عدل الهي و حسابرسي اخروي

عدل الهي و حسابرسي اخروي

تقديم

اين اثر ناچيز را تقديم مي كنم به پيشگاه مبارك و مقدس منجي عالم بشريت ،قطب دايره امكان،گل نرگس آخرين اميد،حضرت بقيه الله الاعظم روحي له الفداء.
چكيده:

بررسي ارتباط عدل الهي وحسابرسي اخروي بندگان در قرآن موضوع اين نوشتار را تشكيل مي دهد. بدين معنا كه پاداش وكيفر دادن نيكوكاران وبدكاران از مظاهر عدل پروردگار مي باشدبه عبارتي ميان عدل خدا به معناي عدالت جزايي او با اعمال نيك و بد بندگان او پيوندي مستقيم وجود دارد.پروردگار عالم بر پايه ميزان عدالت خود حساب نيكوكاران وبدكاران ازهم جدا مي سازد وحسابرسي انسانها را طبق رفتار و كردارشان مي سنجد وبه آنان هشدار مي دهد كه سرنوشت هر كسي درگرو اعمال اوست.
در اين نوشتار كوتاه ومختصر تلاش شده تا گوشه اي از مسئله رابطه حسابرسي اخروي انسانها و عدالت الهي به تصوير كشيده شود.
كليدواژه:عدل،عدالت الهي،حسابرسي اخروي، جزا،پاداش، نيكوكاران، بدكاران، سرنوشت، اعمال

مقدمه:

از مباحث مهم وكليدي دين مبين اسلام بحث عدل است اين مسئله و مباحث پيوسته به آن از اهميت وجايگاه ويژه اي در معارف الهي برخوردار بوده وبيان كننده رابطه حق با جهان وانسان است.درقرآن كريم از توحيد گرفته تامعاد از نبوت گرفته تا امامت وزعامت و از آرمانهاي فردي گرفته تا اهداف اجتماعي همه و همه بر محور عدالت استوارگشته است.چنانچه عدل در قرآن همدوش توحيد،ركن معاد،هدف تشريع نبوت،فلسفه زعامت وامامت،معياركمال فردو مقياس سلامت اجتماع مي باشد.
...وامايكي از مسائلي كه در بحث عدل الهي مطرح مي شود مسئله مجازات اعمال در آخرت است .بطوريكه معاد ورسيدگي به اعمال نيك و زشت ،پاداش و كيفردادن ،خود ازنشانه هاي عدل خداست.معمولاًيكي از دلايلي كه براي اثبات معاد اقامه مي شود اين است كه چون خداعادل است اعمال بشر براي محاسبه و پاداش و كيفر نمي گذارد.اين نوشتار نيز تا حدي به مسئله پيوند حسابرسي اعمال بندگان با عدل پروردگار اشاره دارد.اميدوارم كه مورد رضايت و توجه اصحاب علم و تحقيق قرار بگيرد.
اهميت و ضرورت گفتمان عدالت:

در تاريخ معرفت بشري ،مسائل مربوط به عدالت ازجايگاه ويژه اي برخوردار است اگرچه تأمل و مداقه در وجه محققانه آن به انديشمندان هركدام از اديان تعلق داشته اما بدليل ورود اين بحث درتمامي عرصه هاي حيات بشري متفكران همواره دريك تفكر جدي با اين بحث بوده اند. بطوريكه تأثير آن برفرهنگ آداب و زبان ،سياست،اقتصادوديگر عرصه هاي زندگي فردي و اجتماعي انسان برقدرواندازه اين وجه مهم از افزوده است .بنابراين ارائه طرحي نزديك به واقع از امكان دستيابي به اين حقيقت ،چه بسا آهنگ زندگي و ايده آل حيات را دستخوش دگرگوني ژرف مي سازد .
عدالت از ديدگاه قرآن از ارج والايي برخوردار است ودررديف واژه هاي كليدي و تكراري و نيز از جمله ويژگي هاي بارز پروردگار متعال محسوب مي شود:"ان َموضوع العدل و الاحسان وخاصه العدل فضلا عن وروده المتكرر في القرآن الكريم"1 كه دركناراصولي همچون توحيد،نبوت ومعاد ياد مي شود.چنانكه در قرآن به قدري از اين واژه يادشده است كه بدان لقب"رياض العدل"يعني گلزار عدالت داده اند.
عدالت يكي از صفات جماليه پروردگاراست كه ازيك سو با اصل ايمان به خدا پيوند دارد و ازسوي ديگر بافلسفه احكام،پاداش وجزا،جبروتفويض گره مي خورد.ازاين جهت ،اعتقادبه اصل عدالت يانفي آن مي تواند چهره تمام معارف ديني رادگرگون سازد.گذشته ازاين بازتاب عدل الهي درمسائلي همچون عدالت اجتماعي ،عدالت اخلاقي ومسائل تربيتي نيز قابل انكار نيست وبه همن دليل است كه امت اسلامي امتي ميانه و وسط مي باشند وداراي نظامي عادلانه است چرا كه اگر اشك دارد،شمشير هم دارد.1همچنين عدالت باعث تحقق بهتر زندگي جوامع انساني است2وبواسطه عدالت است كه امنيت،آسايش و عافيت فراهم مي شود3. هيچ چيزي مانند عدالت موجب آباداني شهرها نمي گردد4 .عدالت بركت ورحمت را چند برابر ساخته 5وهركس به عدل وانصاف عمل كند خداوند ملك او را استوار مي دارد6.وازهمه مهمتر برقراري قسط وعدل از مهمترين علل بعثت انبياءمي باشد.7
تعريف وتبيين واژه عدل :

هرواژه چنانچه به صورت جدا از كلمات ديگر ملاحظه گردد معناي انفرادي وتصوري ويژه خود رادارد.نخستين معنا كه واژه براي آن وضع شده است معناي اساسي آن را تشكيل ميدهد.
واژه عدل[كه در فارسي به معناي امري بين افراط وتفريط8ودر انگليسي Justice 9خوانده مي- شود]درعربي و معادل آن در زبانهاي ديگر درهرمتني يافت شود معناي را به ذهن مي آورد كه درتمامي موارداستعمال آن به نحوي وجوددارد.چيزي كه از آن به"امري درمقابل" ظلم يادمي- شود10.
ازعدالت تعريف هاي گوناگو ني ارائه گشته است؛ازآن جمله است :راغب اصفهاني درمفردات مي گويد:«عدل وعدالت به معناي مساوات است ،تقسيم كردن به طور مساوي عدل است ودرروايت آمده است: آسمان وزمين برعدالت بناشده اند بدين معنا كه اگر يك ركن از چهار ركن جهان برديگري زيادتر ياكمترشود،جهان نظم خود را ازدست مي دهد1.ابن منظور نيز عدل را به معناي تساوي ميان دوچيز تعريف كرده است.2شيخ طوسي در معناي آن چنين مي گويد:
«العداله في اللغه أن يكون الانسان متعادل الأحوال متساويا ً3؛عدالت
در لغت اين است كه انسان احوال متساوي و متعادلي داشته باشد»
علامه طباطبايي در معناي آن چنين گفته است:
«هي اعطاء كل ذي حق من القوي حقه و وضعه في موضعه الذي
ينبغي له 4 ؛عدالت اين است هرنيرويي هرحقي دارد به حق خود
برسد و درجايي كه شايسته است قرارگيرد»
اين تعاريف با وجود اختلاف در الفاظ به يك حقيقت اشاره دارند و آن تقسيم شايسته و رسيدن حق به حقدار است.
حقيقت و ماهيت عدالت:

عدالت رعايت تناسب هرچيز است ودر جهان آفرينش، اعطاي هرچه راكه فراخور حال آن است به او دادن وچون جهان آفرينش داراي اصالت است ،عدالت كه وصفي از اوصاف آن است نيز داراي اصالت مي باشد .برخي انديشمندان براين باورند كه عدالت امري اعتباري است وباقرارداد اجتماعي وعقلايي پديد مي آيدوبرخي نيز بر اين باورند كه عدالت مساله اي اخلاقي است نه طبيعي ونهادي اجتماعي است كه بايد وضع شود ؛زماني كه نهادهاي اجتماعي امكانات و توانمنديهاي خود رابرحسب قواعد عدلانه توزيع كنند عدالت برقرار مي شود؛مثلا عدالت سياسي يعني اينكه نهادهاي سياسي ،امكانات يا مناصب را برحسب قواعد عادلانه توزيع كنند.بنابراين هيچ رابطه منطقي قانع كننده ميان طبيعت وعدالت وجود نداردومي توان عدالت را
ازاصولي كه ساخته و پرداخته عقل انسان است استنتاج كرد.1
اين پندار علاوه بر عدم سازگاري آن با معناي عدالت ،چون به دور(توقف توزيع عادلانه برعدالت وبرعكس)منتهي مي شود، پذيرفته نيست.
عدالت همسان باپديده هاي جهان كه اصالت دارندوهستي ويژه خود را از جهان هستي گرفته اند وجود دارد و آن تناسب فيزيكي در آفريده هاي جهان است كه هرپديده اي اجزا و شرايط مناسب خود را دريافت كندودرجاي مناسب خود قرار بگيرد ودر حديث آمده است :«باالعدل قامت السموات و الارض»2.
هرچند عدالت در انسان يكي از فضايل نفساني و از صفات حقيقي اوست ودر سياست رعايت حقوق افراد و جامعه است ليكن تفاوت عدالت در مواردي كه ظهور مي كند سبب تفاوت درمعناي كلي آن نيست هرچند درمصاديق گوناگون ظاهراً مختلف نشان مي دهد.
معناي كلي عدالت همان تناسب و شايستگي است كه توضيح داده شد. اما اين تناسب در صفات انسان ،تعادل ميان آنهاوپرهيز از افراط وتفريط وميانه روي،صفت عدالت رادرانسان ايجاد مي كند رعايت حقوق افرادو حق مناسب هركس رابه اودادن وهركسي را درجاي خود قراردادن ،عدالت سياسي است وبرهمين اساس عدالت اقتصادي،اجتماعي و فردي است كه هرگاه معناي كلي عدالت را برافراد ومصاديق خارجي تطبيق كنيم، درهرمصداق وفردي ،معناي ويژه اي به خود مي گيرد،اما در كلي معنا تفاوتي ندارند.
تاريخچه وانگيزه بحث عدل الهي :

مسئله عدل الهي در كلام اسلامي تاريخي كهن دارد و مي توان گفت از نخستين روزهاي ظهور اسلام مطرح بوده است .علاوه بر آيات نوراني قرآن كريم كه بر عدل الهي تأكيد و تصريح نموده است ،دراحاديث نبوي وسيره پيامبراكرم(ص) نيز اين مسئله مورد توجه شاياني قرارگرفته است وحتي گفتگوهايي در اين باره ميان پيروان برخي از اديان با پيامبر اكرم (ص)صورت پذيرفته است چنانچه شيخ صدوق روايت كرده است:
«روزي فردي يهودي نزدپيامبرآمد و درباره مسائل زيادي از آن حضرت
سخن گفت كه ازآن جمله عدل الهي بودويهودي پرسيدكه آياپروردگارت
ستم مي كند؟پيامبر درپاسخ فرمودندخير. يهودي دليلش را پرسيدوپيامبر
جواب دادكه چون خداوند زشتي ظلم را مي بيند ونيازي هم ندارد.يهودي
باز پرسيد كه آيا دراين باره آيه اي نازل گشته؟حضرت اين آيات راتلاوت
نمودند" ...وماربك بظلام للعبيد"1،" ان الله لايظلم الناس شيئا ولكن الناس
انفسهم يظلمون"2 ،"..وماالله يريد ظلما للعباد.."3،"وماالله يريد ظلما للعالمين" 4
پس از پيامبر(ص) درعصر خلفاءنيز مسئله عدل الهي مورد بحث و گفتگو بود امام علي (ع)به عنوان برترين شخصيت علمي وكلامي پاسخگوي پرسشهايي كه دراين باره مطرح مي شد،بودند وبانظارت دقيق وروشنگري هاي خود از بروز انحراف در اينگونه مسائل جلوگيري مي كردند گفتگوهاي آن حضرت در مسائل قضا وقدر،جبرواختيار،گواه روشن اين مدعاست.
پس از اين دوره فصل جديدي در تاريخ الهيات اسلامي گشوده شد.افزايش انديشه هاوافكار گوناگون در اثر بسط جغرافياي اسلام و اختلاط وآميزش آنان با فرهنگ هاي گوناگون از يكسو و اختناق سياسي دستگاه اموي كه سبب قطع رابطه مردم باخاندان وحي ورسالت شده بود ازسوي ديگر باعث پيدايش فرقه هاي مختلف و طرح ديدگاه هاي متفاوت درباره مسائل اعتقادي وازجمله درباره عدل الهي گرديد .حسن بصري (متوفاي 110 هجري) كه در آن زمان به عنوان يكي از انديشه پردازان در جهان اسلام مطرح بود به انگيزه دفاع از عدل الهي به تفويض(درمقابل جبر) گرايش يافت و گفت:«همه چيز به قضاوقدرالهي است مگرگناهان»5 .قدريه نيز همين اعتقاد را برگزيدند ونوبت به معتزله مي رسد آنان نخست نظريه تفويض را پذيرفتنداما به انگيزه دفاع از عدل خدا، به تبيين درست عدل الهي پرداخته6 وانديشه تفويض را همچون جبر ايطال نمودند.چنانچه شاگردان برجسته آنان نظير هشام بن حكم وديگران درترويج ديدگاه ائمه اهل بيت از هيچ كوششي دريغ نمي ورزند.
اهل حديث از اهل سنت نيزدراين دوره مطابق روش ومبنايي كه برگزيده بودند از ورود به بحث هاي كلامي پرهيز مي كردند وبه تخطئه قدري گري وتفويض بسنده مي كردند.درهرحال آنان بحث كلامي ويژه اي در باب عدل الهي ندارندوولي پس از آنكه ابوالحسن اشعري به دفاع از انديشه هاي آنان پرداخت از روشهاي كلامي بهره جست وهمين امر موجب تحول ژرف درمباحث كلامي بويژه عدل الهي گرديد.
حاصل اينكه مسئله عدل الهي پيوسته مورد توجه و اهتمام بوده است وبحث هاي كلامي در اين باره تاريخي ديرينه داردو انگيزه اين مباحث نيز اثبات منزه بودن افعال الهي از قبايح و ناروايي ها بوده است.
مصاديق وشاخه هاي كلي عدل الهي :

مصاديق عدل خداوند عبارتند از :
1- عدل تكويني(عدل در آفرينش و تدبير):منظور اين است كه خداوند متعال هركسي را به اندازه آنچه استحقاق دارد،وجودواستعداد وكمالات وجودي عطا مي كندو از مواهب و نعمت ها ارزاني مي دارد.آيات كريمه "ربنا الذي اعطي كل شي ء خلقه ثم هدي"1و" الذي خلق فسوي والذي قدر فهدي" 2بيانگر اين مطلب است. همين گونه است حديث نبوي معروف «باالعدل قامت السموات والأرض»3.
2- عدل تشريعي: به اين معنا كه خدا موجوداتي را كه شايستگي دريافت كمالات عقلاني ومعنوي دارندرا ازهدايت هاي تشريعي برخوردار ساخته ومعارف وتعاليم ديني را كه تأمين كننده نيازها و وپرورش دهنده استعدادهاي آنان است را از طريق عقل و وحي به آنها آموخته است . به عبارت روشنتر خداوند از يك سو در وضع تكاليف وجعل قوانيني كه سعادت بشري در گرو آن است اهمال نمي ورزد و ازسوي ديگرهيچ انساني را به آنچه مقدورشان نيست مكلف نمي سازد يعني تكليف بمالايطاق نكرده است.
3- عدل جزايي:معناي عدالت جزايي درخداوند اين است كه در مقام پاداش ميان نيكوكاران وستمكاران فرق مي گذارد.برپايه عدل كيفر مي دهد وجزاي هر انساني را متناسب با اعمالش مقرر مي كند وازپاداش نيكوكاران نيز نمي كاهد وآنچه را شايسته آنان است وبه آنها وعده داده،به آنان عطا خواهد نمود "...ونضع الموازين القسط ليوم القيامه فلاتظلم النفس شيئا..."4.واژه قسط در آيه
"...شهدالله ان لااله الا هو والملائكه واوللعلم قائما بالقسط..." 1همه مصاديق ومظاهر عدل و قسط را شامل مي شود چنانكه يكي از اقوالي كه علامه طبرسي در تفسير اين آيه نقل فرموده اين است كه خدا تدبير خلق (تكويني – تشريعي)وجزاي اعمال را براساس عدل انجام مي دهد .2
سرنوشت هركسي درگرو اعمال اوست

چنانچه همگي مي دانيم پروردگار عالم دارنده صفات جمال و كمال همچون عدالت مي باشد و به هيچيك از مخلوقاتش ستم روا نمي دارد و از نشانه هاي عدالتش اين است كه بين نيكوكاران و بدكاران، مؤمن وكافر ، عمل زشت و زيبا و ... تفاوت قايل است .چون مساوي دانستن اينگونه موارد ،نمايانگر اوج ستم و جهالت مي باشد .خداوند قادر،پيامبرانش را با دلايل و براهين روشن و محكم فرستاد و با آنها كتاب و ميزان نازل فرمود تا عدالت و دادگري را بر پا دارند .گروهي به راه خدا رهنمود گشتند ودر مقابل گروهي از هدايت الهي سرپيچي نموده و به بيراهه افتادند و از عقيده فكر صحيح و اعمال نيكو فاصله گرفتند وكساني كه راه هدايت را برگزيدند با مشكلاتي چون جهاد فداكاري ، مبارزه با نفس ، نبرد و دشمن با باطل پرستان ،زشتي ها و گناهان روبروگشتند و اين مبارزه را تا آخرين لحظات زندگيشان ادامه دارند.آيا مي توان تصور كرد كه اين چنين افراد بزرگوار ونيكوكاري با انسانهاي پست فطرت ،گناهكار وجنايتكاراني كه درلجنزار فساد و شهوتراني وتباهي ها غرقند وآگاهانه تاريكي ها را برروشنايي وگمراهي رابرهدايت ترجيح ميدهند همطراز و برابر باشند؟هردوگروه نيكوكار و بدكاره ،زندگي را به پايان مي برند . گروهي در راه اعتلاي گفته پروردگار و برافراشتن پرچم حق وپاكسازي زمين از شرو فساد به جهاد برخاستند و گروهي در مسير دنيا پرستي ،شهوتراني، حركت با شيطان در جهت تأمين خواسته هاي نفساني و حيواني تلاش و كوشش نموده اند.
با اين وصف آيا يكسان شمردن سرنوشت تمامي اينها بايكديگر به دورازعدالت الهي نمي باشد؟ عقل سليم چنين چيزي را نمي پذيرد چه برسد به خداوند عادل مطلق .آري يكسان شمردن هر دو گروه حكمي است ستمگرانه .خداوند در سوره جاثيه مي فرمايد " ام حسب الذين اجترحوا السيئات ان نجعلهم كالذين امنوا وعملو الصالحات سواء محيهم و مماتهم ساء ما يحكمون "3 :
آيا كسانيكه مرتكب گناهان و بدي ها مي شوندگمان ميبرندكه ما آنان را همچون كساني به شمار مي آوريم كه ايمان مي آورند وكارهاي پسنديده انجام مي دهند وحيات و ممات وآخرتشان يكسان مي باشند؟ چه بد قضاوت و داوري مي كنند. درآيه بعدي نيز مي فرمايد:"خداوند آسمانها و زمين را به حق آفريده است تا به هركسي در برابركارهايي كه انجام مي دهند سزا وجزا داده شوند وبه انسانها هيچگونه ستمي نگردد".1
يكسان دانستن سرنوشت نيكوكاران وديگران نتيجه فكر و انديشه سطحي نگران است كه دنيا را هيچ وپوچ ومسخره مي دانند. خداوند مي فرمايد :" ما آسمانها و زمين وچيزهايي كه بين آن دو تا است را بيهوده نيافريديم .اين گمان كافران است .واي بر كافران كه به آتش دوزخ دچار مي شوند آيا كساني را كه ايمان مي آورند وكارهايي شايسته انجام مي دهند همچون تبهكاران به شمار آوريم ويا اينكه با بزهكاران برابر بدانيم "2
اما بسياري ازمردمان اين حقيقت را نمي دانند وتنهاتعداد اندكي پندمي گيرند .خداوند مي فرمايد:
"قطعا آفرينش آسمان ها وزمين بسي دشوارتر است ازآفرينش مردمان ،ولي بيشتر مردمان نميدانند چشمهاي آنان ازديدن حق كور است باآنكه حق را مي بينند .وكسانيكه ايمان آورده اند و كارهاي نيكو كرده اند با كسانيكه بدكاره اند يكسان نيستند. اما شما كمتر پند مي گيريد. روز قيامت قطعا فرا مي رسد وشكي در آن نيست ولي بيشتر مردم تصديق نمي كنند"3
بنابراين لازم است كه روزي فرارسد كه درآن روز همه حقايق آشكار ونهاني هاي درون ظاهر گردند:"ولله ما في السموات وما في الارض ليجزي الذين اساءوا بماعملوا ويجزي الذين احسنوا بالحسني"4:هرآنچه درآسمانها وزمين است متعلق به خداست.سزانجام خداوند به بدكاران دربرابر كارهايي كه مي كنندكيفرمي دهد ونيكوكاران را دربرابر كارهايي كه مي كنند به بهترين وجه پاداش عطا مي كند."
دراين ميان مشركان شديدامسئله حساب وكتاب قيامت را انكاركرده وباآن به مخالفت مي -پردازندوسوگندان سنگين مي خورند كه چنين امري غير ممكن مي باشد.خداوندنحوه تكذيبشان را بيان فرموده وبه دلايل زير آن را مردود اعلام مي دارد:
1- چنين امري به اقتضاء حكمت ودانش خدا صورت مي گيرد.
2- تاحق ازباطل بازشناخته شود.
3- تاصف راستگويان از دروغگويان مشخص گردد.

عدل الهي و حسابرسي اخروي

مطالب مشابه :

دانشگاه هاي پذيرش كد رشته امتحان حسابداري

تعداد ظرفیت کاردانی به کارشناسی 1389

عدل الهي و حسابرسي اخروي

بسترسازى قرآن در مدیریت اعتدال‏‌گرایانه غم و شادى

مشکل مشاهده نکردن پی دی اف دفترچه دو کاردانی به کارشناسی حسابداری 90

اطلاعاتي در مورد 109 موسسه غير انتفايي كشور

شفاعت

حقوق و تكاليف زن از ديدگاه اسلام