حیاط مسجد: بررسی تاریخی و سیر تحول 2

معماری مساجد

قسمت دوم

سنت پیشینه: استفاده از حیاط مرکزی در بین النهرین به زمان اوروک (2500– 3000 ق.م) بر می گردد. که به عنوان یک فرم کلی در احداث قصرها به کار می رفته است. قصر مسلیم در کیش متعلق به پادشاه سومری (بنا شده در حدود 26000 سال ق . م) یکی از قدیمی ترین نمونه های باقی مانده از حیاط مرکزی است. در قصرهای هخامنشیان نیز از حیاط های مرکزی استفاده می شده است حیاط مرکزی که قبل از اسلام به دلایل گوناگون مورد استفاده بوده در فرهنگ اسلام به عنوان بیانی از احساس مسلمین نسبت به فضا معنا یافته و چه از نظر کاربردی و چه از دید سمبلیک به اوج خود می رسد.

سير تحول در صحن مساجد

علی رغم دسته بندی هایی که در رابطه با معماری مساجد صورت گرفته است تقسیم بندی حیاط مساجد در معماری اسلامی و به طور مشخص سیر تاریخی و تنوعات بومی آن تقریباً بدون مطالعه مانده است. با این حال در ارتباط با موقعیت الگوی حیاط (صحن) نسبت به زمین مسجد صحن مساجد را می توان در دسته بندی زیر خلاصه کرد:

صحن یک طرفه: تحت تاثیر الگوی مسجد پیامبر در بیشتر مساجد اولیه که در قرن اول هجری ساخته شده بودند از قبیل مسجد کوفه و بصره حیاط در یک طرف زمین قرار می گرفت. پیرامون حیاط رواق هایی در یک، دو، سه و یا چهار جبهه می ساختند که علاوه بر جنبه های عملکردی آن تاکیدی بر محصور بودن فضای حیاط بود. رواق ها در جهت قبله عریض شده و شبستان مسجد را به وجود می آوردند. صحن به عنوان یکی از عناصر شاخص در این ترکیب معماری، که به سبک عربی در طراحی معماری مساجد شناخته شده است. به عنوان پیش در آمدی برای ورود به شبستان بوده است. ورود به صحن در جهت قبله است و در نتیجه ورود به شبستان مسجد به تدریج و با طمانینه صورت می گرفت. مساجد جامع اولیه از جمله: جامع دمشق (ساخته شده در سال 709م) مسجد جامع تونس (732 م) و مسجد جامع قرطبه (785 م) به این فرم بودند. در ترکیه به دلیل نفوذ معماری بیزانس از یک طرف و شرایط اقلیمی از طرف دیگر استفاده از حیاط در برخی مناطق به خصوص در قسمت آناتولی محدود است. این مساجد گرچه فاقد صحن اند، ولی فضای بازی که در مقابل مسجد وجود دارد و به آن «زیاده» می گویند. دارای عملکردی اجتماعی – مذهبی به مثابه صحن مسجد است. اما عنصر مشخص معماری مساجد دوره ی عثمانی در مساجد بزرگی از جمله مسجد سلیمانیه ی استانبول (1556 میلادی) حیاط های کوچک و مستطیل شکلی است که به وسیله یک ردیف رواق دور تا دور محاط شده اند.

صحن مرکزی: مرکزیت در اسلام نمادی از وحدت وجود است و بنابراین بازتاب کیفیتی است که در بطن آن وحدت نهفته است. در بیان وحدت و انعکاس آن از طریق مرکزیت، فضاهای پر و خالی مسجد، هر یک به گونه ای به کیفیات فرمی و فضایی مجهز می شوند.

فضای بسته با گنبد و فضای باز یا صحن با قرارگیری در مرکز زمین ، صحن مربع شکلی که سمبلی از ثبات و پایداری است وقتی در مرکز مسجد قرار می گیرد. به عنوان یک عنصر نظم دهنده به مسجد عمل کرده قطبی می شود که فضای اطراف را تحت تاثیر خود قرار می دهد و مسجد ابن طولون در قاهره (9 – 876 م) طرح اولیه ی مسجد جامع یزد (قرن 12 م) و مسجد جامع اسریناگار در کشمیر هند (1358 م) دارای چنین حیاط هایی هستند. در هند، صحن غالب مساجد به صورت حیاط مرکزی و دارای ابعاد بسیار بزرگی است.

صحن مرکزی گسترد: آنچه که باعث تغییری اساسی در کیفیت فضایی حیاط در معماری اسلامی شد. اضافه کردن ایوان به آن بود. ایوان به عنوان فضایی بین داخل و خارج بنا هر دو کیفیت داخل و خارج را دارد. با این حال طراحی ایوان های مساجد بر محورهای مرکزی حیاط نشان دهنده ی وحدتی بین حیاط و ایوان هاست. در مقایسه ی رابطه ی بین ایوان با فضاهای بسته و باز مسجد ایوان ارتباط بصری و فضایی نزدیک تری با فضای باز (حیاط) می یابد و به عنوان جزیی از حیاط معنای خود را از آن می گیرد. به عبارت دیگر این فضای باز حیاط است که به سوی فضاهای بسته تداوم و گسترش یافته و به داخل آنها نفوذ کرده است. این گسترش و نفوذ که می تواند به وسیله ی ایوان (که برای خواندن نمازهای فرادی، تشکیل حلقه های درس، محل تجمع و مذاکرات و مباحثات دعا و نیایش استفاده می شود.) می افزاید.

گسترش حیاط به وسیله ی چهار ایوان در چهار سو، فضای باز بیشتری در رابطه با حیاط مرکزی ایجاد می کند و تاکیدی بر مرکزیت صحن است. ایوانی که در جهت قبله است به وسیله ی عمق و یا ارتفاع بیشتر اهمیت می یابد و در نتیجه به فضای صحن در عین ایستایی جهتی معنوی می دهد. طرح چهار ایوانه که اصالتاً سبکی ایرانی است و به صورت ایوان هایی نامنظم در تالار و قصرهای اشکانیان از قبیل قصر آشور استفاده می شده است. به فرمی قرینه و منظم در دوره ی اسلامی تبدیل شده و بعد از سلجوقیان در ساخت مساجد متداول می شود.

مسجد جامع زواره قدیمی ترین مسجد باقی مانده از این سبک است. این الگو به عنوان فرمی غالب در بسیاری از مساجد مناطق اسلامی به خصوص در ایران، هند و آسیای مرکزی مورد استفاده قرار گرفته است .

3- تطابق فرم با عملکرد

عملکردهای متفاوت مساجد برای عده ای که در دین اسلام به بینش کلی گرایی نسبت به امور مادر و معنوی (عدم تفکیک امور اخروی و دنیوی) توجه کافی نداشته اند سبب ارائه ی تفاسیر نادرستی شده است، مثل «در قرون وسطی مسجد یک مکان مقدس مذهبی به معنای دقیق کلمه نبوده بلکه در مسجد آن روزگار غیر از عبادت بسیاری از فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی نیز صورت می گرفت تنها پس از مسلمان شدن مغولان از قرن پانزده و شانزده به بعد مسجد به صورت عبادتگاه در آمد و همه گونه فعالیتهای غیر دینی در مسجد ممنوع شد.

نقش حیاط در عملکرد های مذهبی و اجتماعی مساجد بسیار با اهمیت بوده است. آدام متز در توصیف مساجد قرن یازدهم به شباهت بین حیاط مساجد و میادین عمومی اشاره کرده است. و در کتاب زندگی مسلمانان در قرون وسطی آمده است. «مسجدهای آن دوره حیاطی بزرگ داشت که در وسط آن حوض و چاه آب یا چشمه ساری وجود داشت. در اطراف مسجد رواق یا سرسرایی می ساختند که به ایوان های چندی که از نظر بزرگی و کوچکی و تزیینات یکسان نبودند راه داشت. بعضی از ایوان ها و تالار و شبستان های مساجد آن قدر بزرگ بود که هزاران نفر مومن به آسانی می توانستند در آن مجتمع نماز بگزارند. برخی شبستان های دیگر برای طلاب و برخی دیگر به برگزاری جشن ها و سایر امور مورد علاقه گروندگان و مسلمانان اختصاص داشت. درهای مساجد در این دوران در شب و روز باز بودند و مساجد علاوه بر عملکرد مذهبی عملکرد اجتماعی مهمی نیز داشتند که صحن مساجد را به فضاهای باز شهری شبیه می ساخت.

شکل و کالبد مساجد در دوران اسلامی دستخوش تغییرات بسیاری شده اما صحن فرم کلی خود را حفظ کرده است و علی رغم آن که طراحی هندسی در هنر اسلامی بسیار پیشرفت کرده بود و تزیینات بر نمادها گنبدها و سردرها نشان دهنده ی اوجی از به کار گیری اشکال هندی در معماری بوده است. فرم حیاط به مقدار زیادی تابع شکل کلی مسجد بود که آن هم به دلیل جنبه های عملکردی فضا و صف بستن نماز گزاران (به شکل مستطیل و یا مربع در پشت سر امام) به خصوص در نمازهای جمعه که از فضای صحن استفاده می شده دارای نقشه ای مستطیل و یا مربع بوده است. تناسب بین فضاهایی بسته و باز سبب شد که توسعه ی فضای شبستان باعث توسعه ی حیاط مسجد نیز بشود. این امر به خوبی در توسعه های مسجد قرطبه بین سالهای 789 - 785 میلادی مشهود است.

حیاط مسجد: بررسی تاریخی و سیر تحول 2

مطالب مشابه :

تاثیر اقلیم در معماری

اقلیم و تاثیر آن در معماری کویری

اقلیم در معماری و تاثیر آن در معماری

مقاله کامل اقلیم در معماری و تاثیر آن در معماری

حیاط مسجد: بررسی تاریخی و سیر تحول 2

حياط مساجد: بررسی تاريخی و سير تحول 2

تاثیر اقلیم در معماری