نمونه اقدام پژوهي (1):نحوه حل مشكل آموزش مفهوم «نظام اجتماعي» در درس مطالعات اجتماعي

نحوه حل مشكل آموزش مفهوم «نظام اجتماعي» در درس مطالعات اجتماعي

توصيف و تشخيص مساله:

اينجانب دبيركارشناسي ارشد علوم اجتماعي دبيرستان مطهري شهرستان اهر با 26 سال سابقه تدريس هستم . يكي از دروسي كه تدريس مي نمايم درس شيرين مطالعات اجتماعي در پايه اول متوسطه است . اين درس از فصول مختلف مربوط به نظامهاي اجتماعي تشكيل شده است و يكي از محوري ترين مفهوم اين درس مفهوم « نظام و نظام اجتماعي » است .

شايد در دبيرستان هاي نمونه دولتي ، يادگيري اين مفهوم ، براي اغلب دانش آموزان چندان دشوار نباشد وبه راحتي بتوانند ويژگي هاي آن را توضيح داده و نمونه هاي فراوان براي آن ذكر نمايند و نظام اجتماعي را از غير نظام اجتماعي بخوبي تشخيص دهند . ولي در مدارس عادي دولتي بويژه در مدرسه اي كه من تدريس مي كنم در يادگيري اين مفهوم دانش آموزان دچار مشكل مي شوند.

مشكل هم برمبناي اين شواهد تجلي مي كند كه دانش آموزان به حد كافي و مطلوب نمي توانند درس را آنطوري كه انتظار دارم پس بدهند. نمي توانند تمرينات مربوط به درس را خودشان پاسخ بدهند و نمرات ارزشيابي در اين درس شديداً افت مي كند . لذا مسئله اصلي اين است كه چگونه مي توانم با استفاده از اقدام پژوهي اين مشكل را حل كنم . به عبارت ديگر درس مربوط به نظام اجتماعي را طوري آموزش دهم كه همه دانش آموزان كلاس آن را عميق تر يادبگيرند ؟

بيان شواهد دال بروجود مساله :

طبق تجارب قبلي ، دانش آموزان كلاس اول در فهم و يادگيري نظام اجتماعي مشكل داشتند براي اثبات اين ادعا مي توان چند دليل به شرح زير ارائه نمود:

1-اغلب دانش آموزان در جريان تدريس و آموزش اين مفهوم درپاسخ به سوالات كاربردي مانند : خانواده يا بانك يا بيمارستان يا هر واحد اجتماعي سازمان يافته را به عنوان يك نظام اجتماعي تحليل كنيد؟ نمي توانستند پاسخ درست و كاملي ارائه دهند.

2- .برخي دانش آموزان سكوت كرده و سرشان را به علامت ندانستن پاسخ به پايين مي اندازند.

3- شاهد ديگر اينكه در آزمون كتبي اين درس اغلب دانش آموزان نمي توانند براي سوال مذكور پاسخ صحيحي بنويسندو اغلب پاسخ هايي مي نويسند كه يا بي ربط بوده يا كاملاً مفهوم را نمي رساند . و يا مثال هايي كه مي زنند در آن نمي توانند ويژگي هاي مفهوم نظام اجتماعي را تحليل كرده و تصوير جامعي از آن ارائه نمايند . به همين خاطر درصدد برآمدم براي رفع اين مشكل آموزشي چاره اي بينديشم .

هدف مطالعه :

براي غلبه بر مشكل فوق به اين فكر افتادم كه چگونه مي توانم مفهوم نظام اجتماعي را راحت تر به همه دانش آموزان در حد مطلوب ، تفهميم و تدريس نمايم . لذا در اين مطالعه هدف اصلي پژوهش ، پاسخ يابي به مسئله تحقيق يعني چگونگي تدريس اثربخش مفهوم « نظام اجتماعي» به دانش آموزان است .

گردآوري داده ها و اطلاعات:

ارائه راه حل براي هر مسئله اي نيازمند طرح فرضيه و جمع آوري اطلاعات است .با طرح اين فرضيه كه بين انواع شيوه هاي آموزش و ميزان يادگيري مي توان رابطه برقرار نمود، درصدد جمع آوري اطلاعات برآمدم . براي آزمون فرضيه مذكور مي توانستم از چندين راه اطلاعات جمع آوري كنم: 1- روش كتابخانه اي : مانند مطالعه كتب و مجلات و نشريات در اراتباط با نحوه تدريس مفاهيم. 2- استفاده از مصاحبه و تجارب آموزشي همكاراني كه درس مطالعات اجتماعي را چندين سال متوالي تدريس كرده اند .3- استفاده از نظر خود دانش آموزان.

پيشينه تحقيق :

پيشينه تحقيق نشان مي دهد كه درمورد نحوه ي تدريس مفاهيم ، توسط چندين صاحب نظر روشهايي ارائه شده است : مثلاً گانيه (جويس، بروس، ويل، مارشا و اميلي كالهون ،1380) مراحل زير را پيشنهاد كرده است :

- ايجاد انگيزه (پاسخ خاص)

- زنجيره كردن يا طبقه‌بندي مواد آموزشي كه در اختيار گروههاست

- تكوين مفهوم (انتخاب مناسبترين نام براي دسته‌بندي مواد آموزشي)

- ژرف‌نگري به مفهوم (علت تعلق مورد خاص به دسته)

- زنجيره‌اي كردن نمودها (نمود مشترك موارد براي تعلق به دسته)

- يافتن تعريف مناسب براي مفهوم (ايجاد و كاربرد قاعده)

- فرضيه‌سازي با استفاده از قاعده (حدس و پاسخ‌هاي احتمالي)

- حل مساله (آزمايش فرضيه‌اي كه در ذهن فراگيران است)

- تأييد (جمع‌بندي تمامي ‌مراحل قبلي)

از طرف ديگر ، يكي از روشهاي تدريس كه امروزه بطور جدي مورد توجه انديشمندان عرصه تعليم وتربيت قرارگرفته است،روش تدريس تعاملي يا فعال مي باشد. از ويژگي هاي بارز چنين تدريسي، فعال بودن معلم و دانش آموزان در فضايي كاملا اجتماعي و آزاد از نظر: بيان انديشه ، نقد سازنده و بازسازي تجارب گذشته شخصي است.

طبق اين ديدگاه ، تدريس بخشي از آموزش است و به آن قسمت از فعاليتهاي آموزشي كه با حضور معلم در كلاس درس اتفاق مي افتد اطلاق مي شود( حاجي اسحاق، سهيلا، 1385) از اين نظر چهارويژگي خاص در تدريس وجود دارد كه عبارتند از :

الف – وجود تعامل بين معلم و دانش آموزان

ب – فعاليت براساس اهداف معين و از پيش تعيين شده

ج – طراحي منظم با توجه به موقعيت و امكانات

د – ايجاد فرصت و تسهيل يادگيري

دكترسيف در كتاب روانشناسي پرورشي ، ضوابط و ويژگي هايي براي تدريس يك مفهوم متذكر مي شود : يك‌ مفهوم، مجموعه‌اي ازموضوعات ياحوادثي است كه درخصوصيات و نام مشترك، سهيم هستند. آموزش مفهومي بايد چهار عنصر: تعريف ،مثال ، غيرمثال ،مقايسه ساختار را شامل شود (سيف ، علي اكبر ،1372 : 484-482 ) هميشه در موقع تدريس مفاهيم، يك تعريف و مثال هايي از آن مفهوم و نيز غيرمثالها ارائه شود و مقايسه انجام گيرد.

الف ) تعريف مفاهيم: يك تعريف، بيان ويژگي هاي اساسي مطابق با مفهوم است .

ب ) ارائه مثال و غيرمثال براي مفاهيم : يك مثال نمونه واقعي مفهوم است. بعداز ارائه تعريف، مفهوم بوسيله ارائه مثالها عيني تر خواهد شد. يك مثال خوب، تعريف را باارائه ويژگي هاي مفهوم ، عيني و ملموس خواهد كرد.

برعكس، يك غيرمثال، نمونه اي از يك مفهوم تقريباً مرتبط است كه ميتواند با مفهوم درس قاطي شود. زماني كه يادگيرندگان بتوانند تفاوت بين مثال و غيرمثال را بگوئيد آنها مفهوم را فهميده اند. انتخاب انواع مختلف مثال و غيرمثال بسيار با اهميت است. يك غيرمثال خوب، مفهومي است كه ويژگي هايي به صورت مجزا با آن ويژگي ها همخواني دارند و ميتوانند بالقوه با مثال هاي مفهوم قاطي شوند.

ج)مقايسه (قياس) مفاهيم: يك مقايسه، ارائه مجددي است كه با قالب و عملكرد يك مفهوم مطابقت دارد اما از جهات ديگر متفاوت است.

تجارب آموزشي و نقادي همكاران :

در تماسي كه با همكاران و دبيران علوم اجتماعي منطقه داشتم ، مشتاق بودم در انتخاب بهترين روش براي حل مسئله ، از تجارب و نقادي آنها بهره مند شوم . مسئله را به تفصيل براي آنها مطرح كردم. حاصل نقطه نظر آنها را ياد داشت كردم. موارد زير جمع بندي نقطه نظرات آنها است :

- دانش آموزان از پايه هاي ضعيفي برخوردارند و از دوره راهنمايي با امتحانات سطحي قبول مي شوند و به دبيرستان مي آيند .

- با يد دانش آموزان درس قبلي را كه پيش نياز درس بعدي است بهتر ياد بگيرند .

- بايد در تدريس مفهوم نظام اجتماعي از مفهوم گروه خانواده كمك بگيريم و سپس مفهوم نقش را از ميان آن استخراج كرده و در تدريس درس مربوط به نظام اجتماعي آن را بسط دهيم .

- در زمينه هدف‌گذاري، اهداف در نظر گرفته شده براي درس مطالعات اجتماعي با قابليتهاي ذهني دانش‌آموزان متناسب نيست . در اين برنامه علم به صورت موضوعي و يك امر انتزاعي و جداي از عمل در نظر گرفته شده است.

نتيجه گيري از اطلاعات جمع آوري شده :

با توجه به مطالب فوق چنين برمي آيد كه:

1- در تدريس مفاهيم بايستي به پيش نياز هاي درس توجه نمود.

2- بايستي به رابطه بين مفاهيم موجود در درس با يك ديگر توجه نمود .

3- تدريس مفاهيم روش خاص خود را مي طلبد كه در آن ارائه مثال و غير مثال و مقايسه آنها به تعميق يادگيري كمك بيشتري مي نمايد .

راه حل هاي پيشنهادي :

شايد سخني به گزاف نگفته باشيم كه عدم آشنايي دقيق ما معلمان با شيوه هاي جديد تعاملي و مشاركتي ، ما را به سمت و سوي سوق داده است كه براي افزايش كيفيت يادگيري و ارتقاء سطح نمرات دانش آموزان ، از اقدامات سنتي غير معتبراستفاده مي كنيم . در حالي كه چه بسا تغير سياق مي تواند نتايج ثمر بخشي داشته باشد :

1- تغيير روش تدريس و استفاده از روشهاي فعال .

2- تشكيل گروههاي تبادل نظر توسط دانش آموزان در آموزش مفاهيم درس.

مشاركت و نقادي همكاران

جريان نتيجه گيري را در در تماس تلفني با همكاران در ميان گذاشتم به نظربرخي از آنها تغيير روش چندان نتيجه نمي دهد و برخي نيز آن را تاييد كردند . موضوع را با مدير و مشاور مدرسه در جريان گذاشتم .آنها معتقد بودند كه روشهاي تدريس فعال و مشاركت گروهي امروزه در آموزش مي تواند معجزه كند و بكارگيري آن مورد توصيه دست اندركاران تعليم و تربيت است .

اجراي راه حل ها :

جلسه بعد وارد كلاس شدم چند سوالي پيرامون مفهوم نظام اجتماعي از دانش آموزان كردم ديدم كه انتظارات آموزشي ام هنوز برآورده نشده است .گفتم دانش آموزان عزيز امروز تصميم دارم براي غلبه بر مشگل يادگيري شما راه حلي ارائه نمايم و درس را دوباره و به شيوه ديگر تدريس كنم . فرياد دانش آموزان بلند شد : آقا عقب هستيم .. آقا درس جديد را بگو و از اين حرفها . گفتم نه بچه ها. درسي را كه هنوز نفهميده ايد و به سراغ درس ديگر رفتن فايده ندارد زيرا مفهوم نظام اجتماعي مفهوم اساسي كتاب است و تا اين مفهوم را بهتر و عميق تر يادنگرفته ايد نمي توانيد دروس ديگر را بهتر يادبگيريد .

مراحل و فرايند اجراي راه حل ها :

در وهله اول با تغيير تركيب نشستن دانش آموزان بر اساس استعداد تحصيلي ، دانش آموزان را به گروه هاي چهار نفره بر حسب رديف صندلي ها تقسيم كردم واز آنها خواستم كه در تبادل نظر گروهي بايك ديگر مضايقه نكنند و به همديگر در آموختن كمك نمايند و هر گروهي كه در همكاري جدي تر باشد نمره فوق العاده به آنها اختصاص خواهم داد.

غير از تحكيم روابط ميان گروهي، مرحله ديگر آموزش مفهوم نظام اجتماعي بود از آنها خواستم چند مجموعه انساني نام ببرند و در آن مجموعه نقش هايي كه هريك از افراد انساني دارند مشخص كنند و در نهايت هدفي كه هريك از اين مجموعه هاي انساني دارند را مشخص سازند . نمونه ها ي مورد نظر: خانواده ، كارخانه ، كلاس ، مدرسه ، بيمارستان ، تيم ورزشي بودند .

دانش آموزان در تعيين نقشها و اهداف برخي نمونه ها ، اشكال داشتند و تلاش گروهي هم به جايي نمي رسيد و ناچار خودم به جريان فعاليت آموزشي آنها نظارت كرده و اصلاحات و تعديل هاي لازم را اعمال مي نمودم و به آنها پاسخ هاي صحيح را متذكر مي شدم .

مرحله بعد مراجعه به كتاب بود به اين صورت كه گفتم : با توجه به مطالبي كه با يكديگر تبادل نظر كرده و يا يادداشت كرده ايد ، در دست داشته باشد و به كتاب درسي مراجعه كنيد ، .ببينيد چقدر استنباط شما با مطالب كتاب منطبق است و آيا مي توانيد از نمونه هاي خود تعريف هاي زير را استخراج كنيد يا نه :

نظام: : «تركيب اجزايي از يك مجموعه كه چنان تنسيق و انتظام يافته باشند كه يك كل پديد آوردند و يا انكه در تحقق نتيجه اي مشترك مدد رسانند0 مجموعهً عناصر وابسته به يكديگر كه كلي سازمان يافته را تشكيل دهند يا تابع قانوني واحد باشند0 نظيرنظام عصبي، نظام خورشيدي0 »

نقش اجتماعي:: «رفتار مورد انتظار از فردي كه موقعيت اجتماعي معيني را اشغال كرده است. مفهوم نقش اجتماعي در اصل از تئاتر گرفته شده است.در هر جامعه اي افراد برطبق زمينه هاي گوناگون فعاليتهايشان نقش هاي اجتماعي مختلفي بازي مي كنند.»

نظام اجتماعي:: «مجموعه ي نقش هاي اجتماعي متقابل به هم پيوسته كه براي تحقق هدفي مشخص پيوند يافته و به صورت يك واحد يك پارچه در آمده اند.»( رجب زاده ، احمد ،1386).

سپس از دانش آموزان خواستم كتاب را ببندند و با توجه مطالب كتاب و آموخته هاي خود مفاهيم نظام و نظام اجتماعي را تعريف كنند و مشخص نمايند كه كداميك از نمونه هاي زير يك نظام اجتماعي محسوب مي شود يا نمي شود ؟

تماشاگران به فيلم سينمايي در سينما ، اتحاديه صنفي ، شوراي نگهبان ، مجلس شوراي اسلامي ، حاضرين در نماز جماعت

نتايج جالب بود زير در كلاس اغلب دانش آموزان توانسته بودند هريك از واحد هاي اجتماعي را كه متشكل از نقشهاي مشخص هستند را از واحد هاي غير آن متمايز سازند و اين كاري بود كه مرا به اهداف تدريس نزديك تر مي ساخت .

