خلاصه کتاب صنایع دستی کهن :صفحه 57تا 90

قفل ساز:قفل کردن خزانه ها و انبار های گندم و پرستشگاهها در هزاره دوم پیش از میلاد در مصر و بین النهرین متداول بوده است. قفلی که قفل ساز ایرانی می سازد نشانه نبوغ فنی او در جهات مختلف است قفل های ایران از دیدگاه فنی:

1. قفل ثابت در(کلیدون خانه ):کلون دان (قفل رومی) - کلون - قفل فنر پخش شو

2.قفل آهن : قفل فنر با کلید پیچی – قفل فنری با کلید فشاری – قفل لوله با کلید پیچی – قفل رمز حرفی بی کلید

1.قفل کلون دان یا رومی : اگر ساختن مجدد قفل هومری امروز درست باشد نزدیکترین چیز شبیه به قفل هومری قفل کلونی (دندانه ای) است یعنی قفل رومی با بیزانسی این قفل از سه نظر قابل اطمینان است

1. زبانه کلید باید دارای طول معین باشد و در ازای آن از مرکز بدنه کلید اندازه گیری می شود تا بتواند به دندانه ها گیر کرده و کشو را از یک دندانه به دندانه دیگر حرکت دهد 2

. بدنه قفل تعدادی پره های ثابت و یک ورقه فولادی مرکزی دارد که هر دوی آن ها مدنگ (دندانه ها و بریدگیهای قفل) می گویند

