اطلاعات عمومی بهداشت و درمان - استاد نیکوفر (درمان دارویی ) گروه سه

اکثر داروها برای آنکه به محل تأثیرگذاری برسند باید وارد جریان خون شوند . روش مصرف یک دارو، مسیری را که باید طی کند تا وارد سیستم گردش خون شود و سرعت جذب آن را تعیین می کند . معمولاً سه راه برای رسیدن دارو به خون وجود دارد :‌
1-راه دهانی یا مقعدی
2-تزریق
3-استنشاق .
داروهایی که در پوست کاشته می شوند یا در برچسب های پوستی قرار می گیرند نیز وارد جریان خون می شوند. اگر ورود مقدار زیاد دارو به جریان خون لازم و مطلوب نباشد می توان آنرا بطور موضعی بکار برد . بطوری که اثر آن اصولاً به محل مورد نظر مثل سطح پوست یا غشاء های مخاطی ( غشاء های بینی ، چشم ، گوش ، واژن) محدود می شود. بیشتر داروهای استنشاقی نیز اثر موضعی بر مجرای تنفسی دارند .
گاهی یک داروی خاص می تواند در اشکال مختلف موجود باشد ، بسیاری از داروها به صورت قرص و مایعات قابل تزریق در دسترس اند که انتخاب هر کدام از آنها به عواملی چند از جمله
1-شدت بیماری
2- فوریت
3- نوع نیاز به دارو
4- ارگان هدف
5- میزان سلامتی عمومی بیمار به خصوص توانایی بلع او بستگی دارد .
مصرف از راه دهان
رایج ترین شکل مصرف دارو از راه دهان است . اکثر داروهایی که از راه دهان مصرف می شوند از طریق جدار روده وارد جریان خون می گردند . سرعت جذب دارو و مقدار داروی فعال برای استفاده به عواملی مانند شکل دارو (‌ قرص ، مایع و غیره ) و اینکه با غذا ، یا معده خالی مصرف شود و غیره بستگی دارد . اگر دارو با معده خالی مصرف شود (قبل از غذاخوردن ) می تواند سریعتر از دارویی که با معده پر مصرف می شود اثر بکند . برخی داروها مثل آنتی اسیدها که اسیدیته معده را خنثی می کنند از راه دهان مصرف می شوند تا مستقیماً بر معده یا جهاز هاضمه اثر بگذارند .
قرصهای زیر زبانی
بعضی قرصها را نباید بلعید بلکه زیر زبان قرار می گیرند تا سریعاً از طریق پوشش دهان که سرشار از رگهای خونی است وارد جریان خون بشوند . قرصهای دهانی و نیز قرصهای زیرزبانی هر دو به این روش عمل میکنند با این تفاوت که قرصهای زیرزبانی را در زیر زبان و قرصهای دهانی را در فضای بین گونه و دندان قرار میدهند .
نکته : داروها چگونه در بدن سیر میکنند ؟اکثر داروهایی را که از راه دهان مصرف می شوند از دیواره معده وارد جریان خون می گردند . سپس عروق خونی تغذیه کننده روده ، داروی مزبور را به کبد حمل می کند تا در آنجا به شکل قابل استفاده برای بدن تبدیل گردند . دارو ( یا محصول تجزیه شده آن ) وارد گردش عمومی خون شده و در سرتاسر بدن به گردش درمی آید .
برخی از داروها سریعاً از طریق کلیه ها دفع می شوند . برخی از داروهای نامحلول نمی توانند از روده جذب شوند و بدون هیچگونه تغییری از مجرای گوارشی می گذرند این دسته از داروها برای درمان اختلالات روده ای مفیدند .
استنشاق
به منظور تأثیر عمومی یا موضعی ، می توان داروها را به طریقه استنشاق استعمال کرد . گازهای بیهوش کننده از راه استنشاق استعمال می شوند تا از راه ریه ها وارد جریان خون شوند و اثر کلی بریدن بویژه مغز اعمال کنند . گشادکننده های برونش برای درمان انواع آسم ، آمفیزم و برونشیت نمونه ای عمومی از داروهای استنشاقی با تأثیر مستقیم بر دستگاه تنفس هستند اگر چه برخی از این داروها وارد جریان خون نیز می شوند
داروهای تزریقی
برای تأثیر کلی می توان دارو را تزریق کرد . یک دلیل برای تزریق ،پاسخ سریع است . در شرایط زیر باید به تزریق متوسل شد : عدم تحمل شخص به داروی خوراکی ، تجزیه شدن دارو بر اثر اسید معده ، عدم جذب دارو از طریق جدار روده ، تزریق دارو ، اثر موضعی نیز دارد مثل التیام دادن درد آرتریت ( التهاب مفصل ).
انواع اصلی تزریق عبارتند از : درون عضله ، درون ورید ( یا داخل رگ ) ، زیرجلدی. نوع تزریق به ماهیت دارو و شرایط درمان بستگی دارد .
تزریق داخل رگی داخل وریدی (IV)
دارو مستقیماً به ورید تزریق می شود و لذا مستقیماً ‌داخل خون می گردد .
دارو از این طریق سریعتر از سایر تزریق ها جذب می شود .
تزریق زیر جلدی
دارو مستقیماً به زیرسطح پوست تزریق می شود .
تزریق عضلانی
دارو در عضله ( معمولاً عضله ران ،‌بازو و یا کفل) تزریق می شود .
نکات لازم در هنگام تزریق زیرجلدی و داخل عضلانی
۱- انتخاب سرسوزن از لحاظ طول و اندازه آن مناسب بیمار و دارو تزریقی باشد .
۲ - برای تزریق زیرجلدی پوست را در محل تزریق گرفته و سرسوزن را با زاویه ۴۵ درجه زیرجلد داخل کنید .
۳- برای تزریق عضلانی ، پوست محل تزریق را کشیده و تزریق کنید .
اگر بیمار خیلی لاغر است قسمتی از عضله را گرفته بطوریکه یک توده کوچک عضلانی تشکیل شود .
۴- تمام طول سوزن را در نسج داخل نکنید و حدود ۲ میلی متر را بیرون نگه دارید تا در صورت شکستن بتوان آن را از نسج بیرون کشید .
۵ - پس از داخل کردن ، پیستون را قدری خارج کشیده تا اگر داخل رگ رفته باشد خون به داخل کشیده شود دراین صورت باید داروی تزریقی را از نو در محل دیگری تزریق نمود .
۶ – محل تزریق را ماساژ دهید تا جریان خود افزایش یابد و جذب دارو بهتر صورت گیرد . در مورد داروهایی که باید با تأخیر جذب شود و ( پنی سیلین پروکائین ) ماساژ دادن قدغن است .
استعمال موضعی
برای معالجه ناراحتی های موضعی مثل عفونت های پوست و احتقان بینی بهتر است بجای تجویز و مصرف داروهایی که اثر عمومی دارند از داروهایی استفاده شود که دارای اثر موضعی هستند زیرا کنترل اثرات داروهای موضعی راحتتر است و میتوان حداکثر اثر را با حداقل عوارض جانبی آن بدست آورد . داروهای موضعی اشکال گوناگون دارند مثل کرمهای پوست ، پماد ها و لوسیونها ، شیافهای واژنی ، استنشاق کننده ها ، اسپری های بینی و قطره های گوش و چشم . هنگام استعمال داروهای موضعی باید دقیقاً طبق دستور عمل شود واز مصرف بیش از آنچه که تجویز شده است خودداری گردد . این اقدام مانع از بروز عوارض جانبی ناشی از مصرف زیاده از حد آنها می شود . برخی از بیماریها را می توان با داروهایی معالجه کرد که اثر آنها در دوره مشخصی از زمان بتدریج بروز می کنند . این داروها برای بیمارانی مفید است که نمی توانند بطور منظم جهت تزریق به پزشک مراجعه کنند یا در صورتی که آزاد شدن مقادیر اندکی از دارو به بدن باید با کنترل دقیق انجام پذیرد . برای آزاد شدن کند و تدریجی داروها می توان از تزریق با جذب تدریجی ، مشمعهای زیرپوستی ، کپسولها و قرصهای آهسته رهش و کاهشت ( انپلنت ) استفاده کرد .
استعمال از راه مقعد
یک سری داروها به شکل شیاف هستند و با قرار دادن آنها در رکتوم ( راست روده ) قابل استعمال می باشند . تا در آنجا وارد جریان خون شوند . این روش را می توان برای داروهایی که ورود آنها به معده بر اثر اسید یا ترشحات معدی باعث تخریب می شود بکار برد . همچنین برای افرادی تجویز می شود . که قادر نیستند از راه دهان دارو بخورند مثل کسانی که دچار استفراغ و تهوع شدید هستند . این داروها را میتوان برای تأثیر گذاری موضعی در داخل مقعد به صورت شیاف ( برای تسکین بواسیر ) نیز تجویز کرد .
اشکال دارویی
اکثر داروها به شکلی تهیه شده اند که مصرف آنها راحت باشد ، مصرف و مقدار آنها بدرستی تنظیم شود و بهتر قابل استفاده باشند . مواد غیرفعال که فاقد اثر درمانی هستند معمولاً جهت طعم و مزه و رنگ یا پایداری شیمیایی به دارو افزوده می شوند .
قرص
منظور از قرص ، شکل متراکم و جامد دارو می باشد که اغلب گرد است . قبل از اینکه دارو به شکل قرص دربیاید مواد دیگری به پودر ان اضافه می کنند مثل موادی که باعث چسبیدن مواد به هم می شود .
کپسول
کپسول یک پوسته ژلاتینی استوانه ای شکل است . وقتی کپسول بلعیده می شود پوسته ژلاتینی می شکند ( از هم باز می شود ) و داروی درون آن رها می شود . حل شدن کپسولهایی که بتدریج محتوای آنها آزاد می شود ( یا اصطلاحاً کپسولهای آهسته رهش ) به علت تأثیر اسید معده بر آنها است .
مایع
برخی داروها به شکل مایع هستند و مواد فعال آنها به صورت محلول ( جامد معلق در مایع یا مایع معلق در مایع ) با مواد دیگر مثل حلالها ، مواد رنگی ، مواد معطره و مواد نگهدارنده مخلوط هستند . بسیاری از داروهای مایع را باید قبل از مصرف تکان داد تا دارو بطور یکنواخت در محلول پراکنده شود در غیر اینصورت مقدار دارو بدرستی مصرف نمی شود. مخلوط
مخلوط حاوی یک یا چند دارو است که یا حل شده و به صورت محلول درآمده است یا به صورت معلق در مایع ( معمولاً آب ) می باشد .
الگزیر (اکسیر)
اکسیر عبارت است از محلول یک دارو در مخلوط شیرینی از الکل و آب که معمولاً بسیار خوش طعم است .
امولسیون
دارویی است که در روغن و آب پخش شده است . یک عامل امولسیفایر را اغلب برای ثبات بخشیدن به دارو اضافه می کنند .
ترکیبات موضعی پوست
موادی هستند برای استعمال بر روی پوست و دیگر بافتهای سطحی بدن . معمولاً برای کاهش رشد باکتریها مواد محافظ به‌ آنها می افزایند .
کرم
کرم یک فرآورده روغنی برای مالیدن بر پوست بدن ، خنک یا مرطوب کردن پوست است .
پماد
یک فرآورده روغنی یا چرب است که دارو را از طریق آن به بدن می مالند تا لایه ای حفاظتی و نرم برای التیام بیماریهای پوستی بوجود آورد .
لوسیون
محلول یا سوسپانسیونی است برای خنک و خشک کردن پوست سالم و برخی از آنها برای جاهای مودار بدن مناسب ترند زیرا لوسیونها مثل کرم یا پماد چسبنده نیستند .
محلولهای تزریقی
اینها فرآورده های ضدعفونی شده و عاری از میکروب هستند که دارو به صورت محلول و یا سوسپانسیون در یک مایع وجود دارد . مواد دیگر ( آنتی اکسیدانها ) را معمولاً برای حفظ ثبات دارو یا تنظیم اسید یا قلیائیت محلول اضافه می کنند .
قطره چشم
یک محلول استریل ( یا سوسپانسیون )‌ است که به صورت قطره در پشت پلک چشم چکانده می شود تا بر چشم تأثیر بگذارد .
قطره گوش
یک محلول یا سوسپانسیون حاوی دارویی است که بوسیله قطره چکان در گوش وارد می شود . قطره چشم را معمولاً برای مجرای گوش بیرونی تجویز می کنند .
قطره / اسپری بینی
محلولی از دارو ، معمولاً در آب ، است و به بینی وارد می کنند تا اثر موضعی باقی بگذارد .
استنشاق کننده ها
استنشاق کننده های آتروسل حاوی محلول یا سوسپانسیون یک دارو تحت فشار است . عمل دریچه می تواند مقدار تجویز شده ای از دارو را به بدن هنگام استنشاق رها کند . یک دهنی برای دستگاه تعبیه شده است تا استنشاق دارو را آسان می کند . روش استفاده صحیح مهم است . دستورات روی قوطی باید دقیقاً مراعات شوند . استنشاق کننده ها را برای مداوای بیماریهای مثل آسم تجویز می کنند.
شیافها
اینها داروهایی جامد و گلوله ای شکل هستند و به راحتی در راست روده ( شیاف مقعدی ) یا واژن قرار می گیرند . این دارو دارای یک ماده خنثی می باشد که از نظر شیمیایی بی اثر است و معمولاً از روغن کاکائو یا دیگر روغنهای نباتی گرفته می شود . داروی اصلی بتدریج در مقعد یا واژن ، تحث تأثیر حل شدن شیاف به علت دمای بدن ، رها می شود ./ وبلاگ مرکز فوریتهای پزشکی ۱۱۵ شوشتر
دوز دارو عبارت است از مقدار دارویی که در یک زمان مشخص استفاده می‌شود.
دوز (به انگلیسی: Dose) یا دوزاژ (به انگلیسی: Dosage) (برابر فرهنگستان زبان فارسی: چنده‌گذاری) تعیین و تنظیم مقدار می‌باشد؛ البته این واژه در پزشکی به معنی تعیین و تنظیم مقدار و دفعات مصرف دارو می‌باشد. مانند آنکه به بیمار بگوییم قرص استامینوفن ۳۲۵ میلی گرمی را هر شش ساعت یک قرص مصرف کند.
اندازه دوز
دوز یک دارو می‌تواند به شکلهای مختلفی مشخص شود: وزن دارو (به عنوان مثال ۱۲۵ میلی گرم)، حجم محلول دارویی (به عنوان مثال پنج سی سی یا ده قطره)، تعداد اشکال دارویی (به عنوان مثال دو قرص) یا روشهای دیگر (یک پاف اسپری).
زمان مصرف
همراه با دوز دارو، زمان مصرف دارو را هم مشخص می‌کنند به عنوان مثال ۵ سی سی هر ۸ ساعت یا ۵۰۰ میلی گرم دو بار در روز.
دوز روزانه
دوز تعریف‌شده روزانه یا دوز روزانه دارو را با احتساب دوز مصرفی و تعداد مصرف آن دوز در ۲۴ ساعت مشخص می‌کنند.
روش تجویز
روش تجویز دارو به شکل استفاده دارو گفته می‌شود. معمول ترین روشهای استفاده داروها عبارتند از خوراکی، تزریقی، تنفسی، پوستی.
دوز مناسب
دوز مناسب یک دارو مقدار دارویی است که می‌تواند بهترین اثر را بدون کمترین عوارض جانبی ایجاد کند. برای تصمیم گیری در مورد دوز مناسب یک دارو عوامل متعددی دخالت داده می‌شوند که بعضی از آنها عبارتند از سن بیمار، قد، وزن، جنسیت، وضعیت کارکرد کبد و کلیه‌ها.
تداخل دارویی
استفاده از داروهای مختلف گاهی می‌تواند بر روی همدیگر تاثیر بگذارند که این امر نیز می‌تواند در تعیین دوز داروها نقش داشته باشد.
روش صحیح مصرف داروها
مقدار دارویی که بیمار باید مصرف کند توسط پزشک محاسبه و در نسخه قید می شود . تنها کاری که بیمار باید انجام دهد این است که دقیقاً مطابق توصیه پزشک و داروساز ، دارو را مصرف کند ، یعنی اولاً در هر بار مصرف ،‌مقدار داروی تجویز شده را بطور کامل مصرف نماید و ثانیاً طول درمان توصیه شده را به پایان برساند .
مصرف داروی تجویز شده :
بیمار باید مطابق دستور پزشک داروی خود را به مقدار تجویز شده مصرف نماید . زیرا مصرف کم یا زیاد داروها به نفع بیمار نیست . در صورتیکه دارو کمتر از مقدار تجویز شده مصرف شود ممکن است نتواند عوارض بیماری را علاج کند و در نتیجه زمان بیماری طول بکشد و یا حتی بدتر شود . همچنین بیