توپخانه نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس

توپخانه نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس

کتاب زرین و اقتدار کشورمان در روزهای سرنوشت ساز دفاع مقدس یادآور بارش میلیونها گلوله توپخانه یگانهای نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران در بیش از صدها عملیات دلاوران غیور و نجیب ارتش,سپاه و بسیج مردمی است.
توپخانه به یگان یا واحدی میگویند که مأموریت آن تخریب مواضع دشمن با دامن عملیاتی به مراتب گسترده تری نسبت به سلاحهای انفرادی است. این یگان به نوعی نقش آتش پشتیبان را در ارتش های جهان ایفا میکند. بطور کلی برتری قدرت آتش در میدان نبرد بوسیله توپخانه بدست می آید. این واحد از جنگ افزارهای خاصی استفاده میکند که قادر است از انرژیهای شیمیایی و مکانیکی جهت انجام فعالیت خود بهره ببرد. علت پیدایی توپخانه در اصل برای این مهم بوده که به استحکامات نیروهای دشمن آسیب وارد سازد. نخستین خاستگاه توپخانه به دوران "تاریخ باستان" مربوط میشود زمانیکه اسکندر مقدونی درحال تصرف سرزمینهای شرقی یونان بود ولی اولین استفاده گسترده و سازماندهی شده از توپخانه را میتوان به استفاده لژیونرهای رومی در زمانهای پس از میلاد دانست.

در اهمیت توپخانه در تاریخ آمده است:
تنها شکست عمده نادرشاه در سال 1110 هجری شمسی در جنگ کرکوک بود که نادر نتوانست در برابر نیروی قدرتمند عثمانیها که از توپخانه بهره میبردند مقاومت کنند زیرا نادرشاه به اشتباه توپخانه های خود را برای حفاظت از شهر بغداد مستقر کرده بود.
امیر دریابان شمخانی درباره نقش و اهمیت آتش و پشتیبانی آتش در تغییر معادله جنگ در دوران دفاع مقدس میگوید:
""معادله جنگ زمانی تغییر پیدا کرد که همه در این مهم متفق شدیم که ما باید معادله "خون بجای آتش را تبدیل به معادله "آتش بجای خون" بکنیم""

رسته توپخانه:
رسته توپخانه وظیفه تأمین حداکثر آتش در کمترین زمان ممکن برای نیروهای رزمی و تک ور خودی در جبهه نبرد را برعهده دارد. هدف اصلی واحدهای توپخانه را میتوان در این جمله خلاصه نمود:
"" امکان دستیابی به وظایف محوله نیروهای تهاجمی و تک ور با حداکثر کیفیت و حداقل تلفات""
دیگر اهداف این رسته رزمی عبارتند از:
الف)انهدام هدفهای راهبردی دوردست دشمن (معمولا در خاک دشمن)
ب) اجرای آتش ضد آتشبار برای خاموش سازی آتش توپخانه دشمن

برای رسیدن به این منظور از آغاز تشکیل رسته های توپخانه در نیروی زمینی ارتش تاکنون در یگانهای توپخانه بهترین تجهیزات و تسلیحات مورد لزوم گردآوری شده است.

رسته توپخانه طی حیات خود در عملیاتها و رزمایشهای متعددی شرکت کرده است. یگانهای توپخانه نیروی زمینی طی جنگ هشت ساله با کارآیی و شجاعت بسیار به وظایف خود در راه دفاع از میهن اسلامی عمل کردند و برگ زرینی از حماسه ها و رشادتها و دلاوریها از خود بجا گذاشتند.

آموزش توپخانه:
تا سال 1337 آموزشهای رسته توپخانه در پادگان عباس آباد تهران اجرا میشد در سال 1337 با انحلال لشگر "زرهی اصفهان", مرکز آموزش توپخانه به اصفهان منتقل و با یک دانشکده توپخانه صخرائی و تعدادی یگان پشتیبانی شروع به آموزشهای مصوبه نمود و پس از مدتی هنگ پشتیبانی آموزشی فعالیتهای خود را همگام با دانشکده مزبور شروع کرد.
تا سال 1346 هیچ نوع آموزش پدافند هوایی در مرکز آموزش توپخانه ارائه نمیشد ولی با خرید جنگ افزارهای 23م.م و یک دوره آموزش توسط کارشناسان خارجی در سال 1346 هیئت آموزش پدافند هوائی در دانشکده توپخانه تشکیل و از سال 1347 رسما شروع بکار کرد. دراین مرکز نگهداری تجهیزات و آموزش کارکنان در حد بسیار خوبی صورت میگیرد. مرکز آموزش توپخانه و موشکهای اصفهان جوابگوی تربیت پایوران متخصص و متعهد این رسته برای نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران است.
سرلشگر پاسدارسیدیحیی رحیم صفوی فرمانده سابق سپاه عملکرد مرکز آموزش توپخانه و موشکهای اصفهان را چنین توصیف میکند:
"" هم رسته توپخانه و هم فرماندهان مؤمن خردمند و با دانش نظامی بالا در توپخانه که همه محصول آموزشهای مرکز آموزش توپخانه و موشکهای اصفهان بوده اند در جنگ خدماتی را انجام داده اند که برای همیشه در تاریخ ایران به عنوان افتخارات بزرگ باقی خواهد ماند.""

