برخی اصطلاحات مهم در زمینه آماری و جمعیتی

نوشته شده توسط: حسین ضرغامی

قبل از بحث در مورد مسایل مختلف آماری و جمعیتی لازم است برخی مفاهیم پرکاربرد را به صورت بهتر شناخت و هنگام استفاده از آنها از کاربرد بجای آنها آگاه بود. ابتدا بهتر است در مورد گرد کردن اعداد و لزوم استفاده از آن در مباحث آماری سخن به میان آید.

گرد کردن مقادیر: به دلایل متعددی اکثر ارقام و آمارها یا به عبارتی سنجه ها تا حدی غیردقیق‌اند. مثلا ارقام موجود در زمینه میزان موالید، میزان ازدواج، مهاجرت و شهرنشینی، سنجش افکار و نگرش‌سنجی و ... همیشه تقریبی‌اند. پس باید در مرحله ای از کار به روند دقیق سازی پایان دهیم. به عبارتی باید آنجا که نه دقیق‌سازی ممکن است و نه مطلوب اعداد را گرد کنیم. پس ما دو نوع ارقام داریم: 1- اعداد حقیقی و واقعی که دست‌یافتنی نیستند و 2- اعداد گردشده که در محاسبات عملی کاربرد دارند اما می دانیم که گرد کردن دلبخواهی نیست.

رایجترین شیوه گرد کردن، گرد کردن به نزدیکترین واحد است. مثلا هزینه های مختلف آب و برق یا پول پارکینگ و .. همه گرد می شوند. نکته آنست که واحد گرد کردن همواره باید مشخص باشد. مثلا گاهی به 1، گاهی به 1/. ، گاهی به 100 و به همین ترتیب بر اساس نیاز گرد می شود. مثلا ارقام بودجه دولت معمولا به میلیارد گرد می شود. گرد کردن ساده است و به نزدیکترین واحد گرد می شود فقط اعدادی که در وسط هستند مثل 7.5 مشکل ساز می شوند که طبق یک قاعده آنها را به نزدیکترین عدد زوج گرد می کنیم. پس 7.5 به 8 و 6.5 به 6 گرد می شود. به این ترتیب خطاهای به وجود آمده همدیگر را پوشش داده و خنثی می کنند و معمولا تاثیری بر نتیجه نهایی ندارند.

در مورد نتایج سرشماری نیز این گرد کردن منطقی و مفید است و برای تمام مقاصد عملی قابل استفاده خواهد بود. برای گرد کردن باید برآوردی از پایایی داشته باشیم که در صورت دقیق نبودن باید آنها را حذف نماییم و درجه بی دقتی که میخواهیم اعمال نماییم را مشخص سازیم. به این ترتیب آنچه به دست می آید ارقام مفید و معناداری خواهد بود. برای مثال، جمعیت شهری که در سرشماری 2437890 برآورد شده را می توانیم به 2.4 میلیون نفر گرد کرده و در محاسبات از آن استفاده کنیم. پس لازم نیست رنج به خاطر سپردن یا بکارگیری عدد دقیق را به دوش کشیم. باید بدانیم که خود این عدد دقیق به دست آمده به خاطر اشکالات و خطاهای سرشماری هرگز دقیق نیست و همواره به واسطه کم شماری یا بیش شماری این عدد قابل اعتماد نیست هر چند که دقیق می نماید. پس قاعده: در شرایط یکسان با افزایش دقت از اطمینان کاسته شده و برعکس با کاهش دقت به درجه اطمینان افزدوه می شود. ما باید بین ایندو انتخاب کنیم. البته ناگفته پیداست که جمعیت یک روستا با جمعیت 867 نفر را نباید به 1000 یا 800 نفر گرد کنیم. می توانیم آن را به 850 گرد کنیم.

