79- آفرینش معماری - گفتار پنجم

آفرينش معماری

(راهبردهای نامحسوس به سوی خلاقيت معماری)

چکیده ای از جلد نخست كتاب بوتيقای معماری

نوشته: آنتونی سی آنتونيادس

برگردان: احمدرضا آی

**********************************

گفتار پنجم

« ابهام ازلی و دست نیافته »

نویسندگان به خوبی می دانند که «هرچه موضوع ذهنی شان مبهم تر باشد ، فرصت های بیشتری برای آفرینش آثار بدیع خواهند داشت». از دیگرسو باید خود را عادت دهیم تا واقعیت ها را از زاویهء «ابهام» نیز بنگریم و این امر نیازمند اضباط و پشتکار است.

دو دسته کلی «ابهام» می توانند در فرایند آفرینش معماری سودمند باشند : (1) ابهام «ازلی» (2) ابهام «دست نیافتهء پنهان». مقولهء نخست بسیار شخصی است و در لایه هایی از سالیان ، تاریخ ، سنت و تجربه های جمعی ِ نیمه خودآگاهِ مردم پوشیده شده است.

مقولهء دوم ابژکتیو و دیدنی است و دارای ویژگی هایی فیزیکی که تا کنون دیده نشده یا به آن توجهی نشده است. این مورد می تواند منبعی برای الام بخشی در فرایند آفرینندگی باشد.

ابهام ازلی

بارها «محدودیت های طراحی» برای توصیف پارامترها و متغیرهایی که بر طراحی تاثیر می گذارند ، بکار رفته ، در اینجا واژهء «محدودیت» را ترجیح داده ایم ، زیرا این واژه ها «تنش»هایی را که بیشتر از راه پارامتر یا متغیری بر طرح وارد می شود ، بهتر توصیف می کند. هر فرم ، حاصل این گونه «تنش»هاست.

برخی از عوامل محدودکننده و تاثیرگذار بر طراحی ، نامحسوسند ، به گونه ای که ادراک آنها بسیار دشوار است ؛ «ابهام ازلی» یکی از اینگونه محدودیت هاست. عوامل ازلی به این دلیل «مبهم»هستند که عمیقا در ساحت ازلی و آغازین هر فرد ، نهفته اند. این گونه محدودیت ها ، بیشتر توصیف پذیر نیستند ؛ اساطیر ، اعتقادات دینی ، خرافه ها ، مناسک مذهبی ، تقدیس رنگ و منظره ، همه مفاهیم مرتبط با فضا و زبان و کاربردش ، ... محدودیت های مهم و عمدهء ابهام ازلی بشمار می آیند.

تفاوات های بینافرهنگی جامعه های متکثر امروزی ، میزان ابهام را به صورت تصاعدی افزایش داده است.

بعضی محدودیت هایی که بهدست متخصصان روان شناسی محیطی مورد مطالعه و بررسی قرارگرفته ، باید به طور مشخص در هر پژوهشی در قلمرو ابهام ، درنظر گرفته شوند.

«قلمروداری» (نیاز به تعریف و دفاع از فضای حریم شخصی) و «مکان دوستی» از این دست محدودیت ها هستند. اگر معماری براستی شاخصی فرهنگی باشد ، از آن گونه که ما می اندیشیم ، معمار باید در شالوده های فرهنگ ، گروه یا کارفرمایی که برای او طراحی می کند ، به کاوش و پژوهش بپردازد.

روش مناسب برای فراگیری موضوعات «ابهام ازلی» ، درگیری با آن در روشی نظام مند و پرداختن به جنبه هایی از آن است که اهمیت بیشتری دارند. بنابراین روال پیشنهادی ما به ترتیب اولویت ، چنین است :

1. اساطیر

2. مراسم

3. آیین ها و جشن ها (با توجه ویژه به آنهایی که به کار ساختمانی مرتبط هستند)

4. عوامل مذهبی

5. دستمایه های زبانی و خاستگاه های واژگانی که پروژه ای خاص را توصیف می کنند.

6. جُستارهای گوناگون با اهمیت و دلالتگری منحصربفرد (چون رنگ و رویکردهای خاص به برخی بافت های مشخص)

7. ترجیحات خاص کارفرما برای هریک از موارد گفته شده.

اساطیر

دانشجویان باید فارغ از خاستگاه های فرهنگی خود ، به گونه ای واقع بینانه تر با اساطیر برخورد کنند ،زیرا به گفتهء «ویچو» همه اساطیر منبعی برای گسترش و توانایی نیروی تصور و تخیل به شمار می رود.

اسطوره ، نوعی داستان پردازی است.

اسطوره ، نخستین برداشت از جهان خلقت ، و معمولا از دیدگاه دانش ، نادرست است ؛ اما از آنجا که نخستین برداشت از دلایل وجودی جهان خلقت است ، همواره واقعیت دارد.

مراسم

در جستجوی خویش در مراسم مذهبی ، مراسمی را یافتیم که درست به معماری ، طراحی و کارساختانی مربوط می شدند. «ویرژیل» در «انه اید» و «ژوزف ریکوئه» در کتاب «ایدهء یک شهر» _که در آن به آیین و آیین گذاری های مرتبط با شهر رم می پردازد_ بسیاری از این مراسم را معرفی می کنند.

ما شش طبقه بندی کلان را درباره مراسم برای کمک به طراح پیشنهاد می کنیم :

«قربانی ، دعانویسی ، نذر ، کردار نیک ، برگزاری جشن ، و مراسم اجتماعی».

مراسم قربانی : زندگی از جانداری (مانند گوسفند و ...) گرفته می شود ، به این امید که زندگی به دیگری منتقل شود (مثلا زمین محصول خوبی بدهد). مراسم قربانی ساختمان ، شامل قربانی کردن حیوانات روی سنگ شالودهء بنا (یونان) یا زیر ستون مرکزی خانه های گرد (مکزیک و فیلیپین) بوده است. در روزگار دور ، قربانی کردن انسان نیز رسم بوده است (در جشن خاکبرداری شالودهء یک پل در یوان ، همسر سازندهء بنا را قربانی کردند).

مراسم دعانویسی

این مراسم بیشتر در چین ، ژاپن ، آفریقا ، مکزیک و فیلیپین وجود دارد ؛ و بدین گونه اس که یادداشت هایی در نقاط مهم و احتمالا بحران ساز ساختمان (زیرستون ها ، در شالوده ، چرخشگاه پله ها و پل ها) قرار می داده اند تا ارواح خبیث را از آن دور سازند. این تمهیدات برای نگهداری ساختمان دربرابر آتش ، باد ، و دیگر بلاها بکار می رفت . در چین و ژاپن ، عادت بر این بود که پل ها را ناگهان 90 درجه بچرخانند تا ارواح خبیث را با این چرخش ناگهانی گیج کنند.

مراسم نذر

در مراحل مهم کارساختمانی (چون پی ریزی ، قرارگیری نخستین تیر ، گذاردن نخستین تخته سنگ...) برای «پر برکت ساختن»خانه و خشنود کردن «ارواح» اجداد مالک و سازنده و کارگران ساختمانی ، باید شراب و غذا یا شیرینی نذر می شد.

کردار نیک و هشدارها

مار ِ خانه را نکشید. (در پی ساختمان لانه دارند و خانه را از گزند موش و حشرات نگه می دارند)

درخت قان را نبرید. (فاخته در آن آشیان می کند و عقاب بر آن سایه می افکند و انسان در سایه آن می آساید)

دیدن جغد نیکو شگون است (مارهای باغ را می گیرد و موش ها را می بلعد)

کاشتن سرو بسیار نیکوست (سرو از بالا باغ را می نگرد و از خانه نگهبانی می کند)

آشیانه لک لک بر روی دودکش ها مایهء افتخار است (لک لک نشانهء رسیدن بهار و نشانی نبود مار در زمین کشاورزی _بویژه در یونان و شبه جزیزه بالکان_ است)

این آداب و اندیشه ها ، تاثیری آشکار بر معماری مناطق می گذارد ، این تاثیر را می توان در اندازه باغ ها ، مکان یابی چشم اندازها و ساختن شومینه های زیاد برای منزل دادن لک لک ها و نیز از دست ندادن گرمای درون ساختمان ، دید.

جشن و پایکوبی

بیشتر در پایان کار ساختمانی همراه با نوشیدن شراب و خوردن غذا و رقص و آواز همراه است.

پایان کار ساختمانی با نمادهایی چون درخت ، صلیب ، یا پرچم نشان داده می شد. صلیب و پرچم نمادهایی ملی گرایانه و مذهبی هستند و درخت ، بازمانده از روزگار کهن است.

از مراسم امروزی ، جشن بازگشایی خانه (open house) است که صاحبان بنگاه های ملکی ، معماران و مالکان برگزار می کنند تا بنا را برای خریداران و ... به نمایش بگذرند.

پویه شناسی انسانی

این مراسم در روزگاران گذشته ، پایانی ظالمانه چون قربانی انسان به همراه داشت. نذر سالیانه مردان و زنان جوان در جمهوری آتن برای پادشاه کِرت ، یا قربانی کردن دختران جوان در آبهای نیل در مصر باستان برای آرام ساختن طغیان های آن ... مراسم قومی دیگر ، اغلب پایان خوشی داشتند وبرخی هنوز بپا داشته می شود.

بدون آگاهی از نیازهای مراسم قومی و منطقه ای که در فرهنگ های مختلف بسیار دیده می شود ، طراحی شهری و معماری ، بجز معماری مسکن ، کم توان تر می شود.

مناسک و شعائر مذهبی

این مناسک و شعائر علت وجودی بعضی از عناصر ساختمان به شمار می آیند ؛ آستانه ، ورودی ، آبنما ، شاه نشین ، زیارتگاه و قربانگاه ، فضاهایی از آیین های متباینی هستند که جهان بیرونی را با کاربران یکپارچه می سازد. وجود ، شکل و مناسبات این فضاها باغث ایجاد انتظار رفتاری ویژه می شوند و آنها را نیز تقویت می کنند.

آیین ها را می توان در ساختمان های کوچک و بزرگ و حتا در مجموعه های شهری نیز جستجو کرد : حمام عومی ، ورزشگاه ، هتل و فضاهای تفریحی... و نیز اتاق ناهارخوری ، اتاق خواب و اتاق مطالعه که به آیین های خانوادگی و طبیعت کاملا خصوصی اختصاص یافته اند.

جالب ترین نمونه این ارتباط معماری با آیین ها را می توان در ساختمان یک «صومعهء راهبان» [یا «مسجد» در معماری کشورهای اسلامی] دید که معماری عناصر آن کاملا متاثر از آیین های زندگی روزمره در آن شکل گرفته است.

درست ترین نمونه مدرن معماریبزرگ مقیاس که در آن ، فرم کلان معماری و آیین ها کاملا برهم تاثیر گذاشته اند ، «محوطهء دانشگاه» است.

این دوگونهء ساختمانی شایستهء توجهی بیش از آنچه به آن شده می باشند. آنها می توانند برای هدف جامع گرایی ، از راه آزادمنشی ، تکثر و مردم سالاری ، که در آنها دست بافتنی است ، سودمند باشند. این دو گونه ، در برابر «کاخ» (به عنوان نماد قدرت) قرار دارند.

معماری کوچک مقیاس نیز در معنای آیینی نمونه های برجسته ای دارد ؛ خانه ژاپنی ، بدون آگاهی از آیین های زندگی که در آن روی می دهد (پوشیدن کیمونو ، درآوردن کفش ، خم شدن پیوسته برای ورود به اتاق ها ) و یا ساختمان مراسم چای ، بدون شناخت درست آن مراسم و پی آیندهای آن ، تصورناپذیر است.

معمار همشه نمی تواند که طرح های پیشنهادی خود را با عادات و رسوم متعارف ارتباط دهد . معمار شایسته – که به پیشرفت و بهبود زندگی کارفرمای خود توجه دارد – باید مراسم ، آداب و شعائر خاصی را همگام با سیاست درست برای رسیدن به این هدف بکار گیرد. معمار آفرینشگر باید با ریزنگری در رفتار آیینی ، از ملزومات آن فهرستی تهیه کند و برای ترکیب آن با معماری خود بکوشد.

عوامل مذهبی

اگر کارفرما فردی مذهبی باشد و به معمار ساختن بنایی را سفارش دهد که دارای ویژگی های مذهبی باشد ، آنگاه عامل مذهب اهمیت بیشتری می یابد. معمار آفرینشگر باید هنگام شناس و ریزبین و هشیار باشد تا بتواند احساسات مذهبی نهفته ای را که گاه آشکارا بیان نمی شود ، دریافت کند.

برای بسیاری از مردم ، مذهب به منزلهء کار یا ورزش است ، برای گروهی حکم فرزند را دارد و برای بسیای نیز حکم پول را دارد. معمار شایسته باید همه این ترجیحات را آشکار سازد ، آزاداندیش باشد و طرح هایی بسازد که بازتابی از همه نیازهای کارفرما باشد.

دستمایه های زبانی

بسیاری از واژگان ، معنای خود را پنهان می سازند. یکی از نخستین گام های معمار باید جستجوی ریشه شناسی ِ واژگانی ِ نوع پروژه باشد و در این زمینه باید به واژه های اصلی توجه ویژه کند.

لغت نامه های معتبر برای معمار به عنوان «مرجع مناسب» ضروری اند. اگر یکی از واژگان ، مشکلی را پیش آورد ، معمار باید بتواند آن را از راه واژه های دیگر و یا حتا جمله ای توصیفی ، بیان کند.

در اینجا سخن از زبان شناس شدن معمار نیست . به راستی ، معمار بیش از هر چیز ، از فهم ناپذیری آثاری صدمه دیده است که به دور از بیان معمارانه ، تنها خود را از راه واژه ها بیان می کنند.

جستجوی زبانی در میان لغت نامه های معتبر می تواند به عنوان نخستین گام ِ بسیار سودبخش و تعیین کننده برای ورود به قلمرو ابهام ازلی باشد.

جُستارهای گوناگون

تاثیری که چشم انداز بر مردم می گذارد ، شگفت انگیز است. رنگ رمین ، گذر نور خورشید از میان درختان ، بیکرانگی افق ، ادرام محدود آسمان در برابر ادراک نامحدود آن ، «بو»ی زمین و جنبه های شنیداری محیط پیرامون ، صدا و رنگ های پرندگان ، آرامش یا نبود آن ، و در نهایت دمای هواست که باعث می شود گروهی فضاهای بیرونی ، و گروهی فضاهای درونی را بگزینند.

از کارفرماها بخواهید تا خاطرات کودکی خود ، جای بازی ، رنگ پوشاک و... را به یاد آورند و از آنها بخواهید تا خاطرات رنگین گذشته، بازی های کودکانه ، مسافرت ها و اردوهای علمی مدرسه ، خاطرات تلخ و شیرین خانهء دوران کودکی ، زمین و ساختمان های مهمی که بر آنها تاثیر داشته و ... را برای شما تعریف کنند.

در بخش پایانی این گفتار ، پیشنهادهایی برای پژوهش در اینگونه جستجوها ارائه می شود.

خواسته های وابسته گرا

خواسته های وابسته گرای نهفته می تواند دستمایهء خوبی برای معمار باشد. این خواسته ها بیشتر ، چون و چندی را به دست می دهند که به طرح ، شخصیت و اعتبار ویژه ای می بخشد.

مردم همیشه نسبت به خواسته های وابسته گرای خویش آسانگیر یستند ، آنها ایده ای روشن از آنچه که می خواهند از فرهنگی دیگر بگیرند نیز ندارند و بیشتر به نشانه های تصویری و مصادیقی که در کشورهای دیگر دیده اند _ حصیر تاتامی ، کلاه لبه دار مکزیکی ، یا گلیم یونانی _ بسنده می کنند. معمار باید هشیار باشد و با جدیت روی «اکتشاف» چنین خواسته هایی کار کند ، کارفرماها را به بحث های بنیادین بکشاند و به همراه آنها معنا و اصول کار را _ در هنگام ساختن اثر هنری یا معماری _ کشف کند.

دست نیافتهء پنهان

بسیاری از وضعیت هایی فیزیکی یا غیرفیزیکی (حال و هوا احساس) برای اهداف طراحی معماری مورد اکتشاف قرار نگرفته اند. این دیدگاه های مبهم ، در هنرهای دیگر مانند شعر ، ادب ، موسیقی و سینما ، شاهکارهایی شگفت انگیز آفریده است. رویکرد «ادگار آلن پو» به عنوان کاشف «حال و هوای شب» می تواند به تحریک اکتشافات طراحی بینجامد.

سمینارهای مربوط به تئوری طراحی ، بهترین فرصت را برای کندوکاو در ابهام پنهان فراهم می آورد. از میان جُستارهایی که گاه برای این گونه پژوهش ها پیشنهاد می شود ، موفقیت آمیزترین ، آنهایی بودند که به ارتباط میان وضعیت های انسانی بسیار شناخته شده و معماری اشاره می کردند :

- عشق و معماری

- رحلت و معماری

- انتظار و معماری

- معماری و آوای پرندگان ، امواج ، باران

- معماری و حس بویایی : گل ، باغ ، شمیم

- بوتیقای شب ، آسمان ، آب ، نسیم

- ترس و معماری ، محیط های ضدهراس

- معماری و حیوانات : آشیانه ، مرداب ، غار

- معماری و چشم انداز ، بر مبنای مدارک مذهبی.

همه این موضوع ها ، به «ثابت»هایی اشاره می کنند که از دیرباز با انسان بوده اند. عشق ، سکونت ، ترس ، ارضای حواس ... شاید غریب به نظر بیاید ، اما بدرستی تا کنون دربارهء نحوهء تاثیرگذاری آنها در حس «ساختن» شناخت چندانی فرادست نیامده ؛ گرچه ساختمان هایی بوده اند که مستقیم از این موضوع ها الهام گرفته اند.

این گفتار ، بیش از این به جُستارهای گفته شده نمی پردازد ، چرا که نمی خواهد به پویایی فرایند اکتشاف آنها با دانشجویان از راه پژوهش بنیادی لطمه ای وارد شود.

مطالعهء شخصی آنها از اساطیر ، به همان اتدازه مهم است که شنیدن از دیگران ، کم اهمیت.

گردآوری :

«م.رها»

شرکت مهندسی ساختمان «پی آمود پارتیان»

تا دگر گاه و دیگر سخن.

یاحق.

79- آفرینش معماری - گفتار پنجم

مطالب مشابه :

27- جان کتاب (1) : بوطیقای معماری

چند وجهی بودن خلاقیت . . .

کانسپت چیست؟

81- آفرینش معماری - گفتار هفتم _ پایان جلد نخست

69- آفرینش معماری - گفتار یکم

71- آفرینش معماری - گفتار دوم

79- آفرینش معماری - گفتار پنجم