3. برای اینکه نتوانند با یک سو زدن کلون مثلا از داخل در را باز کنند یک شیطانک چوبی در داخل قفل کار گذاشته شده است این شیطانک معمولا در انتهای کلون به درون چاک افتاده و همانجا آن را قفل می کند قفل کلون دار : در تمام ایران پیدا می شود از لحاظ ساخت کهنترین آن هاست قدمت کلید این نوع قفل ها به 2000سال پیش از مسیح می رسد.قفل فنر پخش شو : این قفل عبارت است از جعبه آهنی با دو فنر قوی که سر آنها از جعبه بیرون آمده است و در آذربایجان به کار برده می شود اصول آن در طرح و ساخت کاملا متفاوت است .قفل های ثابت روی در برای درهای اصلی دروازه های باغ و... به کار برده می شود درهای کوچکتر و جعبه ها و گاو صندوق ها و گنجه ها با انواع اقسام قفلهای آهنی بسته می شود. 2.قفل فنری با کلید پیچی :این نوع قفل بسیارعمومیت دارد این قفل در قرون وسطی در انگلستان و فرانسه و آلمان وتا سال 1875 در این کشورها رواج داشت. قفل فنری با کلید فشاری :این قفل بسیار قابل اطمینان است و هنوز هم زیاد به کار برده می شود و سابقه تاریخی آن از زمان روم آغاز می شود و تا قبل از انقلاب صنعتی در اروپا به کار برده می شود .قفل فنری از دو قسمت تشکیل شده است یکی تنه قفل و دیگری زبانه آن که مجموعه ای از دو فنر است.قفل نورمبرگ در مجموعه ای از قفلهای قرون وسطای آلمان نگهداری می شود قفل لوله با کلید پیچی :مشخصه اصلی این قفل استوانه کوچک قفل است که در داخل لوله قرار گرفته است قفل های لوله ای در هند و اروپا ی مرکزی پیدا شده است .قفل حروفی و رمزی :تا سال 1750شبیه قفل های ایرانی در فرانسه به کار برده می شد و اخیرا برای محا فظت دوچرخه و اتومبیل زیاد به کار برده می شود. شبکه های پولادی:آهنگری که محصولات او بیشتر جنبه تزیینی دارد شبکه کار است وی صفحه های فولادی تزیینی به نام شبکه اسلیمی می سازد و این شبکه اهمیت مذهبی دارد. صنایع چوب سازی : ابزار اره کشها با درود گر برای بریدن چوب شامله : خرک چوببری (خرک اره کشی) -یک اره دو سر-تیشه-وسایل نشانه گذاری-تیر حمالهای سنگین سقف(اردی) تنها به وسیله تیشه صاف می شود .برای تیر حمالهای سبکتر (بورم)تنه درخت را از طول به دو نیمه اره می کنند (لپه و آله)پس از آن که بدنه درخت پاک شد اره کش ریسمان نشانه گذاری را با گل اخرا (گل ماشی )یعنی اکسید آهن جزیره قشم در خلیج فارس و یا با گل ارمنی که لیمونیت ارمنستان است رنگ می کند.به منظور جلوگیری از گیر کردن اره" گوه چوبی را در شکا فها فرو می برند برای بریدن تخته های نا زکتر(پشته)یک کمان بزرگتر یا اره قواره (اره ماشو)به کار برده می شود که می تواند تیغه های نازکتر اره را در چهار چوب کمان محکم نگه دارد .تفاوت بارزی میان درودگر" درساز"فرنگیساز وجود ندارد همه آنها را نجار می نامند و تمایز بین آنها درودگر ساختمان را نجار سفتکار کارشناس چوبسازی زیر شیروانی را خرپا کوب و مبلسازرا فرنگیساز می گویند. چوب بر در مدارس حرفه ای درود گر یا درود کار خوانده می شود که نامی بس کهن برای این پیشه است کارشناسان در و پنجره ساز را اغلب درساز یا آلتساز و قابساز یا قابکوب یعنی کسی که متخصص در سقفهای چوبی است می نامند.به سبب نفوذ اروپاییان میز درود گری استعمال عام یافته است. میز درود گری انواع و اقسام دارد قسمتهای خر پشت دستگاه رنده و نجاری تا میز معمولی کار جز آن است. ابزار معمولی درودگر عبارت اند از :براستی -گونیا- گونیای بازشو(واشو)-گونیای فارسی- درفش-خط کش(تیغه دار) که شامل(تیرک-تنه-نوک یا میخ علامت گذاریست)به جز اره دستی دو سر بزرگ اره کش که درودگر نیز آن را به کار میبرد اره دیگری به نام اره قطع کن برای بریدن الوار به اندازه های مختلف و یک نوع اره کمانی به نام اره قواره (اره ماشو) برای شکافتن کار جز ابزار اواست درصورتی که درود گری با نهال نرم بید کار می کند به یک اره کلافی(کمانی)بسنده می کند . کارهای معمولی روی میز با اره دستی (اره دم روباه) یا با اره ظریف (لطیف) انجام می شود.برای کار های ظریفتر مبلسازی و کام و زبانه در آوردن از اره برش (اره طرح فرنگ) که دارای پشت آهنین سنگینی است استفاده می کنند و اره مویی هم برای کار های ظریفتر به کار میرود. برای تیز کردن اره درود گر سوهان دودم یا سوهان گرده ماهی به کار می برد.رنده اصلی ایرانی به نام رنده فارسی که هنوز هم در همه جا به کار برده می شود با رنده فرنگی که از اروپا وارد می شود بسیار فرق دارد به جای شاخ یا دسته ای که رنده فرنگی دارد رنده ایرانی دو دسته دارد از این رو اغلب آن را رنده دو دست می خوانند.تیغ رنده را آهنگر محلی می سازد که این روزها اکثرا از فنرهای اتومبیل که به دور انداخته اند ساخته می شوند و تیغه رنده با یک گوه چوبی در جای خودش محکم نگه داشته می شود.رنده قاچی یک تیغه دارد و از این رو رنده یک تیغ نامیده می شود در صورتی که رنده پرداخت به غیر از تیغه یک پشت تیغ هم دارد از این رو آن را رنده دو تیغ می نامند.اگر رنده های قابل تنظیم نوین اروپایی به کار برده شود آن را رنده درجه دار یا رنده متحرک می نا مند. برای آماده کردن نبشی های تخته ها جهت چسباندن رنده بزرگی به کار برده می شود به نام رنده دستگاه یا رنده طولانی(رنده بلند در مشهد رنده فوغان نامیده می شود. حاشیه در و پنجره با رنده بغل (بغل دو راهه)رنده می شود.برای رنده کردن ته سطحی که توگود است رنده ته رند (رنده کف رند)به کار برده می شود شیارهای صاف برای قابسازی با رنده کنشکاو درست می شود.قلم های معمولی به نام شفره (شیفر یا مغار)برای کار های معمولی به کار برده می شود.برای کام (کوم )کنی قلم سنگینتری به نام اسکنه (اشگنه-اسکینه) به کار می رود. قلم توخالی یا مغار گلویی (گلویی یا مغار لوله)رویه های گرد را می برد و مغار کبریتی عبارت است از قلمی بسیار باریک.چکش معمومی درودگر برای کوبیدن میخ چکش مطبقه (مطوکه)نامیده می شود.کارهای پرداخت را با سوهان چوب یا سوهان چوبسا (چوبسایی)انجام می دهند. قطر تیغه های مته ای که به کار برده می شود معمولا بیش از 1 سانتیمتر نیست.تیغه های مته ها عبارت اند از : مته پیچ (مته مارپیچ)-مته قاشقی (مته گلویی) –مته سه نیش(مته برقی)و مته سوزنی-مته خزینه-مته توپی که به درد تفنگسازها میخورند.معروفترین اتصالهایی که در کار های ساختمانی توسط درودگران انجام می شود اتصال نیم ونیم و کام و زبانه(فاق وزبانه) می باشد. برای بریدن چوب به زاویه صحیح درودگر از تنگ فارسی روی میز استفاده می کند.برای گرفتن گوشه های تخته سه لایی یا روکش اغلب پشت بند یا فرنگ به کار برده می شود.سریشم از استخوان و تکه های چرم ساخته شده است برای کار های ظریف تر سریشم ماهی ترجیح دارد در شهرستانهای شمال ایران تهیه می شود و کیسه هوایی ماهی خاویار ماده اولیه آن است .برای نگه داشتن در و پنجره لولای لوله ای به کار می رود که در با خته مصرف می شود و تازگیها در ایران مرسوم شده است.لولا های قدیمی که از زمان هخامنشیان به کار برده می شود سوراخی به نام سفت پایین در درگاهی داشت و سوراخ دیگری در سردر به نام سفت بالا.قابساز همان ابزارهای معمول درود گران را دارد به اضافه چرخ آلتساز (خراطی) نیز است این چرخ شامل تنه ایست که در یک چهار چوب (چهار انجله)سوار شده است تنه چرخ با کمان حرکت کرده و انتهای آن قوس برنده ای دارد.در آستانه و در گاهی بعضی خا نه های اعیانی طرح هایی روی تخته نقاشی می گردید که آن را تکیول می نامیدند.یکی از کارهای دستی به نام دیگر جعبه جواهر (مجری) است که در سال 1963 فقط یک مجری ساز در اصفهان باقی مانده بود مجری ساز جعبه ها را از چوب ساخته و چرم روی آن می کشد سپس آن را طلا کاری می کند.یکی از کارهای درودگری در گیلان ساختن کفشهای چوبی صندل (کتل)می باشد که پنجه آن با تسمه های چرمی درست می شود.در اواسط سده 19 روش باربری یعنی کاربرد چرخ در مرکز و جنوب ایران متداول گردیددر انگلستان برای ساختن چرخ گاری یا درشکه مهارت درود گر و آهنگر در یک نفر جمع است و تمام کارهای چوبی و فلزی ساختن ارابه را یک نفر انجام می دهد در ایران چرخ ساز معمولا درودگریست که ساختن ارابه یا درشکه را هم به عهده می گیرد کارهای فلزی مورد لزوم را نعل بند یا آهنگر طبق دستور چرخساز انجام می دهد.خراط:در بازار ایران خراط از جمله صنعت گرانی است که با مهارت و دقت خود حتی نظر اعجاب ناباورترین جهانگرد غربی را جلب می کند و شگفت آورتراینکه با چرخی که به کار می برد با اینکه ساده و تقریبا ابتدایی است کار های بسیار ظریف انجام می دهد .از جمله کسانی که تحت تاثیر مهارت خراطان ایرانی واقع شد ابن هیثم (آلهازن)است که بین سالهای 965و1039 در بصره زندگی می کرد.وی در کتابهای خود درباره نور نوشته دوبار چرخ خراطی را شرح می دهد.شاردن یکی از جهانگردان غربی که پایتخت ایران اصفهان را در سال 1665دیده است به ویژه راجع به هنر خراطی سخن می گوید شاردن طرز سوراخ کردن اشیاءرا روی چرخ و سپس پرداخت اشیای خراطی شده را شرح می دهد.یکی از معمولی ترین ابزارهایی که برای کارهای مستقیم به کار برده میشود پولاد کج (مغارکج) است قلم مربع شکل اسکنه یا اسکنک و قلم بسیار باریک را ناخن گیر می نامند.برای کارهای شکیل خراط از ناخنی یا تعدادی لون گاز یا نون گاز (گلویی) که اندازه های آن متفاوت است استفاده می کند. اولین کار خراط اندام کردن یا شکل دادن قسمت بیرونی است پس از آن پرداخت را شروع می کنند.پاره ای از فراورده های خراط عبارت اند از پایه های مبل و میز و صندلی و تختخواب وچهار پایه و فلکه دارو چرخهای ریسندگی و بدنه قلیان که از چوب کویچ (ازگیل)یا ساج است مهره های شطرنج و تخته نرد از مهمترین و ظریف ترین محصولات این گروه است. در روستا ها کار خراط ها تهیه دوک دستی است نام خراط دوک ساز است از جمله خراطانی که امروز وجود ندارند عاجتراش است که از استخوان دندان فیل مهره های شطرنج و زیور آلات دیگری می تراشد.

تنها عاجتراشی که در سال 1963در شیراز وجود داشت کسی بود که استخوان های کوچکی برای خاتمکار یا خاتمبند نیز تهیه می دید. در هر اینچ مربع یک خاتمکاری معمولی بیش از ششصد تکه کوچک به کار برده شده است.در کار خاتمکاری عملیات ریز صورت می گیرد : بریدن و آماده کردن مواد خام چوب و استخوان و فلز مرحله اول استفاده از چوبهایی با رنگهای مختلف (رنگ قرمز چوب عناب رنگ زرد روشن چوب نارنج و رنگ سرخ تیره چوب فوفل برای کارهای گرانتر آبنوس اصیل و چوب قهوه ای ساج به کار میرود اغلب به جای چوب ساج با چوب ارزان تر بقم کار می کنند.لاهای نازک چوب را لای مثلث یا لای بغل شش یا لای یک لایی می نامند علت اختلاف اسم آنها طرز بریدن آنهاست. مرحله دوم استفاده از استخوان شتر است و برای کارهای خاتمکاری گرانتر به جای استخوان عاج فیل به کار می برند عاج فیل را عاجتراش در اختیار آنها قرار می دهند پس از آماده کردن ششها ی چوبی و استخوانی خاتمکار به سراغ شش های فلزی می آید که اغلب از برنج و در موارد استثنایی از نقره ساخته می شود.پس اینکه کار های مقدماتی تمام شد به شکل دراوردن شش ها آغاز می شود شش های کوچک متساوی الاضلاع را مثلث و شش های بزرگتر با قا عده بزرگ را بغل شش (سه گوش)و شش های الماس گون را جو می نامند.خاتمکار در مرحله سوار کردن ششهای مرکب و میله ها طرحی که مورد توجه اوست انتخاب می کند طرح عمومی آن به شرح زیر است:1.شش پیچیدن:سه مثلث تیره و سه مثلث روشن به صورت شش گوشی به هم می چسبانند 2.روی شش های مرکب سریش مالیده شش مثلث برنج و شش جو در داخل شش گوشی چسبانده می شود 3.وقتی این شش ها خشک می شوند شش های مرکب دیگری به همان طریق به آن می چسبا نند که آن ها را ششهای بغلی یا پره می نامند.4.پس از اینکه شش های بزرگتر و پره ها خشک شد ودر شش مساوی (پره مساوی) سوهانکاری شد شش تا از شش های پره ای به شش ضلع شش گوشی چسبانده می شود و بدین ترتیب ستاره ای تشکیل می شود فواصل بین نوک ستاره ها با بغل شش ها پر می شود و به این ترتیب گل ساخته می شود.5.با به کار بردن روش فنی که در مورد گلها اعمال شد نوع دیگری از میله که به شکل مثلث است توگولو نامیده می شود بدست می آید. آصر عبارت از: تخته های پشت بند به ضخامت 6میلیمتر می باشد برشهای خاتم را یکی در میان در جعبه ای به نام توره که معمولا 12 برش خاتمکاری گنجایش دارد چسبانده و این بسته را میان منگنه (تنگ) چوبی و گوه قرار می دهند.حاشیه که دارای طرح های شطرنجی است مدخر نامیده می شود. خاتم های زبرتر و درشت تر از شیشهای ضخیمتر که متنی نامیده می شود ساخته می شود کارهای ظریفتر را (پره وروع)می نامند.از جمله اشیای کنده کاری شده کشکول درویشها قاشق شربتخوری (قاشق شاهی)صندوق تخته شطرنج یا تخت نرد می باشد.منبتکار انواع مختلف چوبهایی که دارای سطح صاف و مناسب می باشند مانند چوب گردو فوفل انار سرخ و زرد و افرار را به کار می برند . اما برای کارهای ظریفتر چوب گلابی از همه بهتر است . ایجاد نقش های برجسته از جمله فنون معمولی است و آن را منبت می نامند.منبتکار به جز ابزار معمولی فرنگیساز و درودگر که برای آماده کردن اشیای چوبی و کنده کاری نیاز دارد تعدادی ابزار ویژه در اختیار دارد که مهمترین آن ها تیغه منبتکاری می باشد . قلم مخصوص یعنی قلم کنده کاری شکل دهنده را مغار می نامند. این قلم ها عبارت اند از :مغار نیم راز یا نیم باز(گلویی)-مغار لوله کوچک و مغار کبریتی قلم هایی که دارای لبه صاف برش هستند چاقو نامیده می شوند .در کارهای ظریفتر قلم را با دست فشار می دهند وآن را زوری می خوانند و برای کارهای بزرگتر قلم را تخماق می زنند. بین ابزار منبتکاری عجیبترین آن ابزاری است که برای کارهای مشبک کاری به کار برده می شود و آن ترکیبی است از سوهان و اره به نام مارپا.

یکی از فعالیتهای منبت کاران در زمانهای گذشته ساختن قابهای مشبک(گره ها) در و پنجره بود. گاهی اوقات فضای بین گره ها با شیشه ها ی رنگی پر می شد این گره ها را قامه می نامند. اگر تزیین از چوبهای چند رنگ بوده یا ترکیبی از چوب و استخوان باشد آن را قاتلی می نامند. یکی از هنر هایی که پیوند نزدیکی با منبتکاری دارد قالب تراشی است.چوبی که برای قالب رنگ به کار برده می شود چوب گلابی مخصوصی است که خوب خشک شده باشد. بیشتر کنده کاری با قلم شتر گلو و یک قلم تخت و نازک به نام اسکنه (اشکنه) و یک قلم پهلوبر به نام نقش بر انجام می شود در صورتی که زمینه آن را با قلم گود بر مخصوصی به نام طاس کن می برند. قالبهای جدید را به عمق 6میلیمتر می برند.

شانه ساز یکی از متواضع ترین و افتاده ترین پیشه وران بازار است مثل این است که وی محکوم به نیستی است زیرا نمی تواند با شانه پلاستیکی ارزانی که امروز بازار ایران را پر کرده رقابت کند. برای ساختن شانه های بهتر از چوب شمشاد استفاده می کنند و چو ب گلابی را برای شانه های ارزانتر به کار می برد.

دمساز: باید طرز کار کردن با چوب -چرم –فلز و حتی پوست را به خوبی بداند دم بوری و دم فانوسی و همچنین دم دودم از تخته های چوبی درست می شود که با چرم به یکدیگر وصل شده اند. تمام دمهای تخته ای دارای در وارجه (شیر)می باشند که عبارت از پستانکی است چوبی با لولای چرمی.

خلاصه کتاب صنایع دستی کهن :صفحه 57تا 90

مطالب مشابه :

تاریخچه صنعت دستی سفالگری

خلاصه کتاب صنایع دستی کهن :صفحه 57تا 90

کوتاه در مورد منبت

مقابر

ابریشم و مراحل کار با آن

آشنایی با صنایع دستی ایران و فلزکاری (صفحات ۱۸ -۱ کتاب صنایع دستی کهن ایران)

از پاریس تا کویر مصر به عشق مرد ایرانی!

تاریخچه شیشه در ایران

گره چینی