به این ترتیب، اعداد به نزدیکترین واحد گرد می شوند. مثالهایی از این مورد؛

اگر رقم بعد از آخرین عددی که باید نگه داشته شود، کمتر از 5 باشد، تمام ارقام بعدی حذف می‌شوند و آخرین عدد بدون تغییر باقی می‌ماند. مثلا می‌خواهیم عدد 6.3849 را با دقت 0.01 گرد کنیم، لذا باید دو رقم بعد از ممیز وجود داشته باشد، چون عدد بعد از آخرین رقم باقیمانده 4 است که کوچکترین از 5 می‌باشد، لذا 4 و 9 هر دو حذف می‌شوند و عدد گرد شده به صورت 6.38 باقی می‌ماند.
• اگر رقم بعد از آخرین عددی که باید نگه داشته شود، بیشتر از 5 یا 5 با ارقامی پس از آن باشد، به آخرین رقم یک واحد اضافه می‌شود و بقیه اعداد حذف می‌شوند. مثلا عدد 9.6547 با دقت 0.001 به صورت 9.655 گرد می‌شود.
همچنین عدد 0.2501 با دقت 0.1 به صورت 0.3 گرد می‌گردد.
• اگر رقم بعد از آخرین عددی که باید نگه داشته شود، 5 باشد و ارقام دیگری وجود نداشته باشد، یا فقط صفر بعد از 5 باشد، 5 حذف می‌شود و آخرین رقم اگر فرد باشد، یک واحد به آن اضافه می‌شود و اگر زوج باشد، تغییری
نمی‌کند. مثلا : 2.850 با دقت 0.1 به صورت 2.8 تغییر می‌کند. o 9.015 با دقت 0.01 به صورت 9.02 نوشته می‌شود.
o 4.8405 با دقت 0.001 به صورت 4.840 گرد می‌شود.

نرم سازی

فرایند ایجاد اندازه های نرم شده را عمل نرم‌سازی گویند و این موضوع ریشه در مقتضیات زندگی روزمره دارد. مثلا، درآمد ماهانه 1 میلیون تومان به صورت مطلق تعبیر نمی شود بلکه باید به صورت نسبی و بر اساس تجربه و سطح نسبی درآمدها ارزیابی گردد. به فنونی که تفسیر مناسب اندازه های منفرد را یا مقایسه معنادار 2 یا چند سنجه را ممکن می سازد اعمال نرم سازی می‌گویند. این موضوع باز خود بیانگر این نکته اند که مقایسه ها کم و بیش تا حدی مبهم اند مگر شرایط کاملا یکسان باشد که تحقق آن مشکل است.

نسبت Ratio: خارج قسمت تقسیم یک کمیت بر کمیت دیگر را گویند. درصدها و میزانها خود نسبتند. مثال نسبت جنسی که از تقسیم تعداد مردان بر تعداد زنان به دست می‌آید. کاربرد نسبت در آمار اجتماعی کمتر است و بیشتر از معیارهای دیگر استفاده می شود.

نسبت جزیی Proportion: خارج قسمت تقسیم یک کمیت بر کمیت کل آن را گویند. نسبت جزء به کل است. مثل نسبت شهرنشینی که از تقسیم جمعیت شهری به جمعیت کل کشور به دست می آید. نسبت جمعیت شهری به روستایی نسبت جزء به جزء است.

نسبتهای جزیی از 1 بیشتر و از 0 کمتر نمی شوند. مجموع آنها هم 1 می شود.

درصد Percent: درصدها برای تحلیلهای مقایسه ای بسیار مناسب هستند. ممکن است قدر مطلق چیزی افزایش یابد ولی درصد آن کاهش یا برعکس. مثلا درصد سالخوردگان کاهش یابد در حالیکه تعداد مطلق آنها در جمعیت افزایش دارد. درصدها می توانند از 100 هم بیشتر شوند البته نه همه آنها. مثلا در مورد بالا ما چند درصد می توانیم داشته باشیم که برخی می توانند از 100 هم فراتر روند. 1- درصد این افراد 2- درصد افزایش آنها (نسبت به دروه قبل) 3- افزایش در درصد آنها 4- درصد افزایش در درصد آن

در صورتی که نسبت به قبل کمتر شوند علامت منفی می گیرند.