توپخانه نیروی زمینی ارتش در دفاع مقدس:
شهید ارجمند سپهبدعلی صیاد شیرازی در بخشی از خاطرات خود درباره ارزش و اهمیت آتش میگوید:
"" طراحان نظامی میدانند که در عملیات, آتش پشتوانه حرکت است. اصلا ما در تاکتیک میگوییم آتش و مانور. آتش بدون مانور و مانور بدون آتش معنی ندارد. مانور یعنی حرکت و پیشروی و تضمین کننده هر حرکتی (چه پیشروی و چه عقب روی) آتش است.
یک مانور (رزمایش) کاملا پیش بینی شده و قاطع بدون پشتیبانی آتش به ندرت موفق خواهد شد. فرماندهان به خوبی میدانند که آتش و پشتیبانی آتش یکی از سریعترین عوامل ایجاد قدرت رزمی جهت اعمال نفوذ در میدان نبرد است. برای انجام عملیات یک فرمانده آگاه توانایی خود را برحسب قدرت رزمی که همان مانور و قدرت آتش است ارزیابی میکند و برتری قدرت آتش در میدان نبرد بوسیله توپخانه بدست می آید.
نقش باارزش توپخانه به عنوان "مشت فرمانده" همیشه از اقبال و توجه خاص فرماندهان و نظامیان کارآزموده و آشنایان امور نظامی در طول تاریخ برخوردار بوده است.
در فراز و نشیب جنگ ناخواسته و تحمیلی چه بسیار فرماندهان یگانهای پیاده و زرهی خط مقدم جبهه صادقانه اذعان کرده اند که از شنیدن صدای شلیک توپخانه دلگرم شده و آرامش یافته اند. رزمندگان و فرماندهان خط مقدم اعم از ارتش و سپاه از وجود توپخانه نیروی زمینی همیشه بیدار ارتش جمهوری اسلامی ایران در سخت ترین لحظات و شرایط احساس امنیت کرده اند.
"امیر سرتیپ دوم سعید پورداراب" فرمانده تیپ2 لشگر21حمزه سیدالشهدا درباره وشع توپخانه خودی گفت:
"" من تقریبا از پشتیبانی مؤثر توپخانه درعملیات مطمئن بودم""
"سردار سرتیپ پاسدارمحمدجعفر اسدی" فرمانده سابق نیروی زمینی سپاه درباره تأثیر پشتیبانی توپخانه ارتش در روحیه رزمندگان میگوید:
"" همه فکر این بودند که ما باید به بچه های خط مقدم برسیم بعد از مدتی که گذشت بچه های خط مقدم دادشان درآمد که آقا هرچه محبت به ما دارید به توپخانه ارتش بکنید آنها هستند که مارا پشتیبانی میکنند و پشتیبانی آنها موجب دلگرمی ماست""
نگارنده که خود افسر توپخانه است در خط مقدم جبهه و همچنین در بررسی عکسهای هوائی تهیه شده در حین و پس از عملیاتها بخصوص در عملیاتهائیکه در آنها آتش تهیه اجرا شده بود بارها شاهد رضایت فرماندهان عملیات از میزان خسارت و ضایعات وارده بالا و مؤثر براثر آتش توپخانه بر تجهیزات و تسلیحات دشمن بودم و همچنین هرگز از خاطرم نمیرود شادی و شعف رزمندگان و نیروهای تک ور را در خطوط مقدم جبهه در عملیاتهای بزرگ فتح المبین و بیت المقدس هنگامیکه به عنوان دیده بان توپخانه در جمع آنها ظاهر میشدم و خوب بخاطر دارم که چقدر صدای شلیک توپخانه آرامش و دلگرمی برای رزمندگان به ارمغان می آورد.
یگانهای توپخانه علاوه بر پشتیبانیهایی که با انواع آتشهای آفندی از عملیاتهای طرح ریزی شده بعمل می آورند متوقف کردن هجوم متجاوز و همچنین بی اثر ساختن پاتکهای سنگین دشمن را در کارنامه افتخارآمیز خود دارند.
کسی منکر این واقعیت نیست که توپخانه مقتدر و قدرتمند نیروی زمینی ارتش در هنگام بحران بویژه در اوایل جنگ که حمله دشمن با 12لشگر و 15تیپ مستقل دریک حالت غافلگیرانه شکل گرفت, درحالیکه یگانهای رزمی هنوز آمادگی لازم برای مقابله با دشمن را نداشتند به سرعت خود را در صحنه حاضر ساخته و با اجرای انواع آتشهای پدافندی به مثابه یک سپر دفاعی و سدی نفوذناپذیر مقابله با دشمن را میسر ساخت.
از مجموع 48هزار شهید ارتش حدود 15هزار نفر شهدای رسته توپخانه هستند. آمار تلفات و شهدای روزهای اول جنگ بیانگر و مؤید همین مطلب است که این شجاعان گمنام تا آخرین نفس در مقابل دشمن ایستادگی کرده و باعث تأخیر در حرکات و بستوه آوردن دشمن شدند.

در تحلیل روزهای آغازین جنگ در کتاب "بازیابی ثبات" آمده است:
اسرای عراقی در اعترافات خود آتش توپخانه را باعث اصلی تلفات در نیروهای عراقی ذکر کرده اند. میزان خسارت و تلفات به واحدهای زرهی عراق در برخی محورها بویژه در محور "عین خوش","امامزاده عباس" و گیلانغرب در اثر تلاش توپخانه و بالگردهای هوانیروز مورد تأکید اسرا است.
"امیر سرتیپ دکترسیدعبدالرحیم موسوی" جانشین فرماندهی کل ارتش در نخستین همایش نام آوران توپخانه در اصفهان به استناد آمار ثبت شده در ستاد فرماندهی ارتش گفت:
"" در دوران دفاع مقدس بیش از 50میلیون انواع گلوله توپ علیه دشمنان شلیک شده است""
در حالیکه این میزان گلوله جدای از مهمات به غنیمت گرفته شده از دشمن است. حجم و قدرت آتش توپخانه آنچنان کوبنده و اثر بخش بود که یکی از فرماندهان خط مقدم دشمن زبان به اعتراف می گشاید و میگوید:
"" وضعیت ما بسیار بد و سخت است. آتش توپخانه روی ما بسیار مؤثر و تلفات نفرات با شمارش دقیقه افزون تر میشود. فعلا در مواضع خود مقاومت میکنیم ولی بداد ما برسید"
فرمانده یکی از تیپهای عراقی در حالیکه به شدت روحیه خود را باخته بود میگوید:
"" آتش توپخانه ایران وسیع و بسیار سنگین و مؤثر است تعداد 6دستگاه تانک از کار افتاده و توان رزمی به شدت پایین آمده .... خواهش ما اینست که آتش متقابل روی منابع آتش دشمن(ایران) زیاد شود تا از حجم آتش آنها کاسته شود.""
نکته دیگری که بسیار حائز اهمیت است این است که توپخانه های ما از دقت تیر بهتری برخوردار بودند که خود ناشی از رعایت نکات آموزشی, انضباط آتش و دانش بالای افسران و کارکنان کارآزموده و خلاق و شجاع توپخانه میباشد که این امر تأثیر جدی در جبران کمبود مهمات و حجم آتش داشت.

