فقر آهن و كم خونی-پیشگیری

نویسنده : صادق علوی باب الحكم

فقر آهن و كم خونی ناشی از آن جزو مشكلات عمده تغذیه ای و بهداشتی در كشور ما است.
گروههایی كه بیشتر در معرض كم خونی و به ویژه كم خونی ناشی از فقر آهن قرار دارند عبارتند از:شیرخواران، كودكان زیر 6 سال، نوجوانان به خصوص دختران، زنان در سنین باروری و زنان باردار. البته پسران نوجوان و مردان بالغ هم ممكن است دچار كم خونی ناشی از فقر آهن شوند، اما این خطر در آنها كمتر است.

آهن مهمترین ماده اولیه برای ساختن گلبولهای قرمز خون است. البته علاوه بر آهن، مواد مغذی دیگری مانند اسیدفولیك، ویتامینهای ب6، ب 12، ث و پروتئین هم برای خون سازی لازم است كه باید از راه رژیم غذایی روزانه تأمین شود.

اگر برای ساختن گلبولهای قرمز خون، آهن به مقدار كافی در دسترس بدن نباشد، ابتدا فرد از ذخیره آهن بدن خود استفاده می كند. سپس با ادامه كمبود، ذخایر بدن كاهش می یابد و در صورت تخلیه ذخایر آهن بدن، كم خونی فقر آهن بروز می كند.

عوارض كم خونی ناشی از فقر آهن در یادگیری كودكان و نوجوانان
آهن كافی برای حفظ سلامت، رشد مطلوب و فراهم ساختن زمینه مناسب برای یادگیری در دوران تحصیل ضروری است. اگر چه كمبود آهن می تواند در تمام مراحل زندگی سبب كاهش قدرت ادراك و یادگیری شده ولی آثار نامطلوب كم خونی در دوران شیرخوارگی و در اوایل كودكی غیر قابل جبران است.
كم خونی ناشی از فقر آهن در كودكان زیر 2 سال و كودكان سنین مدرسه با تأخیر رشد خفیف همراه است و درمان كم خونی موجب افزایش سرعت رشد می شود.

كودكان و دانش آموزان دارای كم خونی معمولاً احساس ضعف و خستگی می كنند، از فعالیتهای بدنی و ورزش دوری كرده و بی حوصله و بی تفاوت هستند. ضریب هوشی كودكان با كم خونی فقر آهن، 5 تا 10 امتیاز كمتر از حد طبیعی برآورد شده است. دادن آهن به كودكان كم خون موجب كاهش ابتلا به بیماریهای عفونی می شود.

علل ایجاد كم خونی ناشی از فقر آهن در دوران مدرسه و بلوغ
عادتها و رفتارهای غذایی خاص در دوران مدرسه و بلوغ، اغلب موجب می شود كه كودكان و دانش آموزان به جای مصرف غذاهای خانگی، از غذاهای غیرخانگی مانند انواع ساندویچهای سوسیس و كالباس، پیتزا و تنقلات غذایی كم ارزش مانند چیپس، نوشابه، شكلات و پفك استفاده كنند و به این دلیل در معرض خطر كمبود آهن قرار گیرند. این مواد احساس سیری كاذب به فرد می دهد و او را از غذای سفره محروم می كند؛ زیرا این غذاها اغلب از نظر آهن فقیرند. رعایت نكردن اصول بهداشتی، آب آشامیدنی ناسالم، توالتهای غیربهداشتی، عدم شستشو و ضدعفونی صحیح سبزهای خام و در نتیجه ابتلا به آلودگیهای انگلی از دیگر عوامل كاهش اشتها و كاهش جذب آهن و در نتیجه كمبود آهن است.

مشكلات دندانی در اثر مصرف بی رویه شكلات و شیرینی ایجاد شده و به كم اشتهایی و كاهش دریافت مواد مغذی از جمله آهن منجر می شود. در سنین مدرسه، بدن به دلیل رشد به آهن بیشتری نیاز دارد و مصرف ناكافی منابع غذایی حادی آهن در این دوران، به كمبود آن منجر می شود. در دوران بلوغ به دلیل جهش رشد، نیاز دختران و پسران نوجوان به آهن بیشتر از دوران قبل است و در صورتی كه از منابع غذایی حاوی آهن در برنامه غذایی روزانه به اندازه كافی مصرف نشود، نوجوان به سرعت در معرض خطر كمبود آهن و كم خونی ناشی از آن قرار می گیرد.

در دوران بلوغ، دختران علاوه بر جهش رشد، به دلیل عادت ماهیانه و از دست دادن خون نسبت به كم خونی ناشی از فقر آهن بسیار حساستر و آسیب پذیرتر هستند. و به این دلیل كم خونی ناشی از فقر آهن در دختران نوجوان در مقایسه با پسران نوجوان شیوع بالاتری دارد.

تغییرات خلق و خو در دوران بلوغ ممكن است موجب كم اشتهایی شود و با مصرف ناكافی غذا، دریافت آهن و سایر مواد مغذی محدود شود. مهمترین و شایعترین علل بروز كمبود آهن، مصرف كم انواع گوشت به ویژه گوشت قرمز است كه آهن قابل جذب دارد. از عوامل دیگر مصرف چای همراه با غذا و یا بلافاصله پس از غذاست.

تا نن موجود در چای می تواند جذب آهن را به مقدار قابل ملاحظه ای كاهش دهد. مصرف ناكافی مواد غذایی حاوی ویتامین ث موجب كاهش جذب آهن غذا و در نتیجه كمبود آن می شود. مصرف نانهایی كه در تهیه آنها از جوش شیرین استفاده می شود یكی دیگر از عوامل كمبود آهن است. جوش شیرین موجب باقی ماندن ماده ای به نام اسیدفیتیك در نان می شود كه كاهش دهنده جذب آهن است، در زمانی كه برای تهیه آن از خمیر مایه یا خمیر ترش به جای جوش شیرین استفاده شده است، اسید فیتیك مهار شده و در نتیجه مانع جذب آهن نمی شود.

علایم كم خونی
رنگ پریدگی دائمی زبان و مخاطها، داخل پلك چشم و لبها، كم رنگ شدن خطوط كف دست، احساس ضعف، خستگی، سیاهی رفتن چشم، بی تفاوتی، سر گیجه، سردرد، بی اشتهایی، حالت تهوع و خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دستها و پاها در افراد مبتلا به كم خونی ناشی از فقر آهن دیده می شود. كم خونی ناشی از فقر آهن شدید با تنگی نفس و تپش قلب و ورم قوزك پا همراه است.

اگر خیلی زود خسته می شوید و یا قدرت تمركز و یادگیری تان كم شده است، ممكن است دچار كمبود آهن شده باشید. در این مورد باید به پزشك مراجعه كنید تا در صورت وجود كمبود آهن كه با آزمایشها مشخص می شود، درمان شوید. یكی از علایم بروز كم خونی ناشی از فقر آهن در دختران نوجوانی كه عادت ماهیانه آنها شروع شده است، خونریزی زیاد و رنگ پوست سبز مایل به زرد است. این دختران باید برای تشخیص قطعی كم خونی ناشی از فقر آهن و درمان آن به پزشك مراجعه كنند.

به طور كلی پیشگیری و كنترل كم خونی ناشی از فقر آهن به 4 روش انجام می شود:آهن یاری، آموزش تغذیه و ایجاد تنوع غذایی، كنترل بیماریهای عفونی و انگلی و غنی سازی مواد غذایی.
آهن یاری عبارت است از توزیع قرص آهن بین گروههای آسیب پذیر و در معرض خطر كم خونی ناشی از فقر آهن، مانند نان باردار، كودكان زیر 5 سال، كودكان سنین مدرسه و دختران نوجوان. در برخی از كشورها، آهن یاری، یعنی توزیع قرص آهن بین كودكان مدرسه ای و دختران نوجوان در زمره اقدامات پیشگیری از كم خونی ناشی از فقر آهن قرار دارد.
در این روش، قرص توسط معلمان مدارس بین دانش آموزان توزیع می شود. آهن یاری معمولاً با مصرف یك قرص فروسولفات در هفته به مدت 12 تا 16 هفته در سال در طی سنین بلوغ اجرا می شود.

٭ آموزش تغذیه و ایجاد تنوع غذایی به منظور پیشگیری و كنترل كم خونی ناشی از فقر آهن استفاده از جوانه غلات و حبوبات موجب افزایش آهن قابل جذب در مواد غذایی است. وقتی غلات جوانه می زنند، ویتامین ث در آنها افزایش می یابد و میزان تانن ها و اسید فیتیك كه از جذب آهن جلوگیری می كنند، كم می شود.

مثلاً جوانه زدن بعضی از غلات و حبوبات مثل ماش و عدس به مدت 24 تا 48 ساعت می تواند آهن قابل جذب را تا دو برابر افزایش دهد. پروتئین سویا جذب آهن را كاهش می دهد، بنابراین زمانی كه سویا به جای گوشت مورد استفاده قرار می گیرد. باید مقدار كمی گوشت به آن اضافه كرد تا جذبش افزایش یابد. در نانهایی كه با جوش شیرین تهیه شده اند و از خمیر مایه در پخت آنها استفاده نشده است، مقدار زیادی فیتیك وجود دارد كه جذب آهن را كاهش می دهد. استفاده از دوغ كم نمك و انواع شربتهای خانگی به جای نوشابه های گازدار توصیه می شود.

به طور كلی در برنامه غذایی روزانه دو نوع آهن "هم" و "غیر هم" وجود دارد. آهن "هم" در گوشت قرمز، مرغ، ماهی و جگر و آهن "غیر هم" در غذاهای گیاهی مانند غلات، حبوبات، سبزیجات، مغزها (پسته، بادام، گردو و فندق) و انواع خشكبار (برگه های هلو، زردآلو، انجیر، كشمش و خرما) وجود دارد.

آهن غذاهای حیوانی یعنی آهن "هم" از قابلیت جذب بالایی برخوردار است و به میزان 20 تا 30 درصد جذب می شود؛ در حالی كه آهن غذاهای گیاهی به میزان 3 تا 8 درصد جذب می شود و جذب آن بستگی به وجود عوامل افزایش دهنده و كاهش دهنده جذب آهن دارد. آهن موجود در زرده تخم مرغ نیز از قابلیت جذب كمی برخوردار است. گوشت قرمز، مرغ و ماهی افزایش دهنده جذب آهن هستند. این مواد غذایی ارزش دوگانه دارند؛ از یك سو دارای آهن "هم" هستند و از سوی دیگر موجب افزایش جذب آهن "غیر هم" كه در منابع گیاهی موجود است می شوند حتی اگر مقدار كمی از این گوشتها در غذا وجود داشته باشد.

ویتامین ث كه در سبزیها و میوه های تازه و خام وجود دارد، یكی دیگر از افزایش دهنده های جذب آهن است. جذب آهن غذاهای گیاهی از راه مصرف سبزی خوردن، پیاز یا انواع سالاد همراه با آب لیمو یا آب نارنج تازه افزایش می یابد. البته خطر آلودگی های انگلی به دلیل مصرف سبزی خام آلوده را نباید از نظر دور داشت. برای پیشگیری در این مورد شست و شوی صحیح و ضدعفونی سبزیجاتی كه به طور خام مصرف می شوند، نباید فراموش شود. از مصرف كاهش دهنده های جذب آهن مانند چای، قوه و دم كرده های گیاهی یك ساعت قبل و تا 2 ساعت پس از صرف غذا باید خودداری شود.
ابتلا به بیماریهای عفونی هم موجب كاهش اشتها شده و در نتیجه دریافت مواد مغذی از جمله آهن كاهش می یابد. از سوی دیگر بیماریهای عفونی در جذب و استفاده بدن از مواد مغذی اختلال ایجاد می كند كه درمان به موقع و مناسب می تواند دوره عفونت و شدت آن را كاهش دهد. رعایت اصول بهداشت فردی از جمله شستن كامل دستها با آب و صابون قبل از تهیه و مصرف غذا و پس از اجابت مزاج به منظور جلوگیری از ابتلا به آلودگیهای انگلی از دیگر اقدامهایی است كه در دانش آموزان باید مورد تأكید قرار گیرد.

غنی سازی مواد غذایی با آهن نیز یكی از روشهای عمده و مؤثر برای كاهش كمبود آهن و كم خونی ناشی از فقر آهن در جامعه است. در این روش آهن را به مقدار معینی به مواد غذایی اصلی كه غذای عمده مردم است و هر روز مصرف می شود، اضافه می كنند. در كشور ما غنی سازی آرد با آهن و اسید سولفوریك در استان بوشهر از سال 1380 به مورد اجرا گذاشته شده است.

٭ عوارض مصرف آهن خوراكی
مصرف آهن خوراكی مسكن است در بعضی افراد اختلالات گوارشی مانند ناراحتی معده، تهوع، استفراغ، یبوست و یا اسهال ایجاد كند. شدت عوارض به طور مستقیم در ارتباط با میزان آهن مصرفی است و هر چه میزان آهن مصرفی بیشتر باشد، عوارض جانبی آن نیز بیشتر می شود.
در صورت تحمل نكردن دستگاه گوارش، باید مصرف قرص آهن با مقدار كم شروع و سپس به تدریج افزایش یابد تا میزان ان به حد لازم برسد و به خوبی تحمل شود. باید توجه داشت كه مصرف قرص آهن با معده خالی، ممكن است عوارض جانبی آن را افزایش دهد؛ بنابراین بهتر است تركیبات آهن بعد از غذا مصرف شوند. مسأله حائز اهمیت این است كه به دلیل عوارض جانبی نباید درمان قطع شود، چون این عوارض موقتی بوده و معمولاً پس از چند روز بهبود می یابند و نكته آخر این كه با مصرف قرصهای آهن مدفوع بیماران تیره می شود كه جای نگرانی ندارد.

فقر آهن و كم خونی-پیشگیری

مطالب مشابه :

جوش صورت و راههای درمان

درمان کم خونی به روش طب سنتی

درمان کم خونی به روش طب سنتی

حجت الاسلام ضیایی - درمان جوش خونی در طب سنتی

درمان كم خوني به روش طب سنتي

درمان کم خونی

کم خونی؛ در دنیای امروز

167 - جوش شیرین چیست و چرا نباید در پخت نان استفاده شود؟ (کلیک کنید)

فقر آهن و كم خونی-پیشگیری

وبلاگ ترفندهای کامپیوتر - از بین بردن جوش های بدن بطور دائمی با راهکاری آسان و ساده