بازارهای ایران
اعیان و بزرگان در بسیاری از شهرهای ایران در قالب کارهای خیر، مجموعه‌های بزرگی متشکل از این نوع بناها می‌ساختند و آن را وقف می‌کردند. مجموعه بزرگ گنج‌علی‌خان زنگنه در بازار کرمان و مجموعه کریمخان زند در بازار شیراز، از این جمله است. مجموعه سعدالسلطنه شامل بازار، کاروانسرا و سرای سعادت در بازار قزوین، مجموعة غازان‌خان در بازار تبریز، سرای امیر (مشهور به سرای اتابکیه) و مسجد امیر (مشهور به مسجد ترکها) در بازار تهران نمونه دیگری از اینهاست.
رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر غازان‌خان (ایلخانی)، در نزدیکی تبریز شهری ساخت به نام ربع رشیدی، که بازار آن 1500 دکان، 24 کاروانسرا، مسجد، کتابخانه، حمام، خانقاه، دارالضیافه و دارالمساکین داشت.
بازارچه
علاوه‌بر بازارهای بزرگ و اصلی شهر، هر محله نیز بازارچه مخصوص به خود داشت که نیازهای محلی را تأمین می‌کرد. این بازارچه‌ها به‌همان‌ترتیب بازار بزرگ، علاوه‌بر محل دادوستد مایحتاج مردم، مسجد، تکیه، حمام، آب‌انبار و گاهی مدرسه داشتند که اغلب از نوع وقفی به‌حساب می‌آمدند. معروف‌ترین این بازارچه‌ها در تهران، بازارچه معیرالممالک (منسوب به داماد ناصرالدین شاه)، بازارچه نایب‌السلطنه (منسوب به کامران میرزا پسر ناصرالدین‌شاه) و بازارچه زعفران باخی (که اکنون از آن چیزی باقی نمانده) هستند. نمونه ممتاز در میان شهرهای ایران، شهر کهن نائین است که از 7 محله تشکیل می‌شود که هر محله بازار، مسجد، تکیه، آب‌انبار و میدانچه دارد.
از مشهورترین بازارهای قدیم ایران، بازار تبریز است. این بازار هم‌اکنون نیز پررونق‌ترین بازارهای شهری ایران بشمار می‌رود. شهر تبریز به دلیل موقعیت خاص خود بر سر راههای تجاری (جاده ابریشم)، همواره شهری فعال و بازار آن پررونق بوده است. آثار به‌جای مانده از سده‌های گذشته نشانگر این موقعیت است. در شهر تبریز بزرگ‌ترین مجموعه‌ها به‌صورت سرا، تیمچه، میدان و کاخ در بازار پیرامون آن ساخته شده است که از مهم‌ترین بخشهای آن، بازار غازان‌خان و مجموعه صاحب‌الامر است.
طبقه‌بندی فعالیتهای اقتصادی بازار
به‌طورکلی، فعالیتهای اقتصادی بازار به 3 گروه عمده تقسیم می‌شوند:
فعالیتهای تجاری؛
فعالیتهای تولیدی؛ و
فعالیتهای انبارداری.
فعالیتهای تجاری
فعالیتهای تجاری بازار خود به 2 گروه عمده‌فروشی و خرده‌فروشی تقسیم می‌شوند.
عمده‌فروشی، مهم‌ترین فعالیت بازارهای شهری را تشکیل می‌دهد. در برخی از بازارهای بزرگ، مانند بازار تهران، 52% واحدهای تجاری آن عمده‌فروش، 5% خرده‌فروش و 7% کارگاه تولیدی است. عمده‌فروشها بیشتر در راسته‌های تخصصی، سراها و تیمچه‌ها مستقر هستند. آنها به انبارهای بزرگ در نزدیکی مغازه و یا حجره‌های خود نیاز دارند. به این منظور در سراها، که فضاهای باز گسترده‌ای هستند، مستقر می‌شوند. برای کالاهای سنگین وزن جدید، مانند آهن، لوازم منزل و جز اینها که حمل‌ونقل آنها با چرخ دستی دشوار است، از انبارهای کنار خیابانهای همجوار بازار استفاده می‌شود.
خرده‌فروشی، یا تک‌فروشی، بعد از عمده‌فروشی مهم‌ترین فعالیت بازارهای شهری است. مغازه‌های خرده‌فروشی بیشتر در امتداد گذر اصلی بازار قرار دارند؛ ازاین‌رو، بازار بزرگ همانند یک خیابان محل خرید در شهر عمل می‌کند. البته در اغلب راسته‌ها نیز خرده‌فروشیها، کالاهای خاصی را عرضه یا تولید و عرضه می‌کنند، مانند زرگرها و کفاشها.
کارگاههای تولیدی
از گذشته، بخش مهمی از فعالیت اقتصادی بازار در کارهای تولیدی، به‌ویژه صنایع دستی، انجام می‌پذیرفت. امروزه، با اینکه بخش مهمی از این کارگاهها به‌علت تولیدات کارخانه‌ای تعطیل شده‌اند، اما هنوز برخی کارگاهها که با ابزار برقی یا ابزار دستی کار می‌کنند، در بازار دایر هستند. از جمله کارگاههای سنتی و قدیمی، آهنگری، مسگری، درودگری، رنگرزی، سراجی، خیاطی و کفاشی، هنوز در بازار فعالند. بسیاری از این فعالیتها نیز به کارگاهها و کارخانه‌های جدید در بیرون شهر منتقل شده‌اند.
مطالعات 1359ش در بازار تهران حاکی از آن بود که حجم مبادلات عمده‌فروشی به مراتب بیش از خرده‌فروشی بوده است. در مطالعات 1385ش نیز معلوم شد که بازار تهران محل استقرار 52% واحدهای عمده‌فروشی، 5% واحدهای خرده‌فروشی، 2/7% کارگاههای تولیدی و 2/3% انبار است. عمده‌ترین فعالیت در بازار، پوشاک و منسوجات است و واحدهای مرتبط با عمده‌فروشی، خرده‌فروشی، تولید و انبارداری این‌گونه کالاها، 47% واحدهای فعالیتی بازار را دربر می‌گیرد. فعالیتهای مربوط به لوازم خانگی 8%، فرش 8%، مواد غذایی 5%، لوازم تحریر 5% و زیورآلات 3%، به‌ترتیب پس از پوشاک و منسوجات قرار دارند.
ساختار اصناف بازار
استقرار فعالیتها در بازار بر پایه ساختار تقسیم کار بین اصناف مختلف است. هر صنف از پیشه‌وران یا کسبه بازار در راسته‌های مجاور هم مشغول به فعالیت هستند. اصولاً مشاغل تجاری و صنعتی، به دلایل مختلف، به همجواری گرایش دارند. مشتریان در محل تراکم اصناف، امکان انتخاب بهتری دارند. کارگاههای تولیدی نیز برای بهره‌مندی از تسهیلات مشترک و همکاری با یکدیگر به تجمع در یک محل تمایل دارند.
در گذشته، برخی از کارگاههای خاص، مانند جبه‌خانه (لباس‌دوزی نظامی) و یا دکانهای ساخت سلاح که مورد حمایت حکومت قرار داشتند، راسته خاصی را در بازار اشغال می‌کردند. راسته تفنگ‌سازها در بازار اصفهان که شاه‌عباس اول آن را ساخته بود و بازار چخماق‌سازها که هر دو زمانی به راسته شمشیرگرها موسوم بودند، از این گونه‌اند.
جایابی اصناف و مشاغل مختلف در بازارهای شهری ایران، از نظم و ترتیب حساب شده‌ای تبعیت می‌کند، چنان‌که جواهرفروشها در ابتدای بازار قرار می‌گیرند و صحافی و کتاب‌فروشی در دالان مسجد جامع و سپس، مغازه‌های فروش پارچه، بلور و چینی در امتداد یا به‌موازات بازار زرگرها شکل می‌گیرند. در بازار تهران، بازار ادویه و چای در امتداد آنها گسترش می‌یابد. یکی از دلایل همجواری این راسته‌ها و همچنین علت قرار گرفتن آنها در ورودی بازارها، به‌سبب سهولت دسترسی مشتریان زن به این نوع بازارها بوده است. زنان از مشتریهای اصلی زرگرها، بزازها و بلورفروشها هستند. تیمچه‌های ظروف و بلور و بازارچه‌های پارچه و منسوجات گرانقیمت (قیصریه)، از پر مشتری‌ترین و پررفت‌وآمدترین محلهای بازار بشمار می‌روند. قیصریه مانند یک گالری پرجنب‌وجوش، با تزئینات معماری و فضای زیبا، قلب بازارهای شهری ایران بشمار می‌رفت. به‌موازات این بازارها، بازار کفاشها قرار داشت که از دهنه دیگر بازار قابل دسترسی بود.
مغازه‌هایی که کالاهای حجیم و سنگین عرضه می‌کنند و همین‌طور کارگاههایی که این قبیل کالاها را تولید می‌کنند، در انتهای بازار به سمت دروازه قدیمی شهر مستقر شده‌اند (مانند بازار مسگرها، آهنگرها، رنگرزان و دباغان). در آخر بازار، کالاها و ابزارهای کشاورزی عرضه می‌شود. میدانهای بارفروشی، علوفه، کاه و غلات در نزدیکی دروازه و گاهی بیرون دروازه‌ها قرار می‌گیرند، مانند میدان بارفروشهای امین‌السلطان، نزدیک دروازه شاه‌عبدالعظیم. بازار مال‌فروشها نیز در بیرون دروازه شهر و در فضای گشوده‌ای شکل می‌گرفت. بنابراین، صنفهای مختلف با فعالیتهای مختلف در سطح بازار به شیوه خاصی توزیع می‌شدند، به‌طوری‌که کالاهای ظریف‌تر در ابتدای بازار و کالاهای حجیم‌تر در انتهای بازار، با نظم خاصی مستقر می‌شدند.
عوامل دیگری نیز در توزیع فعالیتها در بازار دخیل هستند که امکان حمل‌ونقل کالا از جمله اینهاست. هرچقدر کالاها سنگین‌تر و حجیم‌تر بود، به انتهای بازار (سمت دروازه) و محل ورود کاروانها نزدیک‌تر بود. عامل دیگر، سهولت دفع ضایعات و فاضلاب کارگاههایی مانند دباغی، رنگرزی و آهنگری بود که می‌بایست به بیرون شهر هدایت شوند.
فعالیتهای تجاری عمده، مانند معاملات فرش، پشم و پوست، در محلهایی به نام سرا یا تیمچه انجام می‌پذیرد. سراها هم محل عرضه کالا و هم محل دفاتر تجارتخانه‌های بازار هستند. مجموعه بزرگ سرای امیر در بازار تهران مختص پارچه است. تیمچه مظفریه و تیمچه و سرای امیر در بازار تبریز مختص صنف فرش‌فروشهاست.
عنصر مهم دیگری که در بازار با فعالیتهای عمده‌فروشی در ارتباط است، کاروانسراست. در گذشته، کاروانها که مسافر و کالاها را از شهری به شهر دیگر می‌بردند، به کاروانسراهای داخل بازار که معمولاً در انتهای شاخه‌های اصلی بازار و نزدیک دروازه شهر قرار داشتند، وارد می‌شدند.
یکی از مشهورترین کاروانسراها، در بازار اصفهان، کاروانسرای شاهی است که در عصر شاه‌عباس اول ساخته شده است. این کاروانسرا مجموعاً 140 اتاق به اندازه‌های مختلف در 2 طبقه داشت. در اواخر سده 17م بازرگانان پارچه‌فروش تبریزی، قزوینی، اردبیلی و هندی از اتاقهای طبقه اول استفاده می‌کردند و در اتاقهای طبقه بالا، جواهرفروشان، زرگران و حکاکها مستقر بودند.
امروزه، از کاروانهای کهن خبری نیست، زیرا اغلب کاروانسراها کارکرد مهمانپذیری خود را از دست داده‌اند و به‌تدریج، به کارگاه یا انبار و گاهی محل عرضه کالاهای سنگین و حجیم تبدیل شده‌اند.
اکنون بازاریان عمده‌فروش معمولاً کالاهای سنگین و حجیم خود را با کامیونهای کوچک و بزرگ، از طریق خیابانهای پیرامون بازار حمل و در کاروانسراهای نزدیک به خیابانها تخلیه و انبار و یا در صورت فاصله زیاد، انبارهای جدیدی در نزدیک خیابانها و یا مغازه خود احداث می‌کنند.
وحدت در کثرت
بازارهای شهری ایران محل آمیزش انواع گوناگون فعالیتهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی هستند. همان‌طور که در ساختار اصناف گفته شد، انواع مختلف کالاها در مغازه‌ها عرضه و یا انواع گوناگون تولیدات در کارگاههای کوچک صنایع دستی و حتی صنایع ماشینی کوچک تولید و عرضه می‌شود. در اینجا، کالاهای مختلف، شامل طلا و جواهر، ادویه، چای، پارچه ابریشمی، ظروف چینی، بلور، مس، سرامیک و همچنین محصولات جدید صنعتی و وارداتی، مانند لوازم منزل، اشیاء پلاستیکی، ساعت، لوازم و ابزار دستی و وسایل برقی عرضه می‌شود. این کالاها و کارگاهها در سامانه قدیم به‌نحو خاصی در راسته‌های اصلی و فرعی بازار عرضه می‌شدند و یا در تیمچه‌ها و سراها و کاروانسراها مورد دادوستد قرار می‌گرفتند. نکته قابل توجه در فعالیتهای بازار، کثرت در عین وحدت است. وحدت این فعالیتهای گوناگون مربوط می‌شود به نظم و ترتیب خاصی که براساس آن، هرچیز در جای خود قرار می‌گیرد و به‌لحاظ تجاری و صنعتی، با یکدیگر در ارتباط و پیوند هستند، به‌طوری‌که به سادگی می‌توان جای هر عملکرد را در سامانه بازار بازیافت. این نظم و ترتیب به‌گونه‌ای است، که با نیازهای مشتریان، از اقشار مختلف شهری و روستایی گرفته، تا دارا و نادار یا گردشگر خارجی و مشتری شهرستانی سازگار شده است. این فعالیتها در عین تفاوت، از وحدت بی‌نظیری در همکاری و هم‌پیوندی برخوردار هستند. البته امروزه به دلیل تضعیف نهاد اصناف و ورود اشخاص و افراد نامرتبط، سامانه کهن بازارهای شهری ایران دچار اختلالهایی شده است.
همان‌طور که بازارهای کهن، در عین کثرت فعالیت، وحدت رویه داشتند، از نظر معماری نیز با وجود تنوع فضاهای کوچک و بزرگ، با عملکردهای مختلف فرهنگی، تجاری، مذهبی و صنعتی به‌صورت یکپارچه‌ای سامان یافته بودند. این فضاها به 2 صورت شکل گرفته‌اند: برخی خطی هستند، مانند راسته‌ها و کوچه‌ها (بلند و کوتاه) و برخی گره‌ای یا کانونی، مانند سراها یا تیمچه‌های (بزرگ و کوچک) سرپوشیده و سرگشوده. این فضاها به‌نحو شگفت‌انگیزی با همدیگر پیوند خورده و یک مجموعه واحدی را به‌وجود آورده‌اند.
ساختار کالبدی بازارها
ساختمان بازار در شهرهای کهن ایران، ستون فقرات کالبدی شهر را تشکیل می‌داد و سایر عناصر مهم شهری، مانند مسجد، مدرسه، تکیه و حمام را در بافت خود قرار می‌داد. ارگ و میدانهای حکومتی نیز به‌ترتیبی خاص با پیکر اصلی بازار پیوند می‌خوردند، مثل مجموعه نقش جهان (کاخ، مسجد، میدان و دیوان) در بازار اصفهان، مجموعة ارگ سلطنتی قاجاریه در کنار بازار تهران و مجموعه کاخ هشت بهشت و میدان و دیوانخانه صاحب‌الامر در مجاورت بازار تبریز. بدین‌ترتیب، بازارها در ارتباط یا در پیوند با سایر عناصر شهری، شبکه به هم پیوسته‌ای را در ساختار کالبدی شهرها می‌ساختند. از این نظر، بازار تبریز ساختار کاملی دارد و در میان بازارهای ایران بی‌نظیر است. بازار تبریز از 2 شاخه اصلی تشکیل شده که به‌موازات یکدیگر از دروازه (مشتریان) شروع و به قلب شهر کهن در عصر ایلخانی و ترکمانان، یعنی مجموعه صاحب‌الامر متصل می‌شود و مرکز جدید شهر در عصر قاجاریه، یعنی به مجموعه حرمخانه مرتبط می‌شود. درواقع مجموعه بازار بین این 2 مجموعه قرار دارد، یا شاید آن دو خود را به بازار متصل ساخته باشند. به‌هرحال، بازار تبریز از سمت غرب به مسجد جامع و از شمال به ارگ علیشاه (مسجد جامع عصر ایلخانی) مرتبط می‌شود.
بازار از 2 راسته اصلی، یعنی 2 محور موازی تشکیل شده که با 24 راسته اختصاصی شرقی- غربی به همدیگر مرتبط می‌شوند و یک شبکه شطرنجی مستطیل شکل را ایجاد می‌کنند. در بین راسته‌های بازار، 25 سرای بزرگ و کوچک قرار گرفته‌اند که به‌نحو متوازنی در سطح بازار توزیع شده‌اند. بزرگ‌ترین آنها بازارهای حاج حسن، کهنه، میانه و حاج ابوالحسن که در راستای مسجد جامع قرار دارند، محور شرقی- غربی بازار را به‌شکل فضای بازار به هم پیوسته، سامان می‌بخشند. بازار تبریز 25 تیمچه دارد. تیمچه‌ها فضاهای وسیع سرپوشیده‌ای هستند که مانند سراها کالاهای عمده‌فروشی و قماش را عرضه می‌کنند. بدین‌ترتیب، بازار تبریز یکی از بزرگ‌ترین و پیچیده‌ترین بازارهای شهری ایران را تشکیل می‌دهد و نشان می‌دهد، چگونه بازارها، تمام عناصر و اندامهای شهری را در یک شبکه به هم پیوسته به یکدیگر مرتبط می‌ساختند.
در بافتهای شهرهای ایران هیچ چیز به اندازه بازار به‌خوبی ساماندهی نشده است. این نظم بی‌واسطه، فضاهای گوناگون شهر را به بهترین وجه به همدیگر پیوند می‌دهد.
ساختار بازار در بافتهای شهری کهن در ایران از اجزاء یا اندامهای خاصی تشکیل شده که الگوی کلی آن چنین است: میدان؛ محور اصلی؛ راسته‌ها؛ سراها؛ دالانها؛ تیمچه‌ها؛ قیصریه؛ چهارسوق؛ تکیه‌ها و مساجد.
میدان. فضای باز بزرگی است که معمولاً جلوخان ورودی بازارها محسوب می‌شوند (خان به معنی میدان و جلوخان به معنی میدان جلو ورودی بازار است). میدانها ارتباط فضاهای داخلی بازار را با فضای بیرونی برقرار می‌سازند. معمولاً سبزه‌میدانها در مقابل دیوانخانه‌های حکومتی یا ارگهای سلطنتی قرار می‌گرفتند، چنان‌که در تهران عصر قاجار، سبزه‌میدان و میدان ارگ تقریباً در مقابل همدیگر قرار داشتند. میدان ارگ محل برگزاری مراسم کشتی پهلوانی، رژه و مراسم حکومتی بود و سبزه‌میدان محل برگزاری مراسم سوگواری ایام عاشورای حسینی. از میدانهای دیگر، میدان نقش جهان در اصفهان است که سردر قیصریه بازار و سردر مسجدشاه و سردر عالی‌قاپو در آن قرار داشت. میدان کهنه بازار قم، قلب (مرکز) شهر محسوب می‌شد و بازار و مجموعه مذهبی و دولتی در کنار همدیگر قرار گرفته بودند.
محور اصلی. مسیر سرپوشیده‌ای است که محل خرید و فروش انواع کالاهاست. در 2 طرف محور بازار، مغازه‌های گوناگون و متنوعی وجود دارد. این محور، درواقع، شریان اصلی ارتباطی و محور فعالیتی شهر کهن را تشکیل می‌دهد، که از دروازه شهر آغاز و تا قلب شهر امتداد می‌یابد؛ مانند بازار قدیم تهران که از دروازه شاه عبدالعظیم در جنوب آغاز و به سبزه‌میدان و میدان ارگ در مرکز شهر منتهی می‌شد.
راسته‌ها. محورهای فرعی بازار، راسته خوانده می‌شد. راسته‌ها معمولاً به صنف خاصی اختصاص داشتند؛ مانند راسته زرگرها، مسگرها، کفاشها و جز اینها. هرچند صنفهای مختلف تا حدودی در طول یک راسته اختصاصی و در کنار همدیگر قرار می‌گرفتند، اما در راسته‌های اصلی و بزرگ، هر صنفی می‌توانست در بخشی از آن جای داشته باشد. امروزه، نظم قدیم چندان مراعات نمی‌شود. هر بازار معمولاً از یک یا 2 راسته اصلی و تعدادی راستة فرعی تشکیل می‌شود.
دالان. راسته‌های کوتاه‌تر و فرعی‌تر که محل تولید کالاهای اختصاصی هستند، دالان خوانده می‌شود. معماری دالانها نیز شبیه سایر راسته‌های بازار است، اما فضای آن از فضای اصلی بازار جدا می‌شود و محل گذر نیست؛ مانند دالان مسجد جامع در بازار تهران که محل صحافی و شمع‌فروشی است.
قیصریه. راسته کوچکی با عرض بیشتر، که فضای بستة کاملی را تشکیل می‌دهد و با 2 در به راسته‌های بازار مرتبط می‌شود. قیصریه محل خرید و فروش کالاهای خاص، مانند منسوجات ابریشمی گرانقیمت و کالاهای شبیه به آن است. معماری قیصریه مجلل‌تر و ظریف‌تر است. یکی از باشکوه‌ترین قیصریه‌ها، قیصریه بازار اصفهان است که در زمان شاه‌عباس اول، در دهانه ورودی بازار در میدان نقش جهان احداث شده است. سردر زیبای قیصریه اصفهان به‌شکل نیم گنبد عظیمی است که با سردر مسجد شاه، عالی‌قاپو و مسجد شیخ لطف‌الله در میدان نقش جهان هماهنگی دارد.
تیمچه. فضای وسیع سرپوشیده‌ای شبیه تالار بزرگی است که در وسط مسیر اصلی و یا فرعی بازار ساخته می‌شود و معماری بسیار غنی و زیبایی دارد. تیمچه‌ها معمولاً محل عرضه کالاهایی مانند فرش، قماش، چینی و بلور هستند و طبقات دوم آن، محل دفاتر تجارتخانه‌های بازار است. زیباترین تیمچه‌ها در بازارهای ایران، تیمچه مظفریه، تیمچه امیر و تیمچه ملک در بازار تبریز است، که هر 3 محل عرضه فرش هستند. به‌همین‌ترتیب، تیمچه حاجب‌الدوله در بازار بزرگ تهران و تیمچه ملک در بازار اصفهان، که در 1322ق به‌دست حاج محمدابراهیم ملک‌التجار ساخته شد.
سراها. سراها یکی از عناصر مهم کالبدی در بازارهای ایرانند، سراها فضاهای بزرگ سرگشوده و گاهی سرپوشیده، به‌شکل حیاط بزرگ مستطیل شکلی هستند، که دور تا دور آنها ساختمانهای 2 یا 3 طبقه ساخته شده است. طبقه زیرین، محل عرضه کالا و طبقه بالا، محل امور دفتری تجارتخانه‌ها و گاهی کارگاههای خاص است. در هر سرا کالای خاصی انبار و عرضه می‌شود. بسیاری از سراهای بزرگ در بازارهای شهری ایران را بزرگان حکومتی یا بازرگانان ثروتمند ساخته‌اند؛ برخی از آنها از نظر معماری بسیار باارزشند، مانند: سرای بزرگ بازار قم (که به‌دست استاد حسن قمی در دوره ناصرالدین شاه ساخته شده است) که یک اثر بی‌بدیل معماری بشمار می‌رود؛ سرای امیر (امیرکبیر) در بازار تبریز که 2 تیمچه در شمال و جنوب به آن متصل است؛ و همچنین سرای امیر مشهور به اتابکیه در بازار تهران (در 1267ق به دستور میرزا تقی‌خان امیرکبیر در بازار تهران ساخته شد). این سرای با 336 حجره، بسیار پررونق است. امیرکبیر مسجدی نیز در جوار آن ساخت که امروزه به مسجد ترکها شهرت دارد.
نحوة پیوستگی سراها با راسته‌ها و تیمچه‌ها در بازارهای شهری ایران، روابط بین انبارها، عمده‌فروشیها و خرده‌فروشیها را سامان می‌بخشد. بازار تبریز یکی از غنی‌ترین بازارها از نظر تعداد سراهاست. این بازار 25 سرا دارد که با 25 تیمچه و 24 راستة درون بازار هم‌پیوند شده‌اند. 4 سرای بزرگ در قلب بازار تبریز در جهت شرق- غرب به‌ترتیبی قرار گرفته‌اند که مسجد جامع را به محورهای اصلی بازار مرتبط می‌سازند. این سراها 2 محور ارتباطی دارند که از هر سو به تیمچه‌ها و یا راسته‌ها مرتبط می‌شوند.
چهارسوق. محل تقاطع گذرهای اصلی بازار با یکدیگر، چهارسوق یا چهارسو خوانده می‌شود. چهارسوق کانون یا مرکز بازار شناخته می‌شود و از نظر معماری نسبت به بدنه اصلی بازار، گشوده‌تر و تاق و گنبد بزرگ‌تری دارد. برخی چهارسوقها، مانند چهارسوق بزرگ تهران، تزئینات و کاشی‌کاریهای زیبایی دارد. از چهارسوقهای مهم بازارهای ایران، یکی چهارسوق شاه و دیگری چهارسوق مخلص در بازار بزرگ اصفهان است که دومی، نزدیک سرای مخلص قرار گرفته است. چهارسوق باقی‌مانده از بازار قدیمی ساوه عظمت چشمگیری دارد. چهارسوق اغلب بازارهای شهری ایران بدیع و عظیم و از نظر معماری میراث بزرگی محسوب می‌شوند. در گذشته، داروغه شهر در محل چهارسوق اصلی بازار مستقر می‌شد و از آنجا شهر را اداره می‌کرد. گزمه‌های داروغه هر شب با مشعل بازار را گشت می‌زدند.
هر راسته یا هر سرا یا تیمچه دارای در و دروازه چوبی قطوری بود، که بهنگام شب یا روزهای تعطیل بسته می‌شد. هریک از فضاهای بازار دارای نگهبان و دربان بود. در برخی دوره‌های تاریخی به‌علت ناامنی شهرها، حتی گذرهای اصلی بازار را با درهای قطور و بزرگ می‌بستند و یا به‌وسیله زنجیرهای ضخیمی، آمدورفتها را محدود می‌کردند.
تکیه‌ها. فضاهای گشوده‌ای هستند در داخل بازار یا متصل به بازار که گاهی سرپوشیده‌اند و گاهی سرگشوده، که در این صورت، بهنگام سوگواری حسینی، با چادری سرپوشیده می‌شوند. تکیه‌ها، میدانهای خاصی هستند، مخصوص برگزاری مراسم عاشورای حسینی. در بازار سمنان چند تکیه مشهور قرار دارد، از جمله تکیه ناسار، تکیه پهنه و تکیه کهندژ که دارای مسجد، حمام و آب‌انبار نیز هستند و هریک، مرکز یک محله محسوب می‌شوند که به بازار اصلی متصل شده است. در بافت قدیم نائین، 7 تکیه متصل به مسجد و حمام و آب‌انبار، جدای از بازار، در قلب محله‌های قدیمی شهر قرار دارند.
ویژگیهای بازار
گذر اصلی بازار که از دروازه شهر شروع و به مرکز شهر ختم می‌شد، درواقع محور اصلی ارتباطی و گذرگاه آمدورفت بود. سایر گذرها که به بازار متصل می‌شدند، مسیرهای فرعی شهر بشمار می‌رفتند. مسیرهای اصلی و فرعی بازار اغلب سرپوشیده‌اند و با معماری خاص، همراه با تاق و گنبد ساخته شده‌اند. معماری پوشیده بازارهای شهری ایران، نتیجه تداوم تجربیات ارزشمندی است که از انطباق با محیط و همچنین انطباق با عملکردهای گوناگون بازار به‌وجود آمده است؛ این معماری تلاش بی‌نظیری برای ایجاد یکپارچگی و وحدت در فضاهای گوناگون بازار است. نحوه اتصال فضاهای بزرگ و کوچک، مانند مسجدها، تکیه‌ها، حمامها، و به‌خصوص سراها، تیمچه‌ها، کاروانسرای سرپوشیده و سرگشوده با همدیگر و با محور اصلی بازار یک مجموعة به هم پیوسته و یکپارچه و منسجمی را پدید می‌آورد که در جهان بدیل ندارد.
فضاهای پر و خالی
از ویژگیهای مهم معماری بازارهای شهری ایران، تناسب شگفت‌انگیز فضاهای پر و خالی در درون بازار و فضاهای باز و بسته در کل پیکر بازار است. بزرگ‌ترین فضای خالی درون بازار، حجم درونی (تالارها)، سراها، تیمچه‌ها و تکیه‌هاست که در امتداد حجم باریک گذرهای بازار، یکباره گشودگی مطلوبی را در فضا پدید می‌آورند.
یکی از ویژگیهای بازارهای شهری ایران، فضاهای سرپوشیده مجموعة بازار است که مغازه‌ها، مشتریان و کالاها را از آسیب باد و باران و آفتاب و گردوغبار مصون می‌دارد. با توجه به آب‌وهوای گرم و خشک و پرآفتاب سرزمین ایران، بازارهای سرپوشیده فضای مطلوب و هوای مطبوعی را به‌وجود می‌آوردند.
دومین ویژگی بازارهای شهری ایران، درواقع، پیاده‌راههایی هستند سرپوشیده که مغازه‌ها در دو سوی آن، کالاهای خود را عرضه می‌دارند. در زبانهای اروپایی این‌گونه مسیرهای سرپوشیده با مغازه‌ها را گالری می‌نامند. مشتریان فقط برای خرید به بازار نمی‌روند، بلکه گاهی اوقات برای نظاره کردن و کسب اطلاع به بازار می‌روند.
مسیرهای پیاده بازار گاهی از میان صحن مساجد و فضای خالی داخلی تکیه‌ها عبور می‌کند. بازارها محل مکث و حرکت مردمی است که برای خرید، خدمات و گذران اوقات فراغت در فضای آن عبور می‌کنند و به‌راحتی از فضایی به فضای دیگر وارد می‌شوند. ارتباط چهره به چهره در بازار، فضای روابط اجتماعی را گرم‌تر می‌کند.
نوآوری در بازار
در بازارهای امروز نسبت به بازارهای کهن، 3 نوآوری صورت گرفته است: نورپردازی؛ ویترین و درهای شیشه‌ای؛ و درهای کرکره‌ای فلزی.
نورپردازی. داخل مغازه‌ها و داخل معابر سرپوشیده بازار امروزه به‌وسیله چراغهای برق روشن می‌شود. درخشش شبانه‌روزی بازارهای جدید نسبت به بازارهای کهن، تغییر چشمگیری را نشان می‌دهد.
عرضه کالا در ویترینها. در قدیم هر مغازه پیشخوانی داشت که کالاهای خود را روی سطح آن در معرض دید مشتریان قرار می‌داد. البته این شیوه هنوز هم برای مواد غذایی و میوه و خشکبار متداول است، اما برخی از مغازه‌ها، مانند مغازه‌های فروش جواهرات، ساعت، لباس و لوازم تحریر، از ویترینهای شیشه‌ای با نورپردازیهای زیبا استفاده می‌کنند. در مغازه‌های بزرگ و کارگاههای بازار معمولاً اتاقکی شیشه‌ای در انتهای دکان برای انجام امور دفتری تعبیه می‌شود که با در شیشه‌ای از بقیه مغازه جدا می‌گردد.
درب کرکره‌ای مغازه‌ها. در گذشته، مغازه‌ها، کارگاهها و همین‌طور سراها و راسته‌های بازار با درهای چوبی کوچک و بزرگ محافظت می‌شدند. برخی از مغازه‌ها درهای کشویی به نام ارسی داشتند. امروزه، بسیاری از این درهای چوبی مغازه‌ها از بین رفته و درهای کرکره‌ای فلزی جایگزین آنها شده است. بدین‌ترتیب، چهرة داخلی بازار در اوقات شب و روز نسبت به سالهای گذشته، تغییر چشمگیری یافته است.
تغییرات عصر جدید در بازار
در عصر جدید، پس از ورود خودرو و محصولات کارخانه‌ای به شهرها، ساختار فضایی شهرها و مراکز اقتصادی و اجتماعی آن دستخوش تغییرات بنیادی شده است. بااین‌وجود، هنوز بازارهای کهن ایران کم‌وبیش نقشهای خود را در کنار نقشهای جدید در شهرها ایفا می‌کنند. برخی بازارها، مانند بازار تهران، اصفهان، تبریز، شیراز و کرمان، هنوز مرکز اقتصادی شهر بشمار می‌روند و از موقعیت سیاسی- اقتصادی مهمی برخوردارند.
امروزه، تغییرات بنیادی در تجارت و تولید و همچنین در روابط اجتماعی اصناف بازار، در کالبد و سیمای ظاهری آن نیز اثر بخشیده است. هرچند گروهی از اصناف به‌تدریج بر اثر تولیدات کارخانه‌ای، از بین رفته‌اند، اما فعالیتهای مشابهی جایگزین آنها شده است. با تمرکز سرمایه، برخی از حرفه‌های جدید نیز پدید آمده است؛ برخی مغازه‌ها با عرضه انواع کالاها، چند حرفه‌ای شده‌اند؛ برخی از کوچه‌های متصل به بازار اصلی، تبدیل به راسته‌های جدید شده‌اند و کالاهای جدید، مانند لباس و کفش و ظروف و پارچه‌های وارداتی را عرضه می‌دارند. این بازارها از نظر معماری شباهت چندانی به بازارهای کهن ندارند و از نظر آئینهای تجاری و رفتارهای اجتماعی نیز با کسبه اصلی بازار کاملاً متفاوت هستند.
علاوه‌براین، تمرکز سرمایه در بازار تهران موجب پدید آمدن فضاهای جدیدی به نام پاساژ در درون بازارها شده‌اند. در بازار تهران و بازار تجریش انواع پاساژهای جدید در چند طبقه ساخته و به بازار ملحق شده است. احداث پاساژ باعث تخریب روحیه آرام و نجیب بازار و ساخت‌وسازهای طبقاتی آن موجب تخریب بدنه بازار و سقف بازارها شده است.
تمرکز سرمایه در بازار تهران پیامدهای دیگری نیز داشته است: مقایسه دو مطالعه بین 1359 و 1373ش نشان می‌دهد که طی 2 دهة گذشته، فعالیتهای بازار تهران افزایش چشمگیری داشته است، درحالی‌که از نظر کالبدی چندان گسترش نیافته است. در دورة 24 ساله بین 1359 تا 1383ش، تعداد واحدهای فعالیت بازار تقریباً به دو برابر فزونی یافته و از 607,19 واحد به 665,37 واحد رسیده است. بخشی از این افزایش به دلیل تقسیم واحدهای بزرگ به واحدهای کوچک‌تر است و بخشی دیگر، به دلیل استقرار فعالیتهای تولیدی و انبارداری در واحدهای فرسوده مسکونی و بخش آخر، به دلیل احداث پاساژهای پر تراکم جدید است.
از نظر تکثیر واحدهای تجاری در بازار، علاوه‌بر احداث پاساژ، در مواردی به‌طور باور نکردنی، مغازه‌های کوچکی در داخل جرزهای قدیمی بازار احداث کرده‌اند. با جایگزین کردن تیرآهن به‌جای دیوار حمال قدیمی، فضای کوچکی به ابعاد 120*80 سانتی‌متر استحصال کرده و مغازه کوچکی را به‌وجود آورده‌اند. نمونه دیگر، نصب جعبه‌هایی به اندازه 80*80 سانتی‌متر در فضای خالی داخل سکوهای ورودی سراها و کاروانسراها در بازار تبریز است که به‌صورت مغازه کوچکی هرشب در و پیکر آن را نصب می‌کنند و می‌بندند و روزها آنها را از هم جدا ساخته و به کسب مشغول می‌شوند.
فرسودگی کالبد بازار
بافت قدیمی بازار شهرهای ایران اغلب فرسوده و بخش عظیمی از آنها به مرور زمان خراب شده‌اند. نکته مهم این است که فرسودگی بازار، به قدرت اقتصادی اصناف ربطی ندارد، زیرا در شهرهای بزرگ، بازار مرکز عمده تجاری در سطح شهر و منطقه است و روزبه‌روز، سرمایه آنها افزایش می‌یابد. تجار عمده و خرد بازار، واحدهای مخروبه مسکونی و کاروانسراهای قدیمی را برای انبارهای خود اختصاص می‌دهند و پیشه‌وران جدید، کاروانسراها و خانه‌های فرسوده را تبدیل به کارگاههای تولیدی می‌کنند. خانه‌های قدیمی که صاحبان اصلی آنها را ترک کرده‌اند، محل سکونت کارگران مهاجر شده‌اند. ضوابط میراث فرهنگی و مقررات شهرسازی شهرداری ظاهراً نمی‌توانند از تغییر کاربری خانه‌های قدیمی ممانعت به عمل آورند.
در مناطقی از محله بازار که امکانات دسترسی سوارة بهتری وجود دارد، رفته‌رفته خانه‌ها، بدون مجوز از شهرداری، به سبک بسیار نامناسب و ناسازگار با معماری بافت کهن، نوسازی و حتی بازسازی می‌شوند. اغلب ساختمانهای خشت و گلی، با آهن و آجر به‌صورت 4-5 طبقه بازسازی شده‌اند. تعداد تخلفات ساخت‌وساز در محله بازار تهران بی‌شمار است. مصالح نامتجانس جدید و فضاهای نامتجانس الحاقی به ابنیه قدیمی، کیفیت معماری و یکپارچگی بخشی از بازار را از میان برده است. توسعه بی‌رویه ساختمانهای چند طبقه (مرتفع) در بازار تهران، سقف (طاق) بازار را نیز تخریب کرده و سیستمهای ناهماهنگی از آهن و ایرانیت را جایگزین تاقهای زیبای آجری بازار کرده است.
کتاب‌شناسی:
- ابن‌بطوطه. سفرنامه ابن‌بطوطه، ترجمة محمدعلی موحد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1359.
- سعیدنیا، احمد. تهران پایتخت قاجاریه، پهلوی و جمهوری اسلامی ایران. به کوشش محمدیوسف کیانی، انتشارات سازمان میراث فرهنگی کوثر، 1374.
- سعیدنیا، احمد. «خاستگاه شهر قم»، شهرهای ایران. به کوشش محمدیوسف کیانی، جلد دوم، انتشارات جهاد دانشگاهی، 1366.
- سعیدنیا، احمد. «سازمان فضایی ربع رشیدی»، مجله هنرهای زیبا. شماره 7، دانشگاه تهران: دانشکده هنرهای زیبا، 1379.
- سلطانزاده، حسین. «بازارها در شهرهای ایران»، شهرهای ایران. به کوشش محمدیوسف کیانی، انتشارات جهاد دانشگاهی، 1366.
- عمرانی، مرتضی. در جستجوی هویت شهری اصفهان. به اهتمام سازمان ملی زمین و مسکن، تهران: انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی، 1384.
- کوبه، هانیس. «شهر اصفهان»، ترجمة کرامت‌اله افسر، نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران. به کوشش محمدیوسف کیانی، ناشر: مؤلف، 1365.
- «طرح بهسازی محلات فرسوده تهران (بازار)»، به کوشش محمدباقر آیت‌اله‌زاده، فرنگیس رحیمیه، مصطفی ربوبی و... . مجله اثر. شماره 2، سازمان حفاظت میراث فرهنگی، 1359.
- مهندسان مشاور باوند. تحلیل فضای بازار تبریز، سازمان نوسازی و بهسازی صاحب‌الامر و بازار غرب، تبریز: شهرداری تبریز، 1376.
- مهندسان مشاور باوند. طرح بهسازی و تجهیز بازار تهران. تهران: شهرداری تهران، 1385.
- مهندسان مشاور پرهون. طرح جامعه سمنان. وزارت مسکن و شهرسازی، 1362.
- Khansari, Mehdi & Yavari, Minouch. The Persian BAZAAR. Mage Publishers Washington, D.C., 1993.
- Seqer, Martin. Tehran. Wien: Springer, 1978.
احمد سعیدنیا
مطالب مشابه :
مسجد حکیم اصفهان
همچنین پارکینگی طبقاتی در جوار بازار فرش و پاساژهای مربوطه واقع تاریخچه مسجد حکیم اصفهان.
از دست دادن اشیا
همیشه فلاش بک می خورم به عقب.مثلا همین این بار که توی یکی از پاساژهای اصفهان قدم می زدم یادم
بیانیه در محکومیت ویرانی
اصفهان - بیانیه در و بعد باز مغازه ها و پاساژهای تجاری که باید دید سودش به چه کسانی می رسد ؟!!
من یک دهه ی شصتی ام
رفتم داخل یکی از پاساژهای اصفهان و از یه واحد موسیقایی خواستم یه سری آهنگ جدید از خواننده
پیش درآمد اصفهان(تصویری)
پیش درآمد اصفهان وی مهارت ویژه ای نیز در اجرای پاساژهای مشکل و جابجایی اکتاوها دارد.
فستیوال بی سابقه گرگان
اصفهان پاركور بعدی کلیپ گردهمایی در یکی از پاساژهای گرگانه که میشه گفت در ایران بی سابقه
بازارهای ایران
سردر زیبای قیصریه اصفهان به‌شکل نیم در بازار تهران و بازار تجریش انواع پاساژهای جدید در
برچسب :
پاساژهای اصفهان