"وفیق السامرائی" در کتاب "ویرانی دروازه شرقی" می نویسد:
"" نیروهای ایرانی بکارگیری توپخانه را ماهرانه و در سطحی وسیع آغاز کردند. افسران دیده بان کار هدایت آتش را به خوبی انجام میدادند و از این رو نیروهای ما در مواضع آشکار و شکننده اوایل جنگ به شدت درهم کوبیده میشدند.

به گفته "الوین تافلر":
ارتشی که بهترینها را تربیت میکند و با بالاترین سرعت یاد میگیرد و بهترینها را میداند برتری بزرگی دارد که بسیاری از نقصها را جبران خواهد کرد""

یکی از افسران توپخانه در روزهای آغازین تهاجم نیروهای متجاوز عراقی به کشورمان با استفاده از تجربه و تخصص و ابتکار خود با اقدام ارزشمند و جسورانه باعث جلوگیری از عبور دشمن از رودخانه کرخه, تصرف شهر دزفول و قطع شاهراه میانی جنوب و در نتیجه جلوگیری از به خطر افتادن کلیه نیروهای ایرانی مستقر در جنوب میشود.
نیروهای عراقی به قصد عبور از رودخانه کرخه و تصرف دزفول حملات خود را شروع میکنند و توپخانه دشمن آتشباری خود را شدت میبخشد. این در حالی بود که یگانهای مانوری خودی به دلیل اینکه هنوز آمادگی کامل نداشتند دچار آشوب و اضطراب میشوند و فرماندهان هم تقریبا بدون داشتن طرح از پیش تعیین شده ای فقط از نیروهای مانوری میخواستند که مقاومت کنند.
"امیرسرتیپ اعلمی فر" در بیان خاطرات خود میگوید:
"" عبور دشمن از کرخه یعنی از دست دادن همیشگی منطقه جنوب. بنابراین من برآن شدم که به یاری خداوند متعال دست به یک اقدام ابتکاری بزنم. با کلیه توپخانه های منطقه تماس برقرار کرده و تمام آتشها را تحت فرمان خود گرفتم. فرماندهی گروه55 توپخانه نیز خیلی سریع تمام عناصر لازم را فراهم کرد.
وسایل ارتباطی را به 3قسمت تقسیم کردم که شامل: دیده بانهای توپخانه, گردانهای توپخانه و یگانهای مانوری در خط میشد و ارتباط مستقیم آنها را با مرکز تطبیق آتش پیگیر شدم. آتش توپخانه را نیز به 3قسمت تقسیم کردم: کوتاه برد, میان برد و برد بلند.
سپس بر اساس اطلاعات به دست آمده از منابع مختلف مواضع دشمن را برروی کالک طرح آتش بردم. نوک حمله دشمن را با توپخانه های برد کوتاه, بخش میانی نیروهای دشمن را با توپخانه های میان برد و عقبه دشمن را با توپخانه های برد بلند طراحی کردم .
عناصر تیر حاصله را به یگانهای آتش مخابره کردم آتشها بصورت تمرکزی در اختیار مرکز تطبیق آتش قرار گرفته و با روش "به فرمان من" اجرای آتش میشد. طرح ریزی ها بصورت لحظه ای و تمرکز آتش بر سر دشمن بصورت جارویی و مداوم اجرا میگردید.
گذر زمان و گرسنگی و تشنگی را حس نمیکردم . مواضع دشمن بود و آتش ما. بهتر بگویم مشت کوبنده توپخانه و نیروهایی که در یگانهای توپخانه از جان و دل گوش به فرمان بودند امان را از دشمن گرفته بود. دیده بانها اطلاع می دادند که یگانهای دشمن زمینگیر شده اند و شادی دیده بانها و یگانهای زمینی و توپچی ها به هوا بر میخاست ...."
تأثیرگذاری یگانهای توپخانه نیروی زمینی ارتش در دستیابی به پیروزی های ارزنده نظامی که از روز آغازین جنگ تا روزهای پایانی با تلاش بی وقفه خود در تمام عملیاتها و مراحل مختلف دفاع مقدس نقش محوری ایفا کردند غیرقابل انکار است.

