مدیریت پسماند وسازمان بهداشت جهانی

پسماندهای بیمارستانی، زائداتی هستند که در نتیجه فعالیت‌های پزشکی، آزمایشگاهی، پرستاری، دندانپزشکی، داروئی و سایر فعالیت‌های مشابه در بیمارستان‌ها و دیگر مراکز درمانی و همچنین در مراکز تحقیقاتی مربوطه تولید می‌شود. زائدات بیمارستانی ویژگی‌های خاصی نسبت به سایر موادزائد و زباله‌های شهری دارد. در بیمارستان‌ها انواع اقدامات درمانی از جمله شیمی‌درمانی، دیالیز، جراحی ترمیمی، زایمان، قطع و خارج ساختن اندام‌های بدن مانند آپاندیس، آزمایشات طبی، اتوپسی و مشابه آنها انجام می‌شود. در عین حال، باید بیمارستان‌ها را از مؤسسات نادری به حساب آورد که در آنها از موادشیمیائی به مقدار وسیع و متنوعی استفاده می‌شود. براساس برآورد انجام شده در بیمارستان‌ها، بیش از ۶۳۰ نوع موادشیمیائی مختلف استفاده می‌شود که ۳۰۰ نوع غیرسمی و ۳۰ نوع آن سمی و خطرناک و حدود ۳۰۰ نوع آن کم‌خطر هستند. بخشی از این مواد پس از مصرف به‌صورت زائدات همراه زباله‌های بیولوژیک و رادیوایزوتوپ‌ها در محیط بیمارستانی تولید می‌گردد. باید به این قبیل زائدات، اجسام تیز و برنده آلوده مانند سرنگ، تیغ‌های جراحی و اشیاء مشابه را اضافه نمود. اغلب این مواد، آلوده به ذرات عفونی بوده و منبع بیماری‌های خونی همچون هپاتیت، HIV و... هستند.

پسماندهای تولیدی توسط مراکز درمانی شامل دو دسته پسماندهای معمولی یا خانگی و پسماندهای خطرناک هستند. پسماندهای معمولی زباله‌هائی هستند که برای جلوگیری از خطرات عفونی در طی مراحل مدیریت، به روش‌های مدیریتی ویژه‌ای نیاز دارند و در صورت مخلوط شدن با یکدیگر نباید بازیافت شوند، همچون خون، مایعات، لباس‌های خاکی یا زباله‌های آغشته به این مواد.

سازمان بهداشت جهانی (WHO)، پسماندهای خطرناک را به ۹ دسته شامل زباله‌های عفونی، زباله‌های پاتولوژی و آسیب‌شناسی، اجسام نوک‌تیز، زباله‌های داروئی، زباله‌های ناشی از درمان سرطان یا ژنوتوکسیک، زباله‌های شیمیائی، زباله‌های حاوی مقدار زیاد فلزات سنگین، کپسول‌های فشار و زباله‌های رادیواکتیو تقسیم می‌کند. میزان تولید زائدات به فاکتورهای متعددی وابسته است. سیستم‌های درمانی که شامل طرح تفکیک زباله هستند، قطعاً میزان تولید زائدات کمتری نسبت به مراکز درمانی که فاقد مدیریت زائدات هستند، دارند. در کشورهای با درآمد متوسط و کم، تولید زباله کم‌تر از کشورهای با درآمد بالاست. حجم ضایعات رادیواکتیو مراکز درمانی نیز عموماً بسیار کم‌تر از صنایع هسته‌ای است. ۸۰ درصد زباله عمومی شهری قرار دارند، ۱۵ درصد ضایعات پاتولوژیک و عفونی، ۱ درصد اجسام تیز، ۳ درصد ضایعات شیمیائی و داروئی و کمتر از ۱ درصد ضایعات مخصوص مانند ضایعات رادیواکتیو، کپسول‌های گاز تحت فشار، دماسنج‌های جیوه‌ای شکسته و باتری‌های استفاده شده است. بر طبق آمار، در جهان کم‌تر از ۵/۰ کیلوگرم به‌ازاء تخت در روز زباله‌های داروئی و شیمیائی و کمتر از ۴۰ گرم در روز زباله‌های نوک تیز تولید می‌شود. براساس این آمار، اگر روش تفکیک زباله‌ها به‌درستی انجام پذیرد، در بدترین شرایط تنها ۵ درصد از پسماندهای بهداشتی ـ درمانی باید از بین برود و بقیه موارد سیر عادی زنجیره بازیافت یا تبدیل به مواد دیگر را طی خواهد کرد. تفکیک زباله‌های عفونی از غیرعفونی نه تنها باعث حفظ محیط زیست خواهد شد، بلکه از انتقال آلودگی و انتشار آن در سطح شهر توسط افراد سودجو جلوگیری می‌نماید و احتمال آلودگی پرسنل پرستاری و خدماتی را کاهش می‌دهد. عدم تفکیک به موقع زباله‌های عفونتی دلایل متعددی دارد. یکی از این عوامل، ضعف آموزش خدمات و پرسنل مربوطه، پرستاران و کمبود نیروی آگاه جهت تجهیزات و دستگاه‌های به‌روز از دیگر عوامل مؤثر در این مسئله است. نامناسب بودن روش‌های جمع‌آوری زباله‌های مراکز درمانی و نامناسب بودن روش انتقال زباله‌ها نیز در این مسئله تأثیر به‌سزائی دارد.

همچنین کمبود سطل‌های مخصوص تفکیک، کمبود ترالی حمل زباله، کمبود وسایل ایمنی (ماسک، دستکش و...) و عدم وجود سردخانه‌های مخصوص زباله با قابلیت‌های مناسب از لحاظ دما و تهویه، از دیگر عوامل مؤثر در عدم تفکیک به موقع زباله‌های عفونی است.

مراحل مختلف مدیریت پسماندهای پزشکی شامل جداسازی، بسته‌بندی و برچسب‌گذاری، جمع‌آوری، حمل و نقل، تصفیه و دفع است. آسان‌ترین روش شناسائی انواع زباله‌های بیمارستانی، استفاده از کیسه‌های پلاستیکی کدبندی شده رنگی است. پیشنهادات WHO برای کدگذاری رنگی زباله‌های بیمارستانی به‌صورت زیر است: زباله‌های عفونی؛ کیسه قرمز، سایر زباله‌های عفونی پاتولوژیک و تشریحی؛ کیسه زرد، وسایل نوک‌تیز؛ کیسه زرد یا قرمز، زباله‌های داروئی و شیمیائی؛ کیسه قهوه‌ای و زباله‌های بیمارستانی بی‌خطر در کیسه‌های سیاه. تأسیسات انبار زباله‌های بیمارستانی باید غیرقابل نفوذ و با زهکشی خوب، قابل شست‌وشو و ضدعفونی و مجهز به منبع آب باشد. همچنین انبار باید قابل دسترسی برای کارکنان بوده و برای حیوانات، حشرات و پرندگان غیرقابل دسترس باشد. چنانچه انبار سردخانه در منطقه وجود نداشته باشد، حداکثر مدت زمان انبار در اقلیم معتدل در زمستان حداکثر ۷۲ ساعت و در تابستان ۴۸ ساعت است و در اقلیم گرم حداکثر ۴۸ ساعت در فصول سرد و حداکثر ۲۴ ساعت در طول فصول گرم است. زباله‌های ضدسرطانی باید در انبارهای ویژه و جدا از سایر زباله‌های بیمارستانی انبار شود. زباله‌های رادیواکتیو نیز باید باتوجه به قوانین ملی کشورها در ظروف غیرقابل نفوذ انبار و برچسب‌گذاری شود. در عین حال، کلیه بسته‌ها، محموله‌ها و ظروف باید برچسب‌گذاری شده و بر روی برچست، اطلاعات مربوط به تولیدکننده و محتویات ظرف درج گردد. اطلاعات را می‌توان مستقیماً بر روی بدنه ظروف یا بر روی برچسبی نوشت و سپس به ظرف الصاق کرد.

برای تدوین طرح جامع مدیریت مواد زائد بیمارستانی، ریاست بیمارستان باید نسبت به تشکیل تیم مدیریت مواد زائد اقدام نماید و منابع مالی و انسانی کافی برای این طرح تخصیص دهد. از سوی دیگر، چهار گروه از پرسنل بیمارستان باید تحت آموزش قرار گیرد: مدیران و تصمیم‌گیرندگان، پزشکان، پرستاران و کمک پرستاران و نظافت‌چی‌های بیمارستان و کلیه افرادی‌که زباله‌ها را جمع‌آوری، منتقل و امحا می‌کنند. نحوه دفع زباله‌های حاصل از فعالیت‌های بهداشتی و درمانی خود می‌تواند خطری برای بهداشت جامعه باشد. دفع مناسب زباله‌های حاصل از فعالیت‌های بهداشتی و درمانی، در یک درمانگاه کوچک روستائی یا در مراکز درمانی بزرگ امکان‌پذیر است، به شرط آن‌که زیرساخت‌های کافی برای این‌کار وجود داشته باشد. با این وجود، میزان تولید زباله‌ها در مراکز بزرگ درمانی و سایر مراکز عمومی بهداشتی (مانند فعالیت‌های ایمنی‌سازی) بسیار مشکل‌‌آفرین بوده است، خصوصاً در کشورهای در حال توسعه که ممکن است منابع محدود باشند. گزینه‌های نحوه دفع زباله‌های حاصل از فعالیت‌های بهداشتی و درمانی نیز محدود است. اگر انتقال زباله‌ها و دفع آنها به‌صورت متمرکز به‌درستی انجام نشود، ممکن است برای کارگردان حمل و نقل زباله و سایر افرادی که ارتباط نزدیک با این‌کار دارند، بسیار خطرناک باشد. علاوه بر خطرناک بودن عوامل عفونی این‌گونه زباله‌ها، قرار گرفتن در معرض ماده سمی Dioxin Furants ناشی از سوختن آنها، درسطح کم و در درازمدت می‌تواند به نقص سیستم ایمنی و رشد ناقص سیستم عصبی، غدد درون‌ریز و سیستم تولیدمثل بیانجامد و در سطح بالا و در کوتاه‌مدت نیز منجر به ایجاد زخم‌های پوستی و اختلالات کبدی گردد. سازمان بهداشت جهانی، حداکثر میزان قابل قبول Dioxin Furants را برای بدن انسان تعیین کرده است، اما میزان خروجی این مواد از دستگاه زباله‌سوز را مشخص نکرده و آن‌را به‌عهده خود کشورهای گذاشته است. البته زباله‌سوزهای تولید شده نسل دوم از این لحاظ در سطح قابل قبولی قرار دارند. در طی ۱۰ سال گذشته، در بسیاری از کشورها به خاطر اجراء استانداردهای شدیدتر در مورد Dioxin Furants خروجی از دستگاه‌های زباله‌سوز، میزان وجود این‌گونه مواد در محیط زیست کاهش یافته است.

بدون شک برای ایجاد شهری سالم برای همه شهروندان باید تمام عوامل مؤثر بر سلامتی و بهداشت جامعه به‌گونه‌ای تأمین گردد تا ساکنان در آسایش، رفاه و سلامت کامل زندگی نمایند، از این‌رو دفع مناسب پسماندهای بیمارستانی در دستیابی به این مهم، اهمیت فراوانی دارد