اكولوژی مرتع:

اكولوژی مرتع

تعاریف:

اکولوژی(بوم شناسی( Ecology :

دانشی را که به مطالعه روابط متقابل بین موجودات زنده و محیط اطرافشان می پردازد اکولوژی یا بوم شناسی می گویند. این کلمه از دو واژه یونانی Oikos به معنی محل زندگی یا خانه و واژه Logos به معنی شناخت ، علم و دانش مشتق شده است. این واژه را برای اولین بار زیست شناس آلمانی ارنست هگل Ernest Hakel در سال 1869 بکار برد و معادل های فارسی آن بوم شناسی، محیط شناسی و کد شناسی می باشند. اکولوژی در واقع شاخه ای از علم زیست شناسی می باشد . ویژگی دانش اکولوژی بررسی تأثیر عوامل طبیعی بر روی موجودات زنده و تأثیر متقابل موجودات زنده بر روی محیط و سایر موجودات اطرافشان می باشد.

اکوسیستم (بوم سازگان) Ecosystem:

اکوسیستم، واحد مطالعه علم اکولوژی بوده که شامل مجموعه ای از موجودات زنده است که با یکدیگر و محیط پیرامون شان در ارتباط متقابل می باشند. نظر به اینکه این تعریف بسیار گسترده و قابل انعطاف می باشد می اوان آنرا در هر زمان و مکانی در مورد مجموعه ای از موجودات زنده و محیط غیر زنده اطرافشان که تبادل مواد و انرژی بین آنها انجام می شود بکار برد هر چند که مدت این عمل بسیار کوتاه باشد.

مقیاس اکوسیستم:

بزرگترین اکوسیستم خود بقایی که ما می شناسیم کره زمین است که تمام موجودات زنده اعم از گیاهان و جانوران در آن زندگی می کنند و با محیط اطرافشان ارتباط متقابل دارند. این اکوسیستم بیوسفر Biosphere ( زیست سپهر) یا اکوسفر Ecosphere (بوم سپهر) نامیده می شود. اصطلاح اکوسیستم میتواند در موارد دیگری با مقیاسهای بسیار کوچک هم بکار رود مثلاً یک برکه، یک جنگل ، یک دریاچه و یا یک مرتع

مرزهای یک اکوسیستم:.

در پاره ای از موارد محیط طبیعی دارای مرزهای مشخص می باشد مثلاً یک جزیره یا یک جنگل دارای مرز مشخص می باشد و به راحتی می توان آنها را از محیط اطرافشان جدا کرده و مورد بررسی قرار داد. اما در مواردی مرزهای اکوسیستم تا حدودی قراردادی است . مثلاً در مواردی که بخواهیم قسمتی از یک جنگل یا سطح مشخصی از یک اقیانوس را مورد مطالعه قرار دهیم.

خصوصیات اساسی اکوسیستم ها:

خصوصیت عمده و وجه مشترک همه اکوسیستم ها صرفنظر از اندازه و مقیاس آنها و اینکه آیا مرزهای در نظر گرفته شده آنها واضح و حقیقی است یا نه، این است که در تمام اکوسیستم ها یک بخش زنده و یک بخش غیر زنده وجود دارد و مواد انرژی بین این دو بخش در تبادل است.

تعریف سیستم ( سازگان):

یک سیستم عبارت است از یک سری از اشیاء و یا خواص آنها مثلاً اندازه، شکل و ... که با یکدیگر در ارتباط متقابل هستند و این ارتباط منجر به یک نتیجه مشخص می گردد. همگی ما مثال هایی از سیستم ها که در زندگی روزمره با آنها مواجه شده ایم می شناسیم: مانند سیستم آب گرم منزل، سیستم ترمز خودرو و در طبیعت سیستم تنفس، سیستم گردش خون و سیستم تولید مثل.

فایده مطالعه سیستم ها:

فایده مطالعه سیستم ها این است که محقق می تواند عمده وقت و تلاش خود را بر روی مطالعه ارتباطات بین اجزاء مختلف سیستم متمرکز نموده و کارآیی سیستم را بررسی نماید .

سیستم های بسته و باز:

عمدتاً سیستم ها به دو نوع بسته که در آن جریان و تبادل انرژی و مواد بین سیستم و محیط اطراف وجود ندارد و سیستم باز که در آن جریان انرژی و مواد بین سیستم و محیط اطراف وجود دارد تقسیم می شوند. ورود ماده و انرژی به درون سیستم درون داد یا Input و خروج ماده و انرژی از سیستم را برون داد یا Output می نامند.

حالت تعادل یا پایداری :

یکی از خصوصیات بسیار مهم سیستم های طبیعی باز این است که تمام آنها به طرفی حرکت می کنند که به یک نوع پایداری نسبی برسند که در آن حالت امام اجزاء سیستم هماهنگی خاصی را با یکدیگر بر قرار کرده اند. این حالت با یک نوع مکانیزم خود تنظیمی در مقدار مواد و جریان داخلی و خروجی بوجود می آید. برای مثال تعداد جانوران موجود در یک منطقه ممکن است با مقدار غذای بوم سازگان همبستگی دقیق داشته باشد. بنابراین مقدار ماده ذخیره شده در بوم سازگان و تعداد جانوران با هم در حالت موازنه و تعادل به سر می برند. مثلاً اگر عاملی باعث شود که بارندگی کاهش یافته و مقدار مواد غذایی کاهش یابد، بدیهی است که این تعادل بر هم خورده و تعداد جانوران تحت فشار قرار می گیرد و با تلفات و یا مهاجرت و یا تحمل گرسنگی دوباره تعادل جدید بر قرار می گردد.

پس خورد یا فیدبک Feedback:

پس خورد ممکن است در هر سیستمی اتفاق بیافتد و هنگامی اتفاق می افتد که ایجاد تغییر در یکی از اجزای سیستم آغاز گر تغییراتی در بقیه اجزاء باشد به گونه ای که با ایجاد پس خورد ( فیدبک) دوباره بر روی اولین جزء تغییر یافته تأثیر می گذارد. بطور کلی دو نوع پس خورد وجود دارد.

1- پس خور منفی:

این نوع پس خورد معمولی ترین نوع پس خورد است و عاملی است که همراه اکوسیستم را در حالت تعادل نگه می دارد. در این نوع پس خورد همواره سعی می شود عامل ایجاد تغییر اولیه کاهش یافته و تغییر از بین برود. پس خورد منفی اکوسیستم را در حالت تعادل نگه می دارد. بعنوان مثال برای پس خورد منفی می توان گفت : اگر در یک علف زار جمعیت علف خواران با مهاجرت به درون تعدادی از آنها از اکوسیستم های مجاور افزایش یابد، یکی از اجزای اکوسیستم در حال تعادل یعنی جمعیت علف خواران تغییر پیدا کرده است. مسلماً اگر جمعیت علف خواران بیش از اندازه معمول باشد، چرای بیش از حد باعث تخریب علف زار خواهد شد. لذا تغییر در جزء دیگر اکوسیستم حاصل خواهد شد. کاهش مقدار علوفه به نوبه خود بر جمعیت علف خواران تأثیر خواهد گذاشت و از تعداد آنها خواهد کاست.

2- پس خورد مثبت:

این نوع پس خورد نسبت به نوع منفی آن کمتر دیده می شود. در این نوع بروز تغییر اولیه در یکی از اجزاء سیستم باعث می شود که سایر اجزاء سیستم متأثر شده و بر روی عامل تغییر اولیه تأثیر افزاینده داشته و در نتیجه مرتباً تغییر افزایش یابد و بنابراین سیستم از حالت تعادل خارج می گردد. در اکوسیستم های طبیعی این نوع از پس خورد بسیار کم دیده می شود مثلا در یک کشور که امنیت بیشتری برقرار گردد منجر به افزایش سرمایه گذاری می گردد. و با افزایش سرمایه گذاری امنیت هم افزایش خواهد یافت.

اجزاء اکوسیستم:

بخش زنده( Biotic،Biocenosis ): گیاه- جانور- انسان – قارچ – میکروب- ویروس و...

بخش غیر زنده (Abiotic، Biotope): آب- هوا- خاک و ...

بخش زنده اکوسیستم:

موجودات زنده را می توان در 3 گروه اصلی قرار داد: الف – تولید کنندگان producers

ب – مصرف کنند گان consumers ج – تجزیه کنند گان decomposers

تولید کنندگان: این گروه قادر هستند غذای خود را تولید کنند (گیاهان) به همین دلیل به آنها خود پروران یا Autotroph می گویند

مصرف کنندگان : Consumers:

این گروه غذای خود را با خوردن گیاهان و جانوران دیگر بدست می آورند به همین دلیل به آنها دگر پروران Heterotrophes می گویند و به 4 گروه اصلی تقسیم می شوند

Herbivores : گیاه خواران

Carnivores : گوشت خواران

Omnivores: همه چیز خواران

Decomposers: تجزیه کنندگان

موجودات گند رویی هستند مانند باکتری و قارچ که با تجزیه کردن ملکولهای مواد آلی جسد موجودات مرده انرژی درون آنها را آزاد و مواد معدنی را به طبیعت برمیگردانند.

زنجیره غذایی:

انتقال مواد از اولین سازندگان آن یعنی گیاهان به موجودات دیگر از طریق فرآیند خوردن و خورده شدن، زنجیره غذایی Food chain نام دارد یک زنجیره غذایی از حلقه های مختلفی تشکیل شده است. (معمولاٌ 3 تا 5 حلقه).

شبکه غذائی web

زنجیره های غذایی معمولاٌ مستقل نبوده و عموماٌ دارای حلقه های مشترک می باشند ودر این صورت تشکیل یک شبکه غذایی می دهند.

انواع مطالعات اکولوژیکی:

مطالعات اکولوژیکی بر حسب موجود زنده به سه دسته اکولوژی گیاهی ، اکولوژی جانوری و اکولوژی انسانی تقسیم می شوند. همچنین نوع مطالعات اکولوژیکی به دو نوع اکولوژی فردی Autecology که به مطالعه رابطه یک گونه با محیط اطرافش می پردازد و اکولوژی جمعی Synecologyکه به مطالعه گونه های مختلف با محیط اطرافشان می پردازد تقسیم می شوند.

اکوسیستم مرتع:

برای مرتع تعاریف مختلفی شده است ولی همه آنها بر این تأکید دارند که مراتع اراضی هستند که دارای پوشش گیاهی خودرو بوده و به نحوی خوراک دامهای اهلی و یا علف خواران وحشی از آنها حاصل می شود. اکولوژی مرتع شاخه ای از علم اکولوژی است که به مطالعه اکوسیستم های مرتعی می پردازد.

انواع مراتع:

انواع مرتع بر اساس نحوه رويش و استقرار گياه:

بر حسب اینکه گياه به طور طبيعى در مرتع روئیده یا استقرار بافته باشد یا انسان در کاشت آن دخالت داشته است آن مرتع را به طبيعى یا مصنوعی طبقه بندى ميکنند.

مرتع طبيعى

مرتع طبيعى زمينى است که به صورت طبيعى پوشیده از گیاهان علوفه ای و غيرعلوفه ای و خودرو باشد.

مرتع مصنوعی

مرتع مصنوعی زمينى است که هر سال یا هر چند سال یکبار تجدد کشت و از آن بهره بردارى میشود. مرتع مصنوعی ممکن است به شکل چراگاه یا به صورت کشت کارى مورد بهره بردارى واقع شود.

انواع مرتع بر اساس نوع پوشش گياهى

بر پايه اینکه در مرتع درخت یا درختچه وجود داشته باشد یا نه، مرتع را به این شرح دسته بندى ميکنند: مرتع مشجر، مرتع غيرمشجر.

مرتع مشجر

در اين نوع مرتع، انواع درختان خودرو به صورت پراکنده وجود دارد و گیاهان مرتعى در ميان درختان روئیده اند؛ مانند جنگلهای غرب کشور واقع در رشته کوههای زاگرس. بديهى است که در جنگلهای انبوه به دلیل نرسیدن نور کافی، امکان رويش براى گیاهان مرتعى نيست ولی در همين جنگلها قطعات کم درختی نیز يافت میشود که دامداران از آن به عنوان مرتع استفاده ميکنند گاوسراهائى که در جنگلهای شمال کشور هستند در چنين مکان هائى شکل گرفته اند. اصطلاحاً مرتع دارای درخت و درختچه، مرتع مشجر ناميده میشود. در شرایط و ضوابط که بر اساس قانون براى بهره بردارى صحیح از مراتع تنظیم گردیده است، مرتع مشجر چنين تعریف شده است: اگر مرتع دارای درختان جنگلی باشد مرتع مشجر ناميده ميشود مشروط بر آن که حجم درختان موجود در هر هکتار، در شمال از حوزه آستارا تا حوزه گليداغى بيش از پنجاه متر مکعب و در ساير مناطق بيش از بیست متر مکعب نباشد.

مرتع غيرمشجر : اين گونه مراتع دارای پوشش گياهى غيردرختى و غيردرختچه اى هستند و از انواع گیاهان بوته اى و علفی یکساله و چندساله پوشیده اند. اين مراتع را در بیشتر نواحی ایران میتوان یافت و بیشتر مراتع کشور از اين نوع هستند.

انواع مرتع بر اساس فصل بهره بردارى

مراتع قشلاقى

به مرتع گرمسیری مرتع قشلاقى نيز گفته میشود اینگونه مراتع که در مناطق گرم واقع هستند در فصلهای سرد سال به مدت ۵ تا ۷ ماه مورد استفاده دامهای عشایر و دامداران کوچنده قرار میگیرند. بعضی از دامداران خرده پا و روستائيانى که جزء دامداران و عشایر کوچنده نبستند در تمام مدت سال حتی فصلهای گرم سال دامهای خود را در مراتع گرمسیری نگه میدارند.

مراتع ييلاقى

مرتع سردسیری یا ييلاقى در ارتفاعات نسبتاً زیاد قرار گرفته است و بیشتر سطح اين مراتع در بهار و گاه تا اوايل تابستان پوشیده از برف است. به همين دلیل در تابستان هواى خنک، رطوبت مناسب و علوفهٔ تازه دارند. معمولاً در روزهای آخر بهار و اوايل تابستان چراى دامها در مراتع سردسیر آغاز ميشود و تا اواخر تابستان و اوايل پائیز که در اين مناطق هوا رو به سردی ميرود ادامه مييابد. دامداران محلی اين مناطق که دامهای خود را در زمستان به گرمسیر نمي فرستند در روزهائى که پائيز و زمستان که هوا آفتابی است و امکان چراى دام در چند ساعت از روز وجود دارد، دامها را به مرتع میبرند تا از علوفهٔ باقیمانده و آن قسمت از سرشاخه های گیاهان مرتعى که از زیر برف بیرون مانده اند استفاده کنند. دامهای عشایری سه تا چهار ماه از سال را در مراتع ييلاقى چرا مي کنند.

مراتع میانبند

در اوايل بهار که در مراتع گرمسیری با گرم شدن تدریجی هوا علوفه کمیاب ميشود، دامداران و عشایر کوچنده به مناطق مرتفع تر دارای هواى ملایم و علوفهٔ بهتر کوچ مي کنند و تا اواخر فصل بهار در اين مناطق باقی مي مانند، سپس براى گذراندن تابستان به مناطق مرتفع تر میروند. در آخر تابستان و اوايل پائيز در راه بازگشت، دامها دوباره به اين مراتع باز میگردند. به اين نوع مرتع، مرتع میانبند یا مرتع بهاره پائيزه گفته ميشود؛ در بعضی از منابع آنها را مرتع بين راه و حدفاصل نيز ناميده اند. دامهای عشایر کوچنده معمولاً يک تا دو ماه از سال از مراتع میانبند استفاده مي کنند. مرتع میانبند بر سر راه رفت و برگشت دامها به ييلاق و قشلاق قرار دارد، بعضی از دامداران نيز که به دلایل دسترسی به مراتع سردسیری ندارند در فصل تابستان دامهای آنها را در همين مراتع نگه میدارند، و دامهای روستائيان محلی نيز در تمام مدت سال از اين مراتع استفاده ميکنند، مجموعه اين عوامل باعث شده است تا اين مراتع مورد چراى مفرط واقع شوند و به شدت آسیب بینند. میزان تخریب در مراتع میانبند از دیگر مراتع شدیدتر است.

انواع مرتع بر اساس دامهای مصرف کننده

هر يک از دامها بنا بر طبیعت خود انواع خاصی از علوفه را مورد استفاده قرار میدهد و به سخنى دیگر هر نوع دام مرتعى را با ویژگی های زیر میپسندد:

گاو: مراتع دارای علف های بلند و چمنزار های مرطوب

گوسفند: مراتع دارای علف های کوتاه و نرم

بز: مراتع خشک درختچه اى و دارای خار و خاشاک

شتر: مراتع دارای بوته های خاردار و مراتع خشک بیابانی و کويري

گاومیش: مراتع واقع در زمينهاى باتلاقى و مرطوب و داراى گياهان آبي

در ميان انواع مراتع قطعات وسیعی يافت ميشود که ویژگیهای یاد شده در بالا را براى يک گونه دام دارند و بر اين پايه میتوان آنها را به مراتع: گاوی، گوسفندی، بزى و شتری و مراتع مناسب پرورش گاومیش طبقه بندى کرد.

سطح مراتع در جهان و ایران

بیشترین سطح خشکی های جهان به مراتع اختصاص دارد. بر اساس یکی از برآوردهای انجام شده حدود 43 درصد از خشکی های زمین به مراتع ، 18 درصد به جنگلها ، 15 درصد پوشش های یخی و اراضی خالی از پوشش و 20 درصد به اراضی کشاورزی و 4 درصد به مناطق مسکونی و صنعتی اختصاص یافته است. 164 ميليون هكتار عرصه كشور را مي توان در يك نگاه بصورت زير طبقه بندي نمود :

منابع طبيعي تجديد شونده 5/83درصد از كل خاك كشور را شامل مي شود

مراتع با مساحت 1/86 ميليون هكتار 53 درصد سطح ايران را مي پوشاند

سال	مساحت مراتع كشور	مراتع خوب	مراتع متوسط	مراتع فقير
1374	90000000	9311506	37290540	43397954
1383	86103940	6936793	22587476	56579671

جدول فوق مساحت مراتع كشور را در يك فاصله زماني 10 ساله نشان مي دهد كه بيانگر تخريب شديد و كاهش مراتع كشور و در نتيجه افزايش اراضي كويري و عاري از پوشش در كشور مي باشد. بيشتر مراتع ايران به‌دليل واقع شدن در مناطق خشك و نيمه‌خشك و چراي مفرط از نوع مرتع درجه 3 مي‌باشند

مراتع ايران از نظر پوشش گياهي به سه گروه تقسيم شده‌اند:

الف) مراتع علفي ييلاقي 14 ميليون هكتار با توليد متوسط 290 كيلوگرم علوفه قابل برداشت در هكتار .ب) مراتع بوته زار با وضعيت ضعيف و متوسط 60 ميليون هكتار با توليد 92 كيلوگرم علوفه قابل برداشت در هكتار.

ج) مراتع حاشيه كوير (خيلي ضعيف) با توليد بسيار كم 16 ميليون هكتار با توليد متوسط 25 كيلوگرم علوفه قابل برداشت در هكتار .

متاسفانه به دليل استفاده هاي غلط هم از وسعت و هم از كيفيت مراتع كاسته شده است. به طوري كه هم اكنون از سطح 86 ميليون هكتار مرتع فقط 16 ميليون هكتار از آن در شرايط خوبي قرار دارد.اگر اين خرابي و نابودي ادامه پيدا كند توليد علوفه مورد نياز دام روز به روز كمتر مي شود و خاكهاي حاصلخيز كشاورزي نيز از بين ميروند. از طرفي نابودي مراتع موجب بروز سيل و در نتيجه پر شدن مخرن سدها مي شود وسر انجام مراتع اين ثروت خدادادي به بيابانها و شوره زارها تبديل مي شوند. فعلا بزرگترين مشكل گريبانگير مراتع دام مازاد است

تعداد دام وابسته به مراتع

دکتر مقدم در کتاب مرتع و مرتع داری در ایران تعداد دام وابسته به مراتع را حدود 75 میلیون واحد دامی ذکر کرده است در حالیکه بر اساس برآورد انجام شده ظرفیت مراتع کشور را حدود 25 میلیون تا 30 میلیون واحد دامی می داند.

اهمیت مراتع

مراتع در مقایسه با اراضی کشاورزی و جنگلی دارای بازدهی کمتری در واحد سطح هستند.. این در حالی است که اهمیت مراتع فقط به تولید علوفه خلاصه نمی شود. پوشش گیاهی مراتع همچنین در حفاظت منابع آب و خاک کشور حائز کمال اهمیت میباشد. علاوه بر آن، استفاده های تفرجگاهی، بانک ژن گیاهی، انواع گیاهان داروئی و صنعتی و مسائل زیست محیطی را به اهمیت مراتع افزود. ارزش زيست محيطي مرتع براساس مطالعات انجام شده ارزش يك هكتار مرتع در سال 232 دلار ميباشد ارزش غير علوفه اي پوشش گياهي مرتع معادل 75% است. ارزش علوفه اي پوشش گياهي مرتع معادل 25%‌ است ارزش زيست محيطي در ايران بين 4 تا 8 برابر علوفه است به هر حال مراتع بهترین منبع تغذیه دامها می باشند. علوفه سبز و آبدار مراتع برای جبران کمبود مواد غذایی دامها اهمیت دارد. در مراتع خوب تمام مواد مغذی مورد نیاز دام وجود دارد و چنانچه دام چند ماهی از سال را در مرتع چرا کند نیرو و شادابی بیشتری خواهد داشت. با برداشت علوفه از بعضی مراتع می توان بخشی از علوفه خشک مورد نیاز دام در زمستان را نیز تأمین کرد. مدیریت مراتع باید بر اساس اصول اکولوژی بنا نهاده شود و شناخت این اصول پیش شرط اصلی مدیریت مراتع می باشد. هدف اصلی در مراتع باید دستیابی به حداکثر درآمد خالص بدون صدمه زدن به خود مراتع باشد.

تأثیر چرا بر روی اجتماعات گیاهی

در جوامع گیاهی ، گونه های زیادی از گیاهان برای چرای دام موجود است و همان طوری که از نظر مکانی گیاهان در سطح مرتع پراکنده شده اند اختلافات نیز در عملکرد و خوش خوراکی آنها وجود دارد. گیاهان را می توان بر حسب انتخاب برای چرا در 4 گروه طبقه بندی کرد

طبقه اول : گونه های خوش خوراک چند ساله ، همراه با تعدادی از گیاهان فصلی ، معمولاً در چنین موقعیتی گیاهان فصلی رژیم غالب غذایی دامها را تشکیل می دهند. بعد از خشک شدن و یا چرای گیاهان فصلی و گیاهان چند ساله کاملاً خوش خوراک، دومین طبقه گیاهان چند ساله با خوش خوراکی کمتر مورد چرا قرار می گیرند.در آب و هوای خشک و یا سالهای کم باران هنگامی که گیاهان فصلی کم هستند ممکن است گیاهان چند ساله با درجه خوش خوراکی کمتر از همان آغاز شروع چرا به صورت رژیم غذایی غالب درآیند. همین که گیاهان خوش خوراک موجود کاهش یافتند سومین طبقه گیاهان با خوش خوراکی کمتر ، ترکیب اصلی رژیم غذایی دام خواهد شد. ممکن است این حالت به عنوان گونه های ذخیره (Reserve species) قلمداد گردد که در دوره های نامساعد ، رژیم غذایی را برای نگهداری دام، تأمین می کنند. بسیاری از گیاهان بوته ای مانند آتریپلکس ، قیچ و Agropyron elongatum یا سبد Stipagrostis plumose جزو این طبقه قرار می گیرند. چهارمین طبقه، گونه هایی هستند که بندرت مورد چرا واقع شده و یا اصلاً خورده نمی شوند. انواع دامها از خوردن آنها خودداری می کنند. زیرا این گیاهان دارای مواد تلخ یا بو داری مانند اسانس ها ، کومارین ها، آلکالوئید ها و تانن ها هستند. بعضی گونه های گیاهی مانندً درمنه به علت داشتن اسانس در ابتدای فصل کمتر مورد چرا واقع می شود ولی در پائیز با شروع بارندگی ها و شسته شدن بوته ها بیشتر مورد توجه دام قرار می گیرد. بعضی از گیاهان در اوایل رشد ممکن است خوش خوراکی متوسطی داشته باشند ولی چون سایر گیاهان خوش خوراک تر از آنها در مرتع به وفور وجود دارد لذا مورد توجه دام قرار نمی گیرند. بسیاری از گیاهان با رسیدن بذرشان و خشبی شدن از میزان خوش خوراکی شان کاسته می شود. مانند آگروپیرون. در مجموع انتخاب گیاهان برای چرا از تلفیق عوامل مثبتی مانند آسانی قطع، شیرینی ، تردی و عوامل منفی مانند مزه نامطبوع و سختی قطع به وجود می آید. نتیجه آن که در طول فصل چرا، انتخاب برای چرا با توجه به خشکی و یا مرطوب بودن هوا، مرحله رشد گیاه و سایر عوامل از یک گونه یا گروهی از گونه ها به گونه یا گروه دیگری از گونه ها منتقل می گردد.

حداکثر استفاده از یک مرتع در یک منطقه مشخص بستگی به استفاده صحیح از منابع طبیعی آن منطقه دارد. بنابراین در استفاده از مرتع توجه به موارد زیر ضروری خواهد بود.

1- حفظ و نگهداری پوشش گیاهی و سوق دادن مرتع در جهت اصلاح از نظر کیفی و کمی

2- حفاظت آب و خاک

3- بهره برداری بهینه از گیاهان مرتعی بدون اینکه به دو مورد قبلی لطمه ای وارد شود.

هرچند که در اغلب موارد منظور از تهیه و اجرای برنامه های اداره منطقه سوق دادن پوشش گیاهی به مرحله کلیماکس و تعادل می باشد ولی در پاره ای مواقع هدف رسیدن به مرحله قبل از مرحله کلیماکس و تعادل می باشد.برای استفاده مداوم و اقتصادی و همچنین استفاده متناسب از دام مرتع بایستی در انتخاب دام دقت کافی بعمل آید. آسیب پذیری گیاهان در مقابل چرا بستگی به اشکال زیستی آنها دارد حتی در فرم زیستی واحد مبنای اختلافهای مخصوص از لحاظ تعداد و طرز قرار گرفتن جوانه های گیاه و نیز چگونگی رشد، باعث بوجود آمدن اختلافاتی در حساسیت و آسیب پذیری گیاهان در مقابل چرا می شود. محل قرار گرفتن بافت مریستم حائز اهمیت می باشد و بیشترین صدمه به گیاه وقتی وارد می شود که بافت مریستم توسط دام چرا شود. شدت چرا در گیاهان علفی محدود به رشد همان سال می باشد ولی در مورد بوته ها، ساقه های مربوط به رشد سالهای قبل نیز می تواند چرا شوند به طوری که در اثر چرای تکراری بوته ها حالت فشرده و متراکم به خود گرفته، ضمن حفظ جوانه ها ، امکان چرای دام را محدود می کنند. گیاهانی که ساقه های محکم دارند بهتر از گیاهانی که ساقه های نرم دارند در مقابل چرا مقاومت می کنند. وجود اندامهای محافظتی از قبیل خار و تیغ باعث محدود شدن استفاده چرائی از گیاه و کمک به بقاء آن می نماید.

خصوصیات رشد گرامینه ها و اثر چرا:

بعضی از گرامینه ها دارای جوانه های جانبی هستند که در صورت قطع ساقه اصلی تولید ساقه های جانبی می کنند اختلافات مرفولوژیکی زیادی بین گرامینه ها در رابط با نحوه قرار گرفتن جوانه انتهائی و آسیب پذیری آنها در مقابل چرا ملاحظه می شود.شروع رشد در گرامینه هابا ظهور برگهای خارجی یا پائین شروع می شود و متعاقب آن با رشد برگها در سمت داخل ادامه می یابد. سه نوع ساقه در گند میان قابل تشخیص است:

1- ساقه های رویشی بدون برگهای جانبی

2- ساقه با برگهای جانبی و بدون اندامهای جنسی (تکثیر)

3- ساقه با اندامهای جنسی (تکثیر)

در گیاهان خانواده گرامینه به علت قرار گرفتن جوانه انتهایی در سطح خاک، صدمات ناشی از چرا به مراتب کمتر از سایر گیاهان می باشد در گیاهان خانواده گرامینه تا رشد برگ به اندازه طبیعی بافت مریستم فعالیت می کند ولی پس از رسیدن برگ به حد معمولی خود، فعالیت بافت مریستم آن برگ خاتمه یافته ، رشد آن برگ قطع خواهد شد. حال اگر این برگ مورد چرای دام قرار گیرد و یا قطع شود ادامه رشد نخواهد داد. با توجه به مطالب فوق اگر یک گیاه گرامینه قبل از ظهور ساقه های حامل سنبله و ساقه های عقیم در سطحی بالاتر از جوانه های ساقه چریده شود به علت اینکه جوانه های ساقه از بین نرفته اند به فعالیت خود ادامه داده و ساقه ها به رشد خود ادامه خواهند داد. ولی با توجه به مطالب ذکر شده برگهای جدید تولید نشده ارزش علوفه ای گیاه از لحاظ درجه خوش خوراکی و ارزش غذایی پائین خواهد آمد. استحکام ساقه گند میان چگونگی تأثیر چرا را مشخص می کند. در گرامینه هائی که ساقه محکم باشد. در صورت چرا ، ساقه از محل چرا قطع می شود مانند گونه ای فستوکا Festuca idahoensis ، اما اگر ساقه ضعیف باشد در اثر چرا ممکن است ساق از قسمت تحتانی شکسته شود که در این صورت جوانه ها نیز از بین خواهند رفت

خصوصیات رشد در بوته ها و پهن برگان و چرا

در پهن برگان و بوته ها بافت های مریستم در انتهای ساقه قرار دارند در اثر قطع ساقه در بوته ها، بالاترین جوانه های باقیمانده روی ساقه شروع به رشد می کند و در پهن برگان جوانه های باقیمانده روی ساقه و یا جوانه های غیر فعال واقع در قسمت تحتانی گیاه شروع به رشد می نمایند. رشد گیاه در اثر چرا متوقف می شود. مدت توقف بستگی به شدت برداشت اندامهای گیاه و شرایط محیط و مرحله رویشی گیاه خواهد داشت. چنانچه این برداشت در مراحل آخر فصل رویشی گیاه باشد رشد مجدد تا فصل رویش بعدی شروع نخواهد شد. در صورتیکه شدت چرا و تکرار چرا در بوته ها زیاد باشد مانع تشکیل و بوجود آمدن دانه شده و گیاه عمدتاً از طریق پاجوش رشد خواهد نمود

تعادل دام و مرتع

اگر تعداد دام در مرتع بیش از اندازه ظرفیت آن باشد 1- دام تولید مناسب نخواهد داشت و 2- بعلت به هم خوردن تعادل فیزیولوژیک گیاهان مرتعی ارزش مرتع تنزل می نماید. حد نهایی استفاده صحیح و مجاز از مرتع موقعی خواهد بود که حداقل مقدار علوفه هدر رود بدون اینکه صدمه ای به مرتع وارد شود. به عبارت دیگر در استفاده از مرتع سه موضوع باید مورد توجه قرار گیرد.

1- تعادل و هماهنگی بین مقدار علوفه تولید شده در مرتع و تعداد دام

2- انتخاب بهترین فصل چرا با توجه و به آب و هوای منطقه و نوع پوشش مرتع

3- پخش و پراکنش تعداد دام مجاز در تمام منطقه از لحاظ استفاده یکنواخت از تمام سطح مرتع

در صورتیکه با زیاد بودن تعداد دام این سه مورد تواماً نمی تواند عملی شود.معمولاً در وهله اول از گیاهان خوش خوراک تعلیف نموده و سپس به سراغ گیاهان درجه دوم خواهد رفت. حال اگر تعداد دام بیش از حد مجاز باشد، یا دام بیش از مدت زمان مناسب در مرتع بماند ضمن اینکه دام مجبور خواهد بود از گیاهان با درجه خوش خوراکی کمتر ( درجه دوم) بیشتر تعلیف نماید گیاهان خوش خوراک ( درجه اول) کراراً مورد چرا واقع می شود. و در صورتی که این وضع ادامه یابد گیاهان درجه اول از بین رفته و پس از آن نوبت گیاهان درجه دوم خواهد بود. در مرحله نهایی گیاهان مرتعی به وسیله گیاهان مهاجم و بلا استفاده و یا گیاهان یکساله جایگزین خواهند شد. زیاد بودن تعداد دام علاوه بر تخریب پو شش گیاهی و خاک مرتع ، همراه با افزایش محصول دامی تولید شده نخواهد بود. دام نسبت به سطحی که از مرتع در اختیار دارد و از علوفه آن تغذیه می کند در چهار چوب سایر شرایط تولید محصول می نماید. هر قدر نسبت سطح مرتع به ازاء واحد دام بیشتر باشد در شرایط یکسان محصول دامی بیشتری به ازاء سطح مرتع حاصل خواهد شد. بدیهی است با کاهش سطح مرتع سطح اختصاص یافته برای واحد دام، محصول سرانه کاهش خواهد یافت. از طرف دیگر با کاهش سطح اختصاص یافته برای واحد دام محصول در واحد سطح در مرحله اول افزایش یافته و در صورت ادامه کاهش سطح مرتع به ازاء دام و با به عبارت دیگر افزایش تعداد دام در مرتع محصول تولید شده در واحد سطح کاهش خواهد یافت.

جدول – رابطه تعداد دام ( گوساله) در واحد سطح مرتع با تولید محصول سرانه و محصول در واحد سطح ، ارقام میانگین 20 سال

افزایش محصول به ازاء واحد سطح( ایکر) به پوند	افزایش محصول به ازاء هر رأس به پوند	سطح مرتع به ازاء هر رأس برای مدت 5 ماه به ایکر
31	311	10
44	308	7
47	234	5
53	160	3

منبع : کتاب مرتع و مرتع داری به نقل از Sarvis ,1941))

همانطور که ملاحظه می شود افزایش محصول به ازاء هر رآس رابطه معکوس با افزایش محصول به ازاء واحد سطح (ایکر) داشته و در تعیین تعداد دام در مرتع توجه به هر دو مورد ضروری است و بهترین حالت عبارت است از تناسب این تولید با هم خواهد بود در اغلب مراتع که در مناطق خشک و نیمه خشک قرار دارند گیاهان در طول دوره خشکی که ممکن است حتی به 9 ماه هم برسد دائم در تقلا و تلاش هستند تا در مقابل شرایط نامساعد محیط ( کمبود آب) به زندگی خود ادامه داده و از بین نروند. در چنین شرایطی اگر مراتع بیش از حد ظرفیت مورد چرای دام قرار گیرد مقاومت گیاهان در مقابل خشکی بسیار کاهش خواهد یافت و چه بسا بیشتر گیاهان خوب مرتعی از بین خواهند رفت.

پراکنش دام در مرتع

همیشه چرای شدید گیاهان در مرتع به علت زیاد بودن تعداد دام نمی باشد، چه بسا مواردی پیش بیاید که تعداد دام در تمامی منطقه آنقدرها زیاد نباشد ولی در اثر پراکنش غیر یکنواخت و عدم استفاده دام از تمامی سطح مرتع ، قسمتهایی بیش از حد مورد بهره برداری قرار گرفته باشد در حالیکه در همان مرتع قسمتهای دیگر یا مورد استفاده واقع نشده و یا کمتر از حد مورد چرا قرار گیرد. به طور کلی دام در نقاط بخصوصی بیش از جاهای دیگر تجمع می نماید. مثلاً در مورد گاو می توان گفت که در ته دره ها ، مناطق اطراف منابع آب و یا قسمتهای مسطح مرتع بیشتر مورد استفاده قرار گرفته و نقاطی که از منبع آب فاصله زیادی دارند و یا دامنه های شیب دار کمتر مورد چرا قرار می گیرد.در مورد گوسفند بیشتر نقاط دامنه ها و خط الرأس ها مورد چرا قرار می گیرند. با توجه به مطالب گفته شده چه بسا در مناطقی که به ظاهر دام در آن زیاد است و در اثر اداره صحیح و پراکنش دام در تمامی منطقه بدون کم کردن تعداد دام بتوانیم نسبت به جلوگیری از سیر قهقرائی اقدام کنیم و یا به مرتع فرصت احیاء داده شود. در ایران با توجه به اینکه گله های دام توسط چوپان هدایت و اداره می گردد مسئله پراکنش دام در مرتع با آنچه که در برخی از کشورها از جمله آمریکا اتفاق می افتد که پراکنش دام در مرتع به طور آزاد می باشد فرق می کند. در این کشورها برای پراکنش دام در مرتع از حصار کشی، منابع آب و پخش نمک و ... استفاده می شود. که در ایران به آن صورت مطرح نمی گردد. با زیاد شدن تعداد محل های آبشخور علاوه بر آنکه تمامی سطح مرتع به طور یکنواخت مورد استفاده قرار خواهد گرفت، ار فشار دام بر روی مناطق محدود که در مجاور آب واقع شده اند کاسته شده و مراتع این قسمت نیز فرصت احیاء خواهند یافت. در اکثر نقاط ایران که دام به وسیله چوپان هدایت می شود می توان با تغییرات جزئی در مورد نحوه چرا، پراکنش یکنواختی در سطح مرتع بو جود آورد بدین ترتیب که از هدایت گله هر روز به محل مشخصی جهت استراحت جلوگیری کرده و دام در نزدیکی محلی که در آخر روز چرا می کرده اتراق داده شود. حسنی که این عمل خواهد داشت در این است که اولاً از راه پیمایی اضافی دام جهت مراجعه به محل مشخصی که توأم با صرف انرژی است، جلوگیری شده ثانیاً زمان تعلیف زیاد خواهد شد ثالثاً از چرای شدید مناطق اطراف اتراق دائم کاسته خواهد شد. رابعاً این مناطق کمتر مورد لگد کوبی دام قرار خواهد گرفت. خامساً دام روز بعد بلافاصله پس از روشن شدن هوا می تواند از علاوه خوب که در اختیار خواهد داشت استفاده کند.

حد بهره برداری مجاز

حد بهره برداری مجاز عبارتست از آن قسمت یا نسبت از گیاه که می تواند مورد استفاده دام قرار بگیرد بدون آنکه تولید خسارت و صدمه در رشد و زندگی گیاه نموده] باعث کاهش قدرت رقابت آن گیاه با گیاهان دیگر بشود. بنابراین مشخص کردن حد بهره برداری مجاز از لحاظ اینکه کمترین مقدار علوفه هدر رود و ایجاد خسارت در گیاه ننماید یکی از اصول اساسی برنامه های مرتع داری خواهد بود.

زمان آمادگی مرتع از لحاظ ورود دام

تاریخ ورود دام یکی از مواردی است که باید توجه مخصوصی به آن قائل شد. به طور کلی دام موقعی می تواند در مرتع وارد شود که گیاهان مرتعی و خاک مرتع آمادگی چرا داشته باشند. در مورد گیاهان اگر دام قبل از آمادگی آنها را مورد چرا قرار دهد به علت به هم خوردن فعالیتهای فیزیولوژیکی و کاهش قسمتهای هوائی گیاه و مواد غذائی باعث ضعیف شدن گیاه و کم شدن مقدار تولید محصول خواهد بود. در مورد خاک مرتع به علت مرطوب بودن آن در صورتیکه قبل از موعد آمادگی دام در مرتع وارد شود باعث سفت شدن خاک شده و قدرت نفوذ و قابلیت حفظ و نگهداری آن نسبت به آب کمتر شده و بر عکس میزان تبخیر آب شدیدتر خواهد بود. همچنین باید توجه داشت که در اثر چرای زود رس نهال های جوان که هنوز در مرتع مستقر نشده اند و ریشه آنها سطحی است در اثر مرطوب بودن خاک ریشه کن خواهند شد.تخریب بیشتر مراتع بخصوص مناطق کوهستانی ایران علاوه بر چرای مفرط اغلب مربوط به این عامل بوده و در اثر تکرار چرای زودرس عملاً مساحات زیادی از مراتع ، گیاهان مرتعی مرغوب خود را از دست داده و به جای آنها گیاهان کم و بیش سمی جایگزین شده اند. باید توجه داشت که در مورد تاریخ ورود دام در مرتع نمی توان تاریخ مشخصی تعیین نمود زیرا هر ساله با توجه به تغییرات و نوسانات آب و هوائی این تاریخ آمادگی مرتع متغییر خواهد بود. و بایستی از روی مطالعات فنولوژیکی در هر منطقه نسبت به تعیین آن اقدام کرد. بطور کلی در مورد گیاهان یکساله به علت کوتاه و سریع بودن دوره رشد آنها این گونه گیاهان زودتر از گیاهان چند ساله آمادگی چرا پیدا می کنند ( در صورتیکه خاک مرتع قوی باشد ارتفاع گرامینه های یکساله بایستی به 7 الی 10 سانتیمتر و در صورت ضعیف بودن خاک به 5 الی 7 سانتیمتر برسد) ولی در گیاهان چند ساله در مورد گرامینه ها آمادگی آنها زمانی خواهد بود که ساقه های حامل سنبله ظاهر شده و در مورد سایر گیاهان چند ساله معمولاً شروع باز شدن غنچه های گل می باشد.

فنولوژی phenology

فنولوژی از کلمه phenomenology یا پدیده شناسی مشتق شده است و یکی از مباحث اکولوژی می باشد. منظور از فنولوژی عبارت خواهد بود از : مطالعه تغییرات حیاتی گیاهان از قبیل تاریخ جوانه زدن بذور در گیاهان یکساله، شروع رشد در گیاهان چند ساله، مشخص کردن تاریخی که اندازه برگها به حد معمولی خود می رسد. مشخص کردن تاریخ شروع گل، مشخص کردن تاریخ خاتمه گل، مشخص کردن تاریخ رسیدن بذور و پخش بذور و سرانجام مشخص کردن تاریخ خاتمه رویش. با توجه به تغییرات آب و هوا و بویژه درجه حرارت ، تاریخهای ذکر شده در بالا در مورد فعالیت های مختلف زیستی گیاهان ثابت نبوده و هر سال با توجه به تغییرات آب و هوائی متغیر خواهد بود. مشخص کردن دوره های ذکر شده جهت تنظیم برنامه های چرای دام و استفاده صحیح از گیاهان مرتعی و جلوگیری از پیش چرا و چرای بی موقع و از بین بردن گیاهان هرز و مزاحم در مرتعداری حائز کمال اهمیت می باشد.

اکولوژی اساس اداره منابع طبیعی

اساس مدیریت و اداره کردن منابع طبیعی اکولوژی است. هر اجتماع و هر اکوسیستمی دارای یک تاریخچه گسترش است که می تواند مورد تشریح قرار گرفته و وضعیتی که در آینده پیدا می کند پیش بینی گردد. این گسترش شامل یکسری مراحل است. در هر یک از این مراحل ، موجودات زنده تحت تأثیر محیط بوده و نیز به نوبه خود بر روی محیط تأثیر میکنند. برای تفسیر و تشریح این موضوع می بایستی اعمالی را که یک گیاه در یک اکوسیستم انجام می دهد مطالعه کنیم . این اعمال به ترتیب زیر است:

1- گیاه هم از فضای بالا و هم از فضای زیر خاک را اشغال می کند

2- گیاه هم از هوا وهم از خاک آب را جذب می کند. در اثر برخورد نزولات آسمانی به اندامهای هوائی گیاه، قسمتی از آب توسط اندامهای هوائی جذب شده و قسمتی توسط ساقه جریان یافته و به خاک رسیده و قسمتی دیگر تبخیر شده و به هوا بر می گردد. ریشه رطوبت خاک را جذب می کند.

3- مواد غذایی به طور ثابت در دسترس بافتهای گیاه قرار می گیرد و مواد غذایی پراکنده در توده خاک تغییر می کند. چون ریشه هائی که در قسمت عمیق خاک نفوذ می کنند، باعث می شوند که مواد غذایی از قسمت عمیق خاک جذب و همه برگ منتقل گردند. و وقتی که اندام هوائی گیاه از بین رفت و تجزیه شد در اثر فساد اندامهای هوائی دو مرتبه مواد غذائی در سطح خاک انباشته می شوند.

4- گیاه غذا و پناهگاهی است برای سایر موجودات زنده

5- با گسترش سیستم ریشه شرایط ساختمان خاک عوض و اصلاح می گردد و خاک به اندازه کافی هوادار می شود.

6- لاشبرگ و مواد آلی در سطح خاک تشکیل می گردد.

اصول جانشینی و تواتر جوامع گیاهی

چون اکوسیستم ها توسعه و پیشرفت حاصل می کنند یک سری تغییرات در آنها ایجاد می شود که بسوی کلیماکس می باشد. که به آن روند پیشرونده می گوئیم و موقعی که یک اکوسیستم دچار تخریب و انهدام می شود دارای روند قهقرائی یا واپسگرا می گردد. روند پیشرونده را تکامل یا Succession می گویند. عواملی که در تکامل پوشش گیاهی تأثیر دارند همان عوامل مربوط به تکامل خاک می باشند. که با درجات متفاوتی از آنچه که در مورد خاک عمل می نمایند در این مورد موثرند. این عوامل عبارتند از:

V= F (cl.o. r. p. t)

v = vegetation = پوشش گیاهی، F = Function = تابع، cl = climate = اقلیم، o =organism = موجودات زنده، r = relief= پستی و بلندی، p = parent material = سنگ مادری ، t = time = زمان

در صورت فراهم بودن شرایط لازم جهت مراحل پیشرونده هر محلی قادر خواهد بود تشکیل یک اکوسیستم را بنماید. کیفیت تواتر مربوط به مشخصات و شرایط محل خواهد بود. مشخصات مربوط به خاک و آب و هوا در مرحله اول تکامل نقش مهمی دارند.. این مشخصات اولیه مهم است. تکامل و تحولی که در یک موقعیت و وضعیت مخصوص صورت می گیرد دارای نام مشخص است. تکاملی که روی صخره انجام می شود به نام Litho sere مشهور است . Psammo sere برای تکاملی است که از روی شن شروع شده باشد و Hydro sere تکاملی است که آب فاکتور اصلی تکامل باشد. تکامل دارای مراحل مختلف است. کلمه Sere بدین دلیل به کار می رود که نوع تکامل را نشان بدهد. هر مرحله از تکامل را در اصطلاح serial stage می گویند. برای هر تکامل مبدأ و محل اولیه را در اصطلاح Pioneer serial stage می گویند و مرحله کلیماکس Climax مرحله ای است که پوشش گیاهی به رشد حداکثر و بلوغ خود رسیده و از آن به بعد تغییرات فوق العاده به کندی صورت می گیرد. محل اولیه ای که تکامل شروع می شود جائی است که قبلاً برای موجودات زنده غیر قابل سکونت بوده است. در این مرحله سطح مورد نظر حفاظت نشده است و قسمت اعظم انرژی نور خورشید را دریافت می کند یعنی حداکثر شدت و گرمای نور خورشید به سطح می رسد. حداکثر درجه حرارت در روز و حداقل در شب ،و ادامه تغییرات محیطی باعث تغییراتی در سطح اولیه ( سنگ مادر) شده و لایه ای از خاک بوجود می آید بخصوص اگر مقداری رطوبت در محل وجود داشته باشد کم کم موجودات پیشتازی مانند جلبک ها و خزه ها سطح اولیه را می پوشانند این امر باعث تسریع فرآیند خاک سازی شده و با پیشرفت این روند محیط برای استقرار گونه هائی که نسبت به شرایط ایجاد شده سازگاری دارند فراهم می شود. وقتی که تکامل بتدریج پیشرفت می کند شرایط محیط بتدریج تغییر می کند و ممکن است گونه های قبلی با شرایط جدید از محیط خارج شده و گونه های دیگری که سازگاری دارند جایگزین گونه های قبلی شوند. پیشرفت تکامل در نهایت منجر به استقرار گونه هائی می شود که با اقلیم و خصوصیات خاک سازگاری داشته و جامعه کلیماکس را تشکیل می دهند. به این روند توالی اولیه می گویند. حال اگر یک عامل خارجی مانند آتش سوزی و یا چرای دام روند تکامل پوشش گیاهی را متوقف نماید با حذف آن عامل با توجه به اینکه خاک دارای تکامل می باشد مجدداً روند توسعه پوشش گیاهی به سمت پوشش کلیماکس شروع می گردد که به آن توالی ثانویه گفته می شود.

همانطور که گفته شد چرا یکی از عواملی است که باعث بهم خوردن حالت تعادل پوشش گیاهی شده ، سبب بروز مراحل واپسگرا در پوشش گیاهی می شود البته نباید تصور کرد که در صورت به هم خوردن حالت تعادل پوشش گیاهی مراحل قهقرائی را در جهت عکس مراحل تکامل سیر خواهد کرد، بلکه به علت اینکه در این حالت خاک مراحل تکامل خود را طی کرده است و با توجه به اینکه مراحل قهقرائی در خاک بلافاصله و همزمان با شروع مراحل واپسگرایی در پوشش گیاهی شروع نمی شود. و مدتی پس از آن آغاز می شود لذا بهم خوردن مرحله تعادل در پوشش گیاهی چون خاک با ثبات تر از پوشش گیاهی است ، مدتی در حالت تعادل باقی خواهد ماند لذا رجعت پوشش گیاهی به مرحله تعادل سهل تر و عملی تر از اول خواهد بود.

اكولوژی مرتع:

مطالب مشابه :

مقاله ای در مورد سیل و سیلاب

مقالاتی برای اصلاح و توسعه مراتع

مقاله ای درباره بیابان و بیابان زایی

اكولوژی مرتع:

مقاله اي تقريبا جامع در مورد فرسايش و حفاظت خاك

کلیات مرتع و مرتعداری(1):

مقاله اي درباره‌ي گياهان دارويي

نقش مديريت چرا در حفظ مراتع :

مقاله ای کامل در مورد کنترل فرسایش خندقی یا گالی

اهمیت جنگلها و مراتع