تعديل هاي لازم :

آنچه در آموزش مفهوم نظام اجتماعي كمتر مورد توجه دانش آموزان قرار مي گرفت هدفمند بودن نظام اجتماعي نسبت به ساير نظام ها و پيوستگي اجزاي يك مجموعه از نقشها بوده است . براي تفهيم اين ويژگي ها لازم بود مثالهايي تدريس نمايم .از دانش آموزان خواستم براي يادگيري بهتر دو مجموعه زير را مقايسه كنند و شباهت ها و تفاوتهاي آنها را بنويسند :

« دوچرخه به عنوان مجموعه اي از اجزا و مدرسه به عنوان مجموعه اي از اجزا »

آنها به راحتي قادر به تشخيص شباهتها شده بودند و با تفاوت اندكي تقريباً موارد زير را ياداشت كرده بودند :

- دوچرخه و مدرسه هر دو مجموعه اي از اجزا هستند منتها تفاوت در نوع اجزا دارند . چرخ ، دنده ، فرمان ، پدال ، زنجير ، پيچ و مهره و ... از جزاي دوچرخه در حالي كه در مدرسه اجرا شامل : مدير ، معلم ، دانش آموزان ، مشاور ، كلاس ، بخشنامه ها و ... مي باشد .

- در هردو پيوستگي وجود دارد اما در نوع پيوستگي با هم فرق دارند مثلاً اجزاي دوچرخه از طريق پيچ و مهره به همديگر وصل شده است و يك واحد را بوجود آورده است درحالي كه در مدرسه روابط بين نقشها از طريق مقررات و بخشنامه ها تعريف شده است .

- تفاوت بعدي در « هدف » است . دوچرخه به عنوان مجموعه به هم پيوسته اي از اجزا براي خود هدفي ندارد . اما مدرسه به عنوان مجموعه ي به هم پيوسته اي از جزا براي خود هدفي دارد .

تغييرات حاصله بعد از اجراي اين تمرين ، دقت دانش آموزان به ويژگي هاي اساسي مفهوم نظام اجتماعي بود : 1- مجموعه به هم پيوستگه اي از نقش هاي اجتماعي 2- يك واحد يكپارچه بودن 3- پيوستگي در جهت يك هدف

نتايج :

بر اساس شواهد فوق دانش آموزان مفهوم نظام اجتماعي را فهميده بودند و آنها مي توانستند به زبان و جملات خود آن را تعريف كنند ، تحليل كنند و براي آن نمونه هايي را ذكر كنند و مثالهاي غير مربوط را بلافاصله از مثال هاي مربوط تشخيص دهند . از طرف ديگر در جلسه بعد، آزموني كه از اين درس گرفتم نتيجه براي خودم و دانش آموزان رضايت بخش بود . زيرا نمره آزمون اين درس از سطح بالايي برخوردار بود و رضايت از « اقدام » هم براي دانش آموزان كلاس و هم اينجانب حاصل گرديد .

منابع و مآخذ :

1- جويس، بروس، ويل، مارشا و اميلي كالهون(1380 ) ؛ الگوهاي تدريس 2000، چاپ اول، انتشارات كمال تربيت.

2- حاجي اسحاق، سهيلا، ( 1385) آموزش راههاي يادگيري الگوهاي هفت‌گانه تدريس، مهين نو.

3- سيف ، علي اكبر (1372 ) روانشناسي پرورشي ، تهران ، انتشارات آگاه

4- رجب زاده احمد ، (1386) ؛ مطالعات اجتماعي سال اول دبيرستان -3/205.

نمونه اقدام پژوهي (1):نحوه حل مشكل آموزش مفهوم «نظام اجتماعي» در درس مطالعات اجتماعي

مطالب مشابه :

نمونه اقدام پژوهي (1):نحوه حل مشكل آموزش مفهوم «نظام اجتماعي» در درس مطالعات اجتماعي

نمونه کار معلم پژوهنده

نمونه موضوعات اقدام پژوهي:

نمونه ای از اقدام پژوهی همکاران

تحليل موضوعات اقدام پژوهي در سال 92-

اقدام پژوهي خانم لطفي

روش تحقیق در علوم اجتماعی

دستورالعمل طرح مطالعاتی مدارس نمونه