گشتی در تاربخ معماری ایران

کولرگازيهاي باستاني
________________
بادگيرهاي چند هزارساله ايراني از فناوري خاصي براي خنک کردن خانه هاي نياکان ما استفاده ميکردند

هنوز هم با آن قد و بالاي رعنايشان در آسمان شهرهاي ايران خودنمايي ميكنند. سالهاست هواي مطبوعي را كه در بام خانه ها نصيبشان شده است با گذراندن از روي يك حوض آب، خنك كرده اند و به اتاقها و تالارهاي تابستان نشين خانه ها دميده اند.

بادگيرهاي ايراني در طول سالهايي كه از عمرشان گذشته است، نه تنها باد، خنك به خانه هاي ايراني دميده اند كه نقش تهويه مطبوع را نيز براي آنها بازي كرده اند. اميرخيز چايچي در كتاب «گور دخمه هاي ايران» مدعي است كه اين روند از 4000 سال پيش تا امروز ادامه داشته است. دليل او براي اين مدعا خانه اي است كه باستان شناسان ژاپني در سال 1969 ميلادي در نزديكي بسطام از زير خاكهاي تپه چخماق بيرون كشيدند. در يكي از ديوارهاي اين خانه كانالي وجود دارد كه به كانال بادگير خانه هاي ايراني ميماند. با اين حساب ما ايرانيها صاحب قديمي ترين بادگير شناسايي شده جهان هستيم و ميتوانيم مدعي باشيم كه ابداع كننده اين فناوري هستيم.

در مسير باد

دهان بادگيرها هميشه رو به هواي خنك و مطبوع باز بود تا كمترين نسيمي را ببلعند و از طريق كانالي كه تا طبقه همكف و گاهي زير زمين پايين ميرفت به ساكنان خانه برسانند. اين وظيفه معماران سنتي بود تا سمت و سوي وزش بادهاي خنك و خوشايند منطقه را تشخيص دهند و دهانه هاي بادگير را رو به آن بازكنند. براي اين كار معماران از نردباني دوطرفه بالا ميرفتند و با كمك گرفتن از لاله گوششان جهت وزش باد مناسب را تشخيص ميدادند.

بادگيرها مشغول كارند

وقتي بادي نمي وزيد، بادگيرها بيكار نمي ماندند. در اين موقع گرم شدن بدنه بادگير در اثر تابش خورشيد تابان مناطق كويري باعث گرم شدن هواي داخل آن ميشد، هواي گرم شده داخل كانال، از بادگير بالا ميآمد و از دهانه ها بيرون ميرفت، جاي اين هوا را هواي تالار و اتاقها ميگرفتند و جاي هواي اتاقها را هواي حياط. به اين ترتيب فضاي تالار و اتاقهاي تابستان نشين خانه پر از هواي خنك و خوشبويي ميشدكه از روي حوض حياط و از بين گلهاي باغچه گذشته بود.

كولر آبي سنتي

در بسياري از خانه هاي ايراني حوض همدست بادگير بود. حوض دقيقا در مسير بادي قرار ميگرفت كه بادگير با خود به داخل خانه آورده بود، به اين ترتيب باد، با گذشتن از روي آب و فواره در حال بازيگوشي اش خنك ميشد و در ادامه مسيرش تالارها و اتاقهاي خانه را سرد و قابل تحمل ميكرد. گاهي جاي اين حوض را چند كوزه پر از آب ميگرفت؛ كوزه هايي كه سطح بيرونيشان خيس و مرطوب شده بود، باد را خنك ميكرد. اين همان كاري است كه كولرهاي آبي امروزي انجام ميدهند.

قدرت يك بادگير

بادگير باغ دولت آباد يزد با 33/8 متر قد، بلندترين بادگير ايران است. قد و بالاي بادگيرها را ارتفاع بادي كه در آن حوالي ميوزيد تعيين ميكرد. باد وقتي داخل اين كانال كشيده و باريك ميافتاد شدت ميگرفت. همين قد و بالا باعث ميشد قدرت مكش بادگير هم بيشتر شود. محمد كريم پيرنيا در كتاب «معماري اسلامي ايران» مدعي است كه در ايام كودكي اش شاهد اين بوده كه بادگير هشت گوش باغ دولت آباد «فرش نمدين سنگيني را كه گسترده بود لوله كرد و به درون كشيد.»

نشان مكنت

معماران كاربلد ايراني با ساخت بادگيرهاي دو طبقه هنرشان را به رخ همكارانشان ميكشيدند. بادگير دو طبقه از دو كانال مجزاي تودرتو تشكيل ميشد و باد را در هر ارتفاعي كه ميوزيد صيد ميكرد. بادگيرهاي دو طبقه در مناطقي ساخته ميشدند كه ارتفاع باد در آنها متغير بود. بادگير دو طبقه خانه آقازاده در ابرقو به جز نمايش هنر معمارش، نشانه ثروت و مكنت صاحبخانه هم بود. تازه واردان به شهرهاي گرم ايران به راحتي از روي بزرگي و تزئينات بادگيرها ميتوانستند به وضعيت مالي صاحبخانه پي ببرند.

بده و بستان بادگيرها

بادگيرها با هم بده و بستان هم داشتند. وقتي دو بادگير روبه روي هم و در دو طرف تالار تابستان نشين خانه قرار ميگرفتند، يكي وظيفه گرفتن و به داخل كشيدن باد را بر عهده ميگرفت و ديگري وظيفه خارج كردن باد گرم و دم كرده داخل تالار را كارشناسان به اين داد و ستد بين دو بادگير بده و بستان ميگفتند. در تهران، كاشان، قم و يزد كه باد مطلوب تقريبا از هر سمتي ميوزد بادگيرها را 4طرفه ميساختند تا هيچ نسيمي از دست نرود.

روزنه هايي كه بادگير شدند

سقف تالار تابستان نشين خانه آقاحسن بروجردي در كاشان يك بادگير تمام عيار است. دهانه هاي متعددي كه گرداگرد سقف گنبدي اين خانه را گرفته اند هر كدام براي خود يك بادگيرند. چنانچه در شهرهايي مثل طبس، ميبد و اردكان بادگيرخانه ها چيزي جز يك دهانه رو به باد نيستند. بادگير در اين مناطق در واقع يك نوع هواكش است كه با وزش باد به پشتش و ايجاد اختلاف فشار شروع به مكش هواي داخل خانه ميكنند. كارشناسان فن ميگويند بادگيرهاي يك طرفه در واقع همان روزنه هاي سقف اتاق خانه هاي قديمي اند كه در هيبت بادگير ظاهر شده اند.

بادگيرهايي براي تنفس

آب انبار شش بادگيره يزد تمام معروفيتش را مديون بادگيرهايش است. بادگيرهاي گردن كلفت هشت گوش اين آب انبار باد را از هر طرف كه بوزد ميبلعند و روانه فضاي دمكرده و تاريك آب انبار ميكنند. بادگيرهاي هشت طرفه را در يزد معمولا بر بالاي آب انبارها ميسازند. دم و باز دم آب انبار از طريق بادگيرهايش نه تنها باعث خنكي آب ميشود كه از گنديدن آن هم جلوگيري ميكند. آبي كه پيرمرد از آب انبار شش بادگيره برداشته و به رهگذران تعارف ميكند، دندانها را در دهان خواهد لرزاند.

در انتظار خنكي

بادگيرهاي لافتي هميشه در انتظار نسيم خنكي هستند كه هر از گاهي از دريا به سمت خشكي ميوزد. لافتيها درخانه هايشان حداقل دو بادگير دارند. دو بادگير قد كوتاه، مربع شكل، سفيد رنگ پر از تزئينات. تقريبا تنها قسمت تزئينشده خانه هاي ايراني كه از بيرون به چشم عابران مي آمد همين بادگيرهاي مزين به انواع و اقسام نقوش گچياند. بادگيرهاي اماراتي كه در آن سوي آبهاي خليج فارس بر پا شده اند كپي همين بادگيرهاي سفيد جامه هستند.

بيشتر بدانيم

از جمله دلايل قدمت ساخت بادگير در ايران نامهاي باستاني آن است كه همچنان در بعضي مناطق ايران كاربرد دارند از جمله؛ واتغر، بادهنج، باتخان، خيشود و خيشخان

عريضترين بادگير ايران را ميتوان در طبس و بر بالاي مسجد جامع اين شهر ديد.

زيباترين، پركارترين و پيچيده ترين بادگيرهاي ايران در كاشان، يزد، بم، جهرم، طبس و كرانه هاي خليج فارس قرار دارند.

حجم داخل بدنه بادگير به وسيله پره هاي آجري به كانالهاي باريكي تقسيم ميشود. اين كانالها علاوه بر اينكه شدت باد را افزايش ميدهند راه ورود دزد از طريق بادگير را هم ميبندند.

بادگيرها با دهانه هاي گشوده هميشه در معرض فشار بادند؛ براي برپايي بادگيرهايي محكم كه بتوانند ساليان سال در برابر بادهاي خانمان برانداز پايداري كنند. در ساخت اسكلت اين سازهها از چوب شورونه و چندل استفاده ميشود كه ضريب استحكام بالايي دارند.

اتاق زير بادگير كه حوضي در ميانه آن قرار درد گاهي هيچ دري به تالار يا اتاقهاي تابستاني ندارد و باد خنك اين اتاق از راه حفرههايي مانند كانال كولر به ديگر فضاهاي خانه ميرسد.

گشتی در تاربخ معماری ایران

مطالب مشابه :

طراحي اقليمي در معماري گذشته كاشان

بادگير در معماري

بادگير در معماري

جريانهاي اقيانوسي

بررسی اقلیم ابنیه سنتی ایران ( بادگیر ) ܓܨܓ

بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران

جغرافیای کاشان بهترین وبزرگ ترین شهر استان اصفهان

عيد قربان،روز بندگي و بخشودگي مبارك باد.

گشتی در تاربخ معماری ایران

بادگير