رئیس مرکز تحقیقات راهبردی دفاعی "امیر دریابان شمخانی" درباره نقش توپخانه نیروی زمینی ارتش در تمام عملیاتها و مراحل مختلف دفاع مقدس میکوید:
"" در مرحله اول که مرحله پیشروی عراق بود توپخانه ارتش نقش داشت. در مرحله دوم که مرحله تثبیت و پاکسازی دشمن از سرزمینهای اشغالی بود توپخانه ارتش نقش داشت و همچنین در مرحله سوم که در حقیقت مرحله تعاقب دشمن در سرزمینهای خود عراق بود که توپخانه ارتش آنجا هم نقش محوری داشت""

بسیاری از بزرگان رسته توپخانه ارتش همواره در عرصه اجرایی, ستادی و طراحی عملیات نقشهای قابل توجهی ایفا کردند بطور مثال "شهید سپهبد صیادشیرازی" مصداق عینی و الگویی بزرگ از یک ارتشی است که اقدامات ارزنده او تنها منحصر به رسته خودش نبود و دلاورمردیهایش بعنوان یک طراح برجسته و فرمانده مقتدر در عملیاتهای متعدد تا همیشه در کارنامه دفاع مقدس ایران خواهد ماند.

"سردارسرتیپ اسدی" آشنایی خود و پاسداران را با توپخانه ارتش چنین توصیف میکند:
"" ما همان روزهای اول دفاع مقدس با عزیزانمان در توپخانه ارتش آشنا شدیم و طعم رشادتها و مردانگی آنان و پشتیبانی قوی ای که از ما خصوصا پاسدارها کردند را همان روزهای اول دفاع مقدس چشیدیم""

نقش توپخانه و تعاملات فی مابین ارتش و سپاه:
در دوران دفاع مقدس به لحاظ فرماندهی و مسئولیت عملیاتها و تعاملات فی مابین ارتش و سپاه به عبارت جامع تر مدیریت عملیاتها 3دوره مطرح است. در این نوشتار می خواهیم عملکرد و نقش توپخانه نیروی زمینی ارتش را در این دوران بررسی کنیم:

دوره اول: زمانیکه ارتش در جنگ تنها بود (سال اول جنگ)
در این دوره به خصوص در آن روزهای آغازین جنگ که سپاه با بحرانهای داخلی درگیر بود و هنوز برای دفاع انسجام نیافته بود, گروهان و گردانی نداشت و هنوز اعلام بسیج عمومی نشده بود. ارتش مسئولیت مستقیم فرماندهی و اداره امور جنگ و هدایت عملیات در صحنه های نبرد را عهده دار بود و میتوان گفت حساس ترین ایام جنگ نیز مربوط به این دوره زمانی است.به رغم همه محدودیتها (تجهیزات و نیروی انسانی) نیروهای 3گانه ارتش اعم از زمینی و هوایی و دریایی در برابر دشمن ایستادگی کرده و اولین شهدا و اسرا را تقدیم انقلاب کردند.
در زمین بار مسئولیت سنگین جنگ برعهده نیروی زمینی ارتش بود. کارکنان پایور و وظیفه اعم از سربازان, درجه داران و افسران در همه رسته های پیاده , زرهی و توپخانه و ... بودند که به جبهه ها شتافتند و همواره در خط مقدم تیر به سینه دشمن میزدند. به جرأت میتوان گفت که این نیرو با نیروهای توپخانه و هوانیروز خود در طی 8سال دفاع مقدس حتی لحظه ای استراحت و آرامش نداشت و توانست دشمن را زمینگیر کند و عملیاتهای محدودی را نیز در این مرحله از جنگ اجرا کند.

توپخانه در دوره اول:
نبرد نابرابری که نیروی زمینی ارتش در آغاز جنگ با آن روبرو شد همانا مقابله با تجاوز ارتش رژیم بعثی عراق که در قالب 3سپاه و با استعداد 12 لشگر و همچنین 15 تیپ مستقل و سایر یگانهای پشتیبانی کننده به خاک کشور عزیزمان بود.
اوضاع به این ترتیب بود که نیروی زمینی بخاطر نا هماهنگی های ناشی از پیروزی انقلاب از نظر تجهیزات و به خصوص نیرو به شدت در مضیقه بود. نیروهای موجود فقط میتوانستند نقش نیروی پوششی را ایفا کنند و این در حالی بود که در پشت سرشان نیروی قابل ملاحظه ای که عهده دار دفاع از مواضع اصلی باشد وجود نداشت بنابراین مجبور بودند کمبود توان رزمی خود را با حداکثر استفاده از قدرت آتش یگانهای توپخانه موجود جبران کنند. بهمین دلیل به ناچار مهمات بیشتری مصرف میشد در نتیجه مشکل کمبود مهمات و تدارک مجدد آن بوجود می آمد.
با توجه به اینکه یگانها و لشگرهای نیروی زمینی در جبهه وسیعی گسترش یافته بودند رساندن به موقع مهمات در مدت زمان کوتاه کار ساده ای نبود. وسعت گسترش یگانها با توجه به کمبود یگان توپخانه و همچنین قطاع آتش محدود جنگ افزارهای توپخانه طرح ریزی و پوشش آتش را مشکل تر میکرد که با درایت و دانش بالای افسران غیور و شجاع توپخانه و تلاش و همت والای همه توپچی ها بر همه این مشکلات و کمبودها فائق آمده و با تهیه و اجرای آتش پشتیبانی از رزمندگان در زمان عملیاتها علیه دشمن مانند استفاده از پشتیبانی هوائی توسط نیروی هوائی ارتش و هوانیروز و استفاده از آتش گردانهای توپخانه, پشتیبانی آتش حداکثری را برای نیروها فراهم آوردند.

حماسه های این دوره یادآور این نکته است که:
تا زمانی که دانشجویان دانشکده افسری در کنار رزمندگان از جان گذشته لشگر92 زرهی اهواز و تکاوران نیروی دریایی و نیروهای مردمی, 34 روز در برابر 3لشگر عراق در خرمشهر مقاومت کردند تا زمانیکه گردان144پیاده از تیپ1 لشگر21 حمزه در 5کیلومتری آبادان خود را فدا کرد تا نیروهای لشگر77 خراسان برسند و مانع سقوط شوند. تا زمانی که هواپیماهای نیروی هوائی ارتش خلاف کلیه دستورالعملهای رایج با رساندن خود به ارتفاع 10تا20 متری زمین واحدهای زرهی عراق را به مسلسل می بستند تا رزمندگان زمینی به جای عقب نشینی مقاومت کنند. تا مقابله با ارتشی که در تعداد هواپیماهای جنگی و تعداد جنگ افزار زرهی و توپخانه و .... از برتری بر ما برخوردار بود همه نشان دهنده یک چیز بود و هست آن اینکه ایران و ایرانی "جنگ نمیخواهد" اما اگر جنگی آغاز شود دشمن سالم از مهلکه بیرون نخواهد رفت.

دوره دوم: زمانی که ارتش و سپاه باهم عملیات میکردند(از مهر1360تا پایان1363):
در روز هفتم آبان 1360 یعنی یکروز قبل از اجرای عملیات طریق القدس طی امریه ای که فرماندهی نیروی زمینی ارتش و قرارگاه عملیاتی کربلای1 ابلاغ کرد مسئله هماهنگی (بویژه هماهنگی در رده تصمیم گیری) مشخص شد. این دوره است که تقریبا برای مدت 3سال و نیم در مدیریت دفاعی و عملیاتی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران "الگوی دو فرماندهی" حاکم بود که چگونگی انجام این الگو تأثیرات مثبت و منفی آن و بحث رعایت اصل وحدت فرماندهی و .... لازم و ضروری است و نیاز به بحث تخصصی و ... دارد و مجالی دیگر.
به منظور تعامل و هماهنگی بین ارتش و سپاه در دوران دفاع مقدس قرارگاه مرکزی "خاتم الانبیا" حضوری فعال داشت و در مواقع لزوم به ارتش و سپاه دستور میداد که در خصوص موضوعات مختلف به یکدیگر کمک کنند و این کمکها نیز صورت میگرفت.
بهرحال در این دوره به ویژه در سال دوم جنگ (از مهر1360 تا دی 1361) عملیاتهای پیروزمند چهارگانه شامل عملیات "ثامن الائمه", "طریق القدس", فتح المبین", بیت المقدس" بطور مشترک توسط رزمندگان ارتش و سپاه اجرا شد.

آتش پشتیبانی رزمندگان برعهده توپخانه:
همانطور که میدانیم تا قبل از عملیات بیت المقدس برخی از یگانها مانند مهندسی, توپخانه و ... هنوز در سپاه شکل نگرفته بود و یا در مرحله ابتدایی شکل گیری بود. در عملیات بیت المقدس سپاه با استفاده از تعدادی عراده توپ غنیمت گرفته شده از عملیاتهای طریق القدس و فتح المبین 10 آتشبار چهار توپی تشکیل و در این عملیات شرکت داد اما به رغم تلاش عزیزانمان در سپاه با آن استعداد اندک قادر به پشتیبانی مؤثر از یگانهای تک ور نبودند. از اینرو میتوان نتیجه گرفت که اجرای آتش پشتیبانی رزمندگان در زمان عملیاتهای آفندی و بهنگام پدافندها برعهده توپخانه ارتش بود.
نکته دیگر اینکه براساس یکی از اصول کاربرد توپخانه مبنی براینکه "" توپخانه در احتیاط قرار نمیگیرد"" فراهم نمودن پشتیبانی آتش مداوم و تحت هرگونه شرایط جوی و زمین همواره نصب العین فرماندهان توپخانه بوده و در دوران دفاع مقدس با تلاش بی وقفه و اجرای آتش های بموقع و نزدیک و دقیق روی نیروها و تأسیسات دشمن یگانهای رزمی را پشتیبانی میکرده اند.

توپخانه ارتش در دوره دوم:
سرازیر شدن صدهاهزار نیروی داوطلب با انگیزه به جبهه های جنگ در کنار نبوغ جوانان ایرانی از یک سو و عظمت ارتش ایران به خصوص همت والای نیروی زمینی در تجهیز و آموزشهای نیروهای مردمی از سوی دیگر سبب شد تا به سرعت شرایط به سود ایران تغییر کند. در حقیقت تهاجم اولیه ارتش عراق نه تنها نقش ضربه را ایفا نکرد بلکه به مانند حرکتی برای بیدار کردن یک نیروی برتر عمل کرد.
اولین عملیات در این دوره عملیات "ثامن الائمه" است که در پنجم مهرماه1360 با شرکت لشگر77خراسان, تیپ37 زرهی شیراز از ارتش و یگانهایی از سپاه و بسیج مردمی در پی اجرای فرمان قاطع امام مبنی بر شکستن حصر آبادان انجام گرفتکه در آن در حالی که از پشتیبانی سنگین توپخانه و هوانیروز و نیروی هوائی بهره میبردند, نیروهای عراق در شرق کارون را درهم کوبیده و ظرف 48 ساعت محاصره آبادان را شکستند.
این عملیات از پشتیبانی آتش هشت گردان توپخانه و یک توپخانه لشگری و یگانهائی از سه گروه توپخانه جمعا 32آتشبار که مأموریت اصلی پشتیبانی آتش را برعهده داشتند برخوردار بود. در ادامه عملیات پیروز "ثامن الائمه" پیروزی در جبهه میانی (عملیات طریق القدس) پلی به سوی پیروزیهای بزرگ و تعیین کننده دیگری چون "فتح المبین" و "بیت المقدس" گردید.
ضربه بعدی را عراق در هشتم آذر1360 و در محور "دشت آزادگان" تحمل کرد. این عملیات به نام "طریق القدس" معروف شد که امام آنرا در پیام خود "فتح الفتوح" نامیدند که در واقع پس از عملیات پیروز ثامن الائمه دومین عملیات آفندی نسبتا بزرگ نیروهای جمهوری اسلامی ایران علیه متجاوز در مناطق اشغال شده خوزستان محسوب میشود.
نیروهای ارتش و سپیه و بسیج مردمی نیروهای عراقی را از پنج محور اصلی در جنوب (شمالغرب اهواز) در حالیکه از پشتیبانی آتش 12گردان توپخانه, دو توپخانه لشگری و یک گروه توپخانه بهره میبرد مورد حمله قرار داده و ضربات سنگینی به آنها وارد کردند. این عملیات سبب شد تا عراق در شمال خوزستان جبهه دفاعی خود را کاملا عقب بکشد و خطر حمله به اهواز منتفی شود. همچنین برای اولین بار رزمندگان اسلام توانستند همزمان خطوط مقدم پدافندی و عقبه نیروهای دشمن را مورد حملات کوبنده و غافلگیرانه خود قرار داده و فرصت هرگونه عکس العمل مناسب را از آنها سلب کنند.
در این عملیات بعلت محدودیت مهمات دربعضی از جنگ افزارهای توپخانه, از گردانهای 105م.م. که هیچگونه محدودیتی از نظر مهمات نداشتند استفاده شد. همچنین یک گردان توپخانه 105م.م برای اینکه بتواند حداکثر پشتیبانی را از عملیات بعمل آورده و محدودیت برد خود را کاهش دهد به جلو تغییر مکان داده و موضعی را در میان تپه های رملی حوالی دیدگاه جلو اشغال کرد. فرمانده نیروی زمینی "شهید سپهبد صیادشیرازی" در پاسخ گزارش لشگر16زرهی قزوین مبنی بر کمبود مهمات نوشت:
""کمبود مهمات مهم نیست. خدا با ماست و منهم با شما هستم""

ارتش و سپاه درکنار صدهاهزار نیروی داوطلب و بسیجی که در جنوب گرد آمده بودند عملیات "فتح المبین" بزرگترین تک را در محور شوش, دزفول و غرب رودخانه کرخه سازمان داده و در ساعت 00:30 بامداد دوم فروردین1361 (درحالیکه عراق اصلا گمان نمیکرد که ایران در شب عید نوروز دست به حمله بزند) از چند محور اقدام به یورش به عمق مواضع عراق کرد.
این عملیات از پشتیبانی آتش 26گردان توپخانه از 3توپخانه لشگری و 4گردان کمک مستقیم و توپخانه تیپهای مستقل و 2گروه توپخانه بهره میبرد.
درحالیکه انتظار نظامیان عراق این بود که ایران پس از عملیات عظیم "فتح المبین" مدتی استراحت به نظامیان خود بدهد اما فرماندهی جنگ با توجه به روحیه بالای نیروها بلافاصله موقعیت را برای عملیات مناسب دید و در 10 اردیبهشت1361 نیروهای عراقی را مورد حمله قرار داد.
در نبرد عظیم "بیت المقدس" ضمن بازپسگیری "خرمشهر" بیش از 5000 کیلومتر مربع از حاک ایران آزاد شد و ارتش عراق به پشت مرزهای بین المللی رانده شد. این عملیات سبب شد تا 20درصد ارتش عراق منهدم و عملا ماشین جنگی عراق زمینگیر شود.
در این عملیات نیروی رمینی ارتش امکانات بسیار گسترده ای را پای کار آورده بود از جمله 29 گردان توپخانه از 3توپخانه لشگری و 5گردان کمک مستقیم و توپخانه تیپهای مستقل و 2گروه توپخانه جمعا متجاوز از 500 قبضه توپ !!!!!. چنانچه تعداد توپهای گردان کاتیوشا را نیز اضافه کنیم تعداد قبضه ها ی توپهای بکار رفته بالغ بر 1200قبضه !!!!! خواهد شد.
لازم به یادآوری است برای تداوم عملیات بیش از دو میلیون گلوله توپ برای پشتیبانی آتش یگانها در 26 شبانه روز نبرد مداوم نیز پای کار آمده بود. گفتنی است علاوه براین سپاه نیز با استفاده از تعدادی عراده توپ غنیمت گرفته شده از عملیاتهای طریق القدس و فتح المبین چندین یگان در حد آتشبارهای چهارتوپی تشکیل و در این عملیات شرکت داده بود.

دوره سوم: زمانیکه ارتش و سپاه جداگانه عملیات میکردند(از اوایل 1364تاپایان جنگ):
در این دوره مدیریت و فرماندهی و اداره امور عملیاتها در ارتش و سپاه جداگانه و مستقل بود. در این دوره سپاه عملیات والفجر8 را بطور مستقل طراحی و به کمک پشتیبانی ارتش بمورد اجرا گذاشت. ارتش برای حمایت از این عملیات با 4لشگر در منطقه شلمچه در نقش تک پشتیبانی موجب تسهیل عملیات سپاه گردید.
همچنین عملیات کربلای5 بطور مستقل توسط سپاه در جنوب اجرا شد و ارتش نیز در منطقه دیگری از مناطق غرب کشور عملیاتی تحت عنوان کربلای6 را اجرا میکرد.
امیر دریابان شمخانی درباره حضور توپخانه ارتش در عملیاتها میگوید:
"" ارتش و سپاه همواره عملیات مشترک نداشتند و همواره عملیات مشترک داشتند. آنجایی که میگویند ارتش و سپاه عملیات مشترک نداشتند هیچ عملیاتی وجود ندارد که توپخانه ارتش در آن دخیل نبوده باشد""

توپخانه ارتش در عملیات والفجر8:
در دوران دفاع مقدس نبردهای بسیاری برای بیرون راندن ارتش متجاوز از سرزمینهای اشغالی ایران و نیز برای ایجاد فشار نظامی برقوای دشمن جهت پایان دادن به جنگ تحمیلی انجام شده است. برخی از این نبردها در ادامه تلاش برای دفع تجاوز در خاک دشمن انجام شده است. یکی از این عملیاتها عملیات حمله به "شبه جزیره فاو" در خاک عراق میباشد .
طبیعتا طرح ریزی چنین عملیاتی و نیز دیگر نبردهائی که در سرزمین دشمن رخ داد برای فتح نظامی کشور عراق نبوده بلکه هدف اساسی آنها رساندن دشمن به نقطه ای بود که از تحمیل جنگ بر ایران پشیمان شده و در آینده تصور انجام چنین کارهائی را در ذهن خود نپرورد. نبرد فاو در ششمین سال جنگ تحمیلی و در روز 20بهمن سال 1364 در مرز جنوبی استان خوزستان و در جنوب جزیره آبادان صورت گرفت.
این عملیات در منطقه بسیار حساسی انجام شد زیرا از یک طرف در مرز ارندرود قرار داشت که رژیم عراق به بهانه تسلط بر آن جنگ با ایران را آغاز کرده بود و از طرفی در تنها راه ارتباطی کشور عراق با خلیج فارس قرار داشت و ارتباط بندر "ام القصر" را از راه "خورعبدالله"برقرار میکرد. از سوی دیگر تنها اسکله های نفتی عراق به نامهای "البکر" و "الامیه" در محدوده این منطقه قرار دارند.
زمین منطقه عملیات نیز یکی از زمینهای پیچیده جنگی و عملفیاتی در آنزمان بود به گونه ای که شامل انواع عوارض از جمله رودخانه و نهر و نخلستان و باتلاق و روستا و شهر و ساحل و نمکزار و دشت و اسکله میشد. برای طراحی عملیات در این منطقه علاوه براینکه باید توانائیها و نحوه گسترش و آرایش دفاعی دشمن در نظر گرفته میشد باید جنگ با عوارض طبیعی زمین نیز مورد توجه دقیق قرار میگرفت.
شایان توجه است که عبور از عرض اروند رود یکی از شاهکارهای نظامی در تاریخ جنگها بشمار میرود.
در اهمیت بندر و شبه جزیره فاو همین بس که عراق با قبول تلفات بسیار سنگینی بیش از 70 شبانه روز برای بازپسگیری منطقه تلاش میکرد و 39 فروند جنگنده خود را در این منطقه از دست داد.
هرچند دشمن نتوانست فاو را پس بگیرد اما حملات مکرر آنها باعث شد تا هدف نهایی نیروهای ایرانی که گشودن جبهه جدید و پیشروی در جنوب بصره بود به جایی نرسید.
در این عملیات فرماندهی نیروی زمینی تعداد 18 گردان توپخانه برحسب برآورد سپاه را در کنترل عملیاتی قرار داد و این درحالی بود که نتیجه کارشناسی با توجه به رعایت حفظ امنیت خطوط پدافندیامکان واگذاری فقط 6گردان را برآورد کرده بود. همچنین نظر به اینکه سپاه در آن مقطع زمانی قادر به طرح ریزی, تطبیق و هدایت آتش در حجم گسترده نبود مقرر گردید گروه 22توپخانه با مسئولیت تطبیق آتش توسط "سرهنگ افراز" در انجام این امر مهم با سپاه همکاری کند. بهرحال در شروع این عملیات 30 گردان توپخانه (18گردان از توپخانه ارتش و 12 گردان از توپخانه سپاه) در شرق بهمنشیر تا آبادان گسترش یافت.
لازم به یادآوری است پس از اینکه تک نیروهای پرتلاش پشتیبانی برای تصرف جزیره "بوارین" به رغم موفقیتهای اولیه به سرانجام نرسید و یگانهای تک ور به خطوط پدافندی مراجعت کردند مجددا 7گردان توپخانه پس از تثبیت خطوط پدافندی در شلمچه جهت تقویت آتش تلاش اصلی به منطقه فاو اعزام شدند. بنابراین تعداد یگانهای آتش پشتیبانی کنندهاز تلاش اصلی در منطقه فاو از توپخانه نیروی زمینی ارتش به 25گردان افزایش یافت

تلفات رزمی یگانهای توپخانه در والفجر-8
تلفات رزمی یگانهای توپخانه در کنترل عملیاتی سپاه از تاریخ 1364/11/20 الی 1364/12/12 35 نفر شهید, 278 نفرمجروح و 64 نفر اسیر بوده است.

امیر دریابان شمخانی از تأثیر توپخانه ارتش در عملیات والفجر-8 میگوید:
"" من در والفجر-8 نقش برجسته این کار (نقش توپخانه ارتش) را با توجه به شکل و منطقه عملیات و جغرافیای منطقه عملیات کاملا حس کردم و لمس کردم که چقدر توپخانه ارتش در تثبیت موقعیت فاو مؤثر بود""

در اینباره همچنین سردار سرلشگر رحیم صفوی ضمن تبیین نقش فرماندهان توپخانه ارتش میگوید:
""من اگر بخواهم به نقش توپخانه ارتش در هشت سال دفاع مقدس بصورت موضوعی یا عملیاتی اشاره کنم شاید یکی از بهترین صحنه های غرور آفرین, نقش توپخانه ارتش در 8سال دفاع مقدس و نقش فرماندهان دانشمند و شجاع توپخانه در طرح ریزی آتشبارها یا طرح ریزی آتش توپخانه بایستی عملیات فاو را بگویم""

با نگرش به مجموع یگانهای توپخانه تلاش اصلی و تلاش پشتیبانی, نیروی زمینی ارتش با شرکت دادن 2/3 (دو سوم) از ظرفیت آتش خود یعنی 34 گردان توپخانه از انواع کالیبرها قدرت آتش بینظیری را برای عملیات فراهم کرد که در دوران دفاع مقدس بی سابقه بود.
با این اقدام توپخانه های دشمن تقریبا در طول عملیات خنثی شدند و پاتکهای دشمن قبل از رسیدن به خطوط درگیری تقریبا 40 الی 60 درصد از توان رزمی خود را بعلت حجم آتش و دقت یگانهای توپخانه از دست می دادند.
سقوط شهر بندری فاو بدست رزمندگان توانمند نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران آنچنان برای حکومت بعثی عراقگران تمام شد که برای بازپسگیری آن با بسیج تمام امکانات خود اقدان به پاتکهای سنگین و مداوم نمود. در مقابل آتش بسیار انبوه و دقیق بوسیله یگانهای توپخانه اجرا شد به گونه ای که پاتکهای پی در پی نیروهای عراقی درهم شکسته و ناکام ماند.
نکته حائز اهمیت اینست که حجم آتش بکار گرفته شده در این عملیات در طول دوران دفاع مقدس بیسابقه بوده است. این واقعیت نشان دهنده عزم و اراده فرماندهی نیروی زمینی ارتش است که تنها در بخش توپخانه میزان بالایی از آتس موجود نیرو را به یک منطقه محدود به عرض 30کیلومتر تخصیص داده و پیشاپیش موفقیت در این عملیات را تضمین کرده است.
همچنین همراهی و جدیت فرماندهان و تلاش کارکنان شجاع توپخانه نیروی زمینی ارتش برای همکاری و شرکت درعملیات والفجر-8فراموش نشدنی است.
لازم به یادآوری است که در اثر حجم آتش اجرا شده بسیاری از یکانهای توپخانه در 20 روز اول آسیب جدی دیده و با مشکلات تعمیراتی و صفر شدن عمر لوله توپ و همچنین خستگی کارکنان مواجه شدند. برای مداومت پشتیبانی آتش تعدادی از گردانهای توپخانه در کنترل عملیاتی سپاه با یگانهای مشابه تعویض شد.
اینکه صاحبنظران و تحلیلگران یکی از دلایل اصلی موفقیت در تصرف جزیره و شهر بندری فاو را استفاده از حجم آتش توپخانه دانسته اند واقعیتی مبتنی بر تحلیل میدان رزم میباشد.

توپخانه ارتش در عملیات کربلای-5
ناکامی در عملیات کربلای-4 به شکل نامطلوبی موقعیت برتر جمهوری اسلامی ایران را که با فتح فاو حاصل شده بود تحت تأثیر قرار داد. شاید اگر عملیات کربلای-4 در تاریخ 1365/10/3 که بر آن نام "عملیات سرنوشت ساز" نهاده بودند موفق میشد عملیاتی بنام کربلای-5 در منطقه شلمچه صورت نمیگرفت.
دشمن در منطقه شلمچه مستحکم ترین مواضع و موانع را داشت بطوریکه عبور از آنها غیر ممکن مینمود و با توجه به اصول نظامی شناخته شده ضریب موفقیت بسیار ناچیز بود و بالطبع تضمین پیروزی از سوی فرماندهان عملیات را غیر ممکن میساخت لیکن بنا به نظر مسئولان جنگ ضرورت غیرقابل انکار ادامه جنگ در آن موقعیت و لزوم تسریع در تصمیم گیری پس از عملیات کربلای-4 سبب گردید که صرفا برای انجام تکلیف و با امید به نصرت الهی تمامی نیروی سپاه و بسیج برای عملیات کربلای-5 آماده شوند. ارتش نیز جهت اجرای یک حمله انحرافی بمنظور جلوگیری از انتقال نیروهای عراقی به سمت بصره وارد عمل شد و در منطقه غرب کشور عملیات کربلای-6 را اجرا کرد.
عراق با تصور اینکه بعد از کربلای-4 ایران از حمله در این جبهه منصرف شده با آغاز عملیات کاملا غافلگیر شده و نیروهای ایرانی توانستند تا نزدیکی شهر بصره پیشروی کنند اما اهمیت این شهر باعث شد تا عراق با بسیج کلیه امکانات خود و استفاده بسیار گسترده از سلاحهای شیمیایی دست به مقابله بزند. هرچند عراق توانست تا حدودی جلوی پیشروی نیروهای ایرانی را بگیرد اما پیروز اصلی این عملیات رزمندگان اسلام بودند که توانستند خطوط جبهه را تا نزدیکی شهر بصره گسترش دهند.
درباره نقش و حضور توپخانه نیروی زمینی ارتش در عملیات کربلای-5 به سخنان سرلشگررحیم صفوی در مصاحبه با ایشان به مناسبت نخستین همایش نام آوران توپخانه در اصفهان بسنده میکنیم:

"" انصافا در کربلای-5 توپخانه نیروی زمینی ارتش افتخار آفرید و در حقیقت در پیروزی عملیات کربلای-5 و شکستن دروازه های شرق بصره و حفظ این پیروزی توپخانه نیروی زمینی ارتش نقش مؤثر و تعیین کننده ای داشت""

چو از دور خاقان چین بنگرید .......... خروشان سواران ایران بدید
پسند آمد و گفت این است سپاه.......سواران مرد افکن رزم خواه

نویسنده: سرهنگ بازنشسته توپخانه ستاد دکتر عزت الله نصیری

توپخانه نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس

مطالب مشابه :

جذب فارغ التحصیلان فنی مهندسی در قرارگاه خاتم النبیاء ( امریه )

فراخوان طرح امریه خدمت نظام وظیفه (خدمت سربازی)

كتاب روش امريه گرفتن

یاد باد آن روزگاران یاد باد

توپخانه نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس