روند تحوّلات و علل و عوامل عمده افزایش جمعیت در شهراردبيل

چکیده:

شهرها و روند شهرنشینی در ایران از دهه های اخیر تحوّلات عظیمی را پشت سر گذاشته است بگونه ای که طی دهه های اخیر تعداد و جمعیت شهرها و توسعه فضایی آنها ابعاد بی سابقه ای یافته است. شهر اردبيل، به عنوان مرکز استان اردبيل از این تحوّلات دور نمانده و با توجّه به موقعیت ارتباطی آن و مهاجرتهای روستایی و عشایری در دهه های اخیر افزایش جمعیت بالایی داشته است.

در مقاله حاضر علاوه بر مطالعه جمعیت و نرخ رشد آن علل و عوامل اصلی افزایش جمعیت در اردبيل و آینده نگری آن و زمان مضاعف شدن جمعیت برای سالهای 1385 و 1400 محاسبه شده است.

واژه های کلیدی: جمعیت، تحولات جمعیت، شهرنشینی، شهر اردبيل، استان اردبيل، نرخ رشد جمعیت.

مقدمه:

شهر پدیده تاریخی و در عین حال جغرافیایی است، شهر ساخته و پرداخته دوران گذشته و حال می باشد و هر دوره تاریخی به نوعی در چشم انداز جغرافیایی آن اثر گذاشته و بالمآل تضادهایی در چهره جغرافیایی آن بوجود آورده است. این تضادها و تباین ها را نمی توان به تنهایی با شرایط مکانی شهر که زاده توپوگرافی شهری است در رابطه گذاشت، بلکه ساختار اقتصادی و اجتماعی حاکم بر حیات شهری را در آن نقشی است(فرید، 1373، ص17)

همچنین شهر واحد جمعیتی است و جمعیت بگونه ای که در شهر استقرار یافته، باید مورد تشریح قرار گیرد. در برنامه ریزیهای شهری، جمعیت بعنوان اصلی ترین عامل توسعه محسوب می گردد و افزایش آن نه تنها موجب افزایش سطح مسکونی می شود بلکه نیازهای خاصی را نیز در ابعاد مختلف مطرح می سازد. آنچنان که ایجاد مجتمعهای بزرگ ورزشی، توسعه واحدهای حفاظتی و ایمنی، ایجاد فضاهای سبز، ایجاد بزرگراهها به منظور سهولت دسترسی و ایجاد مراکز گذراندن اوقات فراغت را ضروری می سازد. (زنجانی، 1369، ص 132)

بر مبنای تعاریف فوق الذکر، در مقاله حاضر، روند تحوّلات جمعیت و نرخ رشد جمعیت شهر اردبيل طی سالهای 1375-1335 مدّ نظر قرار گرفته و علل و عوامل عمده رشد جمعیت مورد بررسی و پیش بینی و برآورد جمعیت شهر اردبيل برای سالهای 1385 و 1400 با سه پیش فرض انجام شده است.

روند تحوّلات جمعیت و نرخ رشد آن

میزان رشد جمعیت در هر ناحیه حاصل و نتیجه تحوّلات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی در طول زمان می باشد و به عواملی همچون زاد و ولد، مرگ و میر، برون کوچی و درون کوچی هر جامعه ارتباط می یابد. (قدیری معصوم، 1377، ص310)

بر اساس سرشماری عمومی سال 1335، جمعیت شهر اردبيل معادل

۶۵٬۷۴۲ نفر بوده و در طول دهه 1345-1335 به جمعیت شهر 20902 نفر افزوده شد و جمعیت شهر از نرخ رشدی معادل 4/4% برخودار بوده است. (جدول شماره1)

طی سالهای 1345 تا 1355، تعداد 45334 نفر به جمعیت شهر اضافه شد و در سال 1355 جمعیت آن به ۱۴۷٬۸۶۵ نفر بالغ گردید. در این دوره جمعیت شهر دارای رشد متوسطی برابر 8/5% بوده است. در سال 1365 جمعیت بالغ بر ۲۸۱٬۹۷۳ نفر(نتایج سرشماری نفوس و مسکن ایران در سال 1365 بنابراین در سال 1365 جمعیت ساکن در شهر اردبيل برابر ۱۴۷٬۸۶۵ نفر بوده است.)ر شد و نرخ رشد سالانه جمعیت اردبيل در دهه 65-1355 به 4/7% رسید. بر اساس آخرین سرشماری در سال 1375 جمعیت به ۳۴۰٬۳۸۶ نفر افزایش یافته و نرخ رشد سالانه آن معادل 5/2% بوده است. در واقع طی 10 سال از 1365 تا 1375 معادل 192521 نفر به جمعیت شهر اردبيل اضافه شده است.

هرم جمعیتی اردبیل در سال ۱۳۸۵ خورشیدی.
مردان	سن	زنان
۴٬۵۴۵	۶۵+	۴٬۳۸۰
۵٬۳۰۸	۶۰-۶۴	۵٬۶۱۹
۶٬۸۵۱	۵۵-۵۹	۶٬۹۴۵
۸٬۸۳۱	۵۰-۵۴	۹٬۳۵۳
۱۳٬۳۹۴	۴۵-۴۹	۱۲٬۱۰۲
۱۶٬۸۵۸	۴۰-۴۴	۱۵٬۵۰۰
۲۱٬۷۸۰	۳۵-۳۹	۱۹٬۲۵۶
۲۲٬۸۲۴	۳۰-۳۴	۲۱٬۵۰۵
۲۸٬۰۶۹	۲۵-۲۹	۲۸٬۰۶۳
۳۲٬۲۳۹	۲۰-۲۴	۳۵٬۲۶۹
۳۵٬۵۱۴	۱۵-۱۹	۳۴٬۶۷۲
۲۸٬۱۵۹	۱۰-۱۴	۲۶٬۵۴۹
۲۲٬۳۹۳	۵-۹	۲۱٬۲۹۲
۲۱٬۸۰۸	۰-۴	۲۰٬۷۴۶

مأخذ: مرکز آمار ایران

در مورد شهرستان وضع بگونه دیگری است. به این ترتیب که در سال 1335 شهرستان معادل 261235 نفر جمعیت داشته و طی 10 سال با اضافه شدن 128146 نفر، جمعیت آن به 389381 نفر رسید، و نرخ رشد سالانه جمعیت طی این دهه 1/4% بوده است.

طی دهه 1355 - 1345 با وجود نرخ رشد 3% جمعیت آن به 523275 نفر در سال 1355 افزایش یافت. در دهه بعد نیز به جمعیت شهرستان 234714 نفر افزوده شد و با نرخ رشد 7/3% جمعیت آن به 757989 نفر رسید. سال 1375 نقطه عطفی در تغییرات جمعیت شهرستان اردبيل و در نتیجه درصد رشد سالانه آن می باشد. با این توضیح که در این سال جمعیت شهرستان نسبت به سال 1365 کاهش یافته و به 462133 نفر رسید.

علت کاهش جمعیت شهرستان را می توان در انتزاع شهرهای مشكين، گرمي، خلخال، پارس آباد از شهرستان اردبيل جستجو نمود. این شهرها در طول دهه مذکور، هر کدام بطور جداگانه به یک شهرستان تبدیل شدند، در نتیجه در سال 1375، شهر اردبيل تنها شهر شهرستان بود که با توابع خود معادل 462133 نفر جمعیت را دارا بوده و نرخ رشد سالانه جمعیت شهرستان در طول دهه 1375-1365 معادل 8/4-% بوده است که این رقم غیر واقعی می باشد. حال آنکه طبق توضیح قبلی با انطباق محدوده شهرستان اردبيل در سال 1375 بر روی نقشه سال 1365 مشخص می شود که جمعیت شهرستان در سال 1365 حدود 354520 نفر بوده و بدین ترتیب در صد رشد سالانه جمعیت بطور واقعی 6/2% می باشد.

با بررسی ارقام فوق الذکر می توان نتیجه گیری نمود که رشد سالانه جمعیت در شهر اردبيل طی سالهای 1365-1335 بطور مداوم رو به افزایش بوده و بیشترین میزان افزایش را در دهه 65-55 با 4/7% دارا بوده است.

دلایل این افزایش را می توان در تغییر نظام ارزشی، کاهش سن ازدواج و تسهیل در این امر، عدم پیشگیری از زاد و ولدهای ناخواسته و تسهیلاتی که در اختیار خانواده های پرجمعیت قرار می گرفت، جستجو کرد ولی از دهه دوّم پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به مرور مشکلات ناشی از عدم تأمین نیازهای فرزندان بیشتر از جمله تأمین امکانات آموزشی و مسکن و ایجاد شغل کافی متناسب با تعداد تازه واردین به بازار کار، همچنین افزایش توقعات خانواده ها و افراد برای انتخاب شریک زندگی موجب گردید که اوّلاً سن ازدواج افزایش یابد. ثانیاً زوجین برای باروری و زاد و ولد کنترل بیشتری نموده و میل کمتری به ازدیاد نسل داشته باشند و این مسائل موجب کاهش تعداد جمعیت خانوار در دهه 75-65 گردید.

در مقایسه نرخ رشد جمعیت شهرستان و شهر اردبيل ملاحظه می گردد که در تمام دوره های سرشماری، نرخ رشد جمعیت شهر اردبيل بیش از شهرستان می باشد. که دلیل عمده آن جاذبه های شهر و تمرکز امکانات در آن نسبت به مناطق روستائی محدوده آن می باشد که منجر به مهاجر پذیری و ورود مهاجرین از نقاط دیگر به شهر خرم آباد گشته است

علل و عوامل عمده افزایش جمعیت در شهراردبيل:

علل و عوامل عمده افزایش جمعیت در شهر اردبيل را در موارد ذیل می توان جستجو نمود:

1) رشد طبیعی جمعیت:

یکی از پارامترهای مؤثر در افزایش جمعیت شهر اردبيل، رشد طبیعی می باشد. محاسبه نرخ رشد طبیعی جمعیت(1) از طریق تفریق کردن نرخ خام مرگ و میر از نرخ خام موالید یک ناحیه در یک سال مخصوص بدست می آید. (بهفروز، 1374، ص 152)

طبق جدول شماره (2) رشد طبیعی جمعیت اردبيل، در سال 1365 معادل8/3% و در سال 1375 برابر 6/1% بوده است. دلیل عمده بالا بودن رشد طبیعی جمعیت در سال 1365، میزان موالید در این سال می باشد در حالیکه در سال 1375 میزان آن کاهش یافته است. از جمله دلایل کاهش موالید در این دوره بالا رفتن سطح آگاهی خانواه ها، افزایش سن ازدواج دختران و در نتیجه کاهش طول دوره باروری و همچنین اجرای سیاست کنترل جمعیت از طرف دولت می باشد.

2- رشد ناشی از مهاجرت:

مهاجرت به مثابه عمده ترین نمود جا به جایی های جمعیتی بر حجم و رشد و دیگر متغیرهای جمعیتی شهرستان خم آباد اثر می گذارد. پدیده مهاجرت که تحت تأثیر رانشهای مناطق مهاجر فرست و کششهای مناطق مهاجرپذیر و همچنین هزینه های مهاجرت و دستاوردهای آن تحقق یافته، در طول دو دهه گذشته آهنگ نسبتاً شدیدی با سیر فزاینده داشته و تحت تأثیر عوامل یاد شده و تغییر و تحوّلات کلان ساختاری از جمله نوگرایی، اصلاحات ارضی و وقوع انقلاب اسلامی چهره شهرهای شهرستان را کاملاً متحول ساخته و ترکیب جمعیت شهری و روستایی را تغییر داده است، بگونه ای که میزان شهرنشینی از 80/16% در سال 1335 به 03/59% در سال 1375 بالغ شده است.

به عبارت دیگر در سال 1335 کمتر از 51 درصدجمعیت در شهرهای شهرستان زندگی

می کردند حال آنکه در سال 1375 بیش از 21 درصدجمعیت در شهر اردبيل اسکان داشته اند.

طی سالهای 1375-1365 معادل 22810 نفر مهاجر وارد شهر اردبيل شده اند که 5/46% آنان از سایر استانها، 6/28% از شهرستانهای دیگر استان اردبيل و 7/23% از آبادیهای شهرستان وارد شهر اردبيل شده اند.

مطالعه مهاجران وارده به شهر اردبيل بر حسب مدت اقامت در طی این دهه بیانگر آن است که بیشترین تعداد مهاجران با 01/18% مربوط به یکسال قبل از سرشماری و کمترین تعداد آن با 4/1% مربوط به 9 سال قبل از سرشماری است. این مسئله حاکی از آن است که میزان مهاجرت به اردبيل پیوسته در حال افزایش بوده و در سالهای اخیر شتاب بیشتری به خود گرفته است.

جدول شماره (3):

مهاجران وارد شده بر حسب مدت اقامت در محل سرشماری

مأخذ مرکز آمار ایران 1375-1365

مدت اقامت در محل سرشماری	تعداد	درصد
جمع	22810	100
کمتر از یکسال	4108	1/18
یکسال	3607	8/15
دو سال	2810	3/12
سه سال	2524	1/11
چهار سال	2006	8/8
پنج سال	2324	2/10
شش سال	1659	2/8
هفت سال	1496	6/6
هشت سال	1314	7/5
نه سال	336	5/1
اظهار نشده	626	7/2

توزیع سنی مهاجران وارد شده به شهر در طول دهه 75-65 نشانگر آن است که 7/29% از مهاجران در گروه سنی 14-0 ساله، 9/68% در گروه سنی 65-15 ساله، و 4/1% در گروه سنی بالاتر از 65 سال توزیع شده اند.

گروه سنی جوان یعنی 29-15 ساله در حدود نیمی از مهاجران را شامل می شود به عبارت دیگر 46% کل مهاجران مربوط به این گروه سنی است. این گروه عمدتاً بدنبال یافتن شغل مناسب و بعضاً بدلیل ادامه تحصیل به شهر مهاجرت نموده اند که قطعاً اثرات تعیین کننده ای بر وضعیت بیکاری شهر خواهد داشت لازم به ذکر است، بیشتر مهاجران از مناطقی که فاقد فرصت شغلی کافی در بخش کشاورزی هستند به شهر مهاجرت می کنند علاوه بر این، بیشتر مهاجران جوان روستایی در مقایسه با گروههای همسال خود که در روستا ماندگار شده اند از مهارت و آموزشهای بالاتری بهره مندند؛ از اینرو حوزه های مهاجر فرست که بطور عمده روستاهای با امکانات پایین و فاقد جاذبه می باشند. بهترین و کارآمدترین نیروی انسانی خود را از دست می دهند و توسعه اجتماعی - اقتصادی روستاها با مسائل بسیاری مواجه می شود. از سوی دیگر، با مهاجرت این جوانان به شهر هزینه های خدمات شهرداری افزایش یافته، تراکم نسبی جمعیت شهر بالا می رود و در بعضی موارد نیروی انسانی مورد نیاز برای رشد اقتصادی شهر را در سطح پایین فراهم می آورد.

3) رشد ناشی از گسترش محدوده شهر:

گسترش محدوده شهر، ادغام روستاهای نزدیک را به همراه دارد. در زمینه ادغام روستاها باید گفت، از میان روستاهای نزدیک به شهر روستاهایی که دارای راه ارتباطی آسانتر و پر رفت و آمدتر می باشند، از رشد جمعیتی بالاتری برخوردار شده و سریعتر در شهر ادغام می شوند. همچنین روستاهایی که به کانونهای اشتغال پیرامون شهر همانند کارخانجات یا کارگاههای صنعتی نزدیک هستند با سرعت بیشتری گسترش می یابند.(مختارپور-1375، ص78)

شهر اردبيل در مسیر توسعه فیزیکی، روستاهای متعددی را در خود جذب کرده، بگونه ای که اکنون بخشی از شهر محسوب می شوند. بنابراین در دوره های سرشماری 1365 و 1375 نام تعدادی روستا از فرهنگ آبادیهای شهرستان حذف شده است.

شکل گیری کالبد شهر و توسعه آن تابع طبیعت آن است. شهر اردبيل شکل خطی باریک و کشیده و گاه پهن و متورم دارد که با پنجه هایی به اطراف بازشده و به تبع آن توسعه شهر عمدتاً شمالی - جنوبی است. در نتیجه روستاهای ادغام شده در شهر، در شمال و جنوب شهر واقع هستند.

آینده نگری جمعیت شهر اردبيل:

جهت برآورد جمعیت شهر اردبيل در سالهای 1385 و 1400 از 3 پیش فرض استفاده شده است که عبارتند از:

1) جمعیت شهر با نرخ رشد فعلی رشد خواهد کرد. یعنی رشد جمعیت در دهه آینده 45/2% خواهد بود.

2) رشد جمعیت کاهش خواهد یافت و با نرخ 2% رشد جمعیت صورت خواهد گرفت.

3) رشد جمعیت شدیدتر خواهد شد و نرخ رشد جمعیت معادل 3% خواهد بود.

بر اساس سه پیش فرض فوق الذکر برای برآورد جمعیت از فرمول Pt=PO (1+r)tاستفاده شده است. در این فرمول:

Po=جمعیت سال پایه یا فعلی

Pt=جمعیت در سال مورد نظر

t=دوره یا تعداد سالهایی که جمعیت پیش بینی می شود

r=%نرخ رشد جمعیت به

در محاسبه مدت زمان مضاعف شدن(1) جمعیت از طریق فرضیه های فوق ملاحظه می گردد که با فرض نرخ رشد 45/2% زمان دو برابر شدن جمعیت 28 سال دیگر خواهد بود و با فرض نرخ رشد 2%، زمان برای مضاعف شدن جمعیت 35 سال دیگر و با در نظر گرفتن نرخ رشد فزاینده یعنی 3% مدت زمان مضاعف شدن جمعیت 23 سال خواهد بود.

نتیجه:

از خصوصیات جمعیتی شهرستان اردبيل، جوانی جمعیت آن است

مدت زمان دو برابر شدن جمعیت از رابطه زیر بدست می آید.

PDT=69/315r و یا PDT= LogNep2r = 0/69315r/100 r =نرخ رشد

بالا بودن بودن درجه و میزان باروری، جمعیت (14-10) سال شهرستان و شهر اردبيل به ترتیب 3/45% و 42% کل جمعیت را تشکیل می دهد و این خود یکی از مشکلات جمعیتی در حال و آینده است ؛ لذا ضروری است تدابیری منطقی و اصولی بر اساس برنامه ریزیهای دقیق اندیشیده شود.

نکته قابل توجه، مهاجرت روستائیان به شهر اردبيل است. شهرنشینی(1) و شهرگرایی(2) از ویژگیهای غالب جمعیت شهرستان اردبيل می باشد. امروزه بر خلاف دهه های گذشته که ایلیاتی و عشایری بودن، ارزش اجتماعی محسوب می شد، زندگی شهری و شهرنشینی شیوه غالب اسکان گردیده است. حتی در روستاها بویژه روستاهای بزرگ، گرایشات شهری وجه غالب زندگی خانواده ها گشته است. از سوی دیگر شهر اردبيل بعنوان تنها شهر شهرستان به علت وجود مراکز متعدد سیاسی، اقتصادی، اداری و انتظامی و موقعیت مکانی خاص بعنوان گذرگاه مطرح بوده و مجموعه عوامل فوق الذکر موجبات افزایش مهاجرت به شهر اردبيل را فراهم می نماید.

عوامل فزاینده جمعیت (نرخ بالای رشد طبیعی جمعیت و مهاجرت) موجب افزایش رشد عمومی جمعیت در شهر شده و زمان دو برابر شدن جمعیت را تسریع می نماید ؛ بطوریکه با خوش بینانه ترین فرض و با پیش فرض اینکه نرخ رشد جمعیت کمتر از میزان فعلی باشد، در سال 1385 جمعیت شهر به حدود 450 هزار نفر و در سال 1400 به 550 هزار نفر خواهد رسید و در حدود 35 سال دیگر جمعیت شهر اردبيل، دو برابر خواهد شد.

این در حالی است که توسعه شهر از طرف غرب و شرق محدود است و امکان توسعه شهر در این جهات وجود ندارد. در نتیجه محدودیت در زمینه امکانات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و فضایی مشاهده می شود.

در چنین شرایطی، رشد جمعیت بر رشد توسعه پیشی خواهد گرفت. بنابراین لازم است بر افزایش جمعیت بخصوص در نواحی روستایی کنترل بیشتری اعمال شود و با ایجاد زمینه های اشتغال در محیطهای روستایی از مهاجرت بی رویه روستائیان به شهر جلوگیری بعمل آید. در غیر اینصورت شهر در آینده ای نه چندان دور، رشد جمعیت خود را تحمل ننموده و محیط زیبای شهر اردبيل به حد بحران جمعیتی خواهد رسید.

منابع و مآخذ:

1- بهفروز. فاطمه - زمینه های غالب در جغرافیای انسانی - انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اوّل 1374

2- زنجانی. حبیب اللّه - جمعیت و شهر نشینی در ایران - جلد اوّل، مرکز مطالعات شهر سازی و معماری 1369

3- فرید. یداللّه - جغرافیا و شهر سازی - انتشارات دانشگاه تبریز، چاپ سوم 1373

6- مرکز آمار ایران - نتایج سرشماریهای عمومی نفوس و مسکن - شهرستان اردبيل 1335

7- مرکز آمار ایران - نتایج سرشماریهای عمومی نفوس و مسکن - شهرستان اردبيل 1345

8- مرکز آمار ایران - نتایج سرشماریهای عمومی نفوس و مسکن - شهرستان اردبيل 1355

9- مرکز آمار ایران - نتایج سرشماریهای عمومی نفوس و مسکن - شهرستان اردبيل 1365

10- مرکز آمار ایران - نتایج سرشماریهای عمومی نفوس و مسکن - شهرستان اردبيل 1375

روند تحوّلات و علل و عوامل عمده افزایش جمعیت در شهراردبيل

مطالب مشابه :

جدیدترین آمار جمعیت ایران

مدل های پیش بینی جمعیت

روند تحوّلات و علل و عوامل عمده افزایش جمعیت در شهراردبيل

آمار و مدل سازی

آیا مستندات علمی برای سیاست تشویق به رشد جمعیت وجود دارد؟

تعاریف و فرمول محاسبه شاخص های سلامت

مدل جمعیت ( آمار )