فراوانی طبقات را به درصد تبدیل می کنند ولی شرط مهم آن اینست که مبنای تبدیل کاملا مشخص شود. مثلا فراوانی کل یا فراوانی حاشیه ای و ... این عمل تبدیل به درصد بسیار رایج و پرکاربرد است.

شاخص Index: معمولا به نسبت دو کمیت که یکی از آنها در مقابل دیگری مورد سنجش است نرم یا مورد انتظار تلقی می شود. شاخص کمی پیچیده تر است. مثلا شاخص هزینه زندگی مقایسه متوسط قیمتها در سال مشخص نسبت به سال پایه است. سال پایه 100 درنظر گرفته شده و نسبت به آن سال محاسبه می شود. شاخص 200 بیانگر آنست که متوسط هزینه ها نسبت به سال پایه 100 درصد افزایش داشته است.

میزان یا نرخ Rate: از جمله مفاهیم بسیار مهم در جمعیت شناسی و علم اقتصاد است. در اقتصاد آن را بیشتر نرخ گویند. جمعیت شناسی را علم میزانها نامیده اند زیرا یک کفهوم کلیدی جمیعیتی است که بیانگر شاخص سرعت تغییر یا سرعت وقوع واقعه است. مثلا میزان مرگ بیانگر سرعت وقوع مرگ در جمعیت است. این نسبت چون تعداد وقایع در هر نفر یا متوسط وقایع هستند و چون بر فرایند متوسط گیری دلالت دارند میزان خوانده می شوند. پس میزان مرگ 17 در هزار به معنای 17 مرگ به ازای هر 100 نفر در جمعیت در سال مشخص و در مکان مشخص است.

میزان واقعه : فراوانی نسبی وقوع واقعه هستند. واقعه اگر به صورت نسبی بیان نشود مقایسه جمعیتهای مختلف مقدور نخواهد بود زیرا جمعیتهای مختلف دارای حجم متفاوتی هستند. مثلا تولد 3000 نوزاد فقط در صورتی که حجم جمعیت یکی باشد میزان خام ولادت آنها یکی می شود. پس نکته مهم آنست که یگانگی تعداد یا فراوانی واقعه به معنای یگانگی در سرعت وقوع واقعه نیست و برعکس.

فرمول میزان: میزان را از تقسیم تعداد واقعه بر جمعیت در معرض واقعه ضربدر یک عدد ثابت به دست می آورند. پس در میزان چند عنصر مهم وجود دارد: 1- تعداد واقعه: مثلا تعداد مرگ یا موالید 2- جمعیت در معرض واقعه: مثلا کل جمعیت یا یک جمعیت خاص 3- عد ثابت: این عدد بسته به فراوانی واقعه انتخاب می شود و معمولا مضربی از 10 است و برای بیشتر مقاصد عدد 1000 می باشد. 4- دوره زمانی: میزان معرف وقوع واقعه در یک زمان مشخص است و معمولا یکسال است. 5- قلمرو مکانی: میزان در مورد یک مکان مشخص تعریف شده و حساب می گردد.

در حالت کلی میزانها دو نوع هستند. میزانهای طولی یا احتمالی و میزانهای مقطعی یا مرکزی که برای درک آنها باید مباحث مربوط به مطالعات مقطعی و طولی با کاربرد دیاگرام لگزیس را آموخت.

برخی اصطلاحات مهم در زمینه آماری و جمعیتی

مطالب مشابه :

پیشینه سرشماری در ایران

علم جمعیت شناسی

در مورد جمعیت ‌شناسی (Demography)

اعلام جزئیات نتایج سرشماری 1390 از زیان رئیس مرکز آمار ایران

برخی اصطلاحات مهم در زمینه آماری و جمعیتی

گزیده‌ی نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1390

بررسی الگوی سنی ازدواج زنان کشور طی دوره 85-1365

اصلاحات ارضی تاثیر چندانی در مهاجرت به شهرها نداشت، گفتگویی با دکتر حبیب الله زنجانی

پنجره جمعیتی و اشتغال زنان