص اقیانوس تتیس جوان تنها ترادف های کرتاسه بالایی بعضی سازندهای سروک، ایلام و گورپی چهره های کوهساز هستند.

نهشته های پسرونده همزمان با کوهزایی آلپی که ممکن است از نوع دریایی و یا غیر دریایی باشند بویژه در جنوب باختری خرم آباد گستره های وسیعی را زیر پوشش دارند. تمام سنگهای ترشیاری این بخش را می توان به دو گروه ترشیاری پائینی ( پالئوسن – میوسن پائینی ) و ترشیاری بالایی ( میوسن پائینی – پلیوسن ) تقسیم کرد.

سنگ های ترشیاری پائینی نهشته های کربناتی پایانی ( سازند آهکی تله زنگ ) و یا انباشته های آواری ( سازند کشکان ) هستند ولی در پاره ای از نواحی مارن های ژرف سازند پابده فراوان است.

سنگ های ترشیاری بالایی با چرخه رسوبی سازند آسماری و به سن اولیگوسن – میوسن، آغاز می شود که ردیف های کربناتی کوهساز حاوی انباشته های نفتی است. چرخه رسوبی آسماری، پس از یک وقفه رسوبی با چرخه رسوبی دیگری پوشیده می شود که یک سیکل رسوبی پسرونده به نام " کوه فارس " بوده و سازند تبخیری گچساران کمی سازند مارنی میشان و بالاخره ترادفهای سرخ رنگ سازند آواری آغاجاری از متشکلین اصلی آن هستند.

بخش های فروافتاده باختر خرم آباد با سازند کنگلومرایی بختیاری پوشیده شده که شامل تناوبی از کنگلومرای توده ای مقاوم و عدسی هایی از سنگ ماسه است.

در بخش زاگرس چین خورده استان لرستان ( باختر خرم آباد تا مرز باختری استان ) اشکال ساختاری به صورت تاقدیس ها و ناودیس هایی است که صفحات محوری آنها در راستای شمال باختری – جنوب خاوری و تا اندازه ای مارپیچ است.

تاقدیس ها به طور معمول هسته ای از سنگ آهک های سازند سروک ( کرتاسه ) بویژه سازند ایلام دارند که در دو طرف ( بال تاقدیس ها ) به سازندهای جوانتر می رسد.

در هسته ی طاقدیس ها شیب لایه ها بسیار کم و گاهی نزدیک به افقی است ولی با دور شدن از محور شیب لایه ها افزایش می یابد به گونه ای که گاهی لایه ها شیب های تند دارند و حتی در پهلوی جنوب باختری گاه افزایش شیب به حد برگشتگی می رسد. لازم به گفتن است که الگوی تکتونیکی حاکم منحصر به چین خوردگی نیست گاهی تنش های فشاری به صورت شکستگی نمود دارند. ویژگی های لرزه خیزی زاگرس همچنان در استان لرستان حاکم است به همین دلیل تکانهای ضعیف زمین زیاد است . ضعف توان لرزه خیزی می تواند حاصل تعدیل تنشها توسط واحدهای سنگ چینه ای شکل پذیر باشد. گفتنی است که تجدید فعالیت در شکل گیری و یا تغییر شکل سنگهای پی عامل اصلی زمین لرزه های استان است ولی باید اذعان داشت که رابطه بین زمین لرزه و زمین ساخت استان تا اندازه ای پیچیده است.

جایگاه و ویژگی های زمین شناسی استان لرستان

مطالب مشابه :

تاریخچه استفاده از فلزات در ایران :

مقاله ای در ارتباط باسنندج - سیرجان

گسلهای بزرگ ایران

افیولیت

معادن

جایگاه و ویژگی های زمین شناسی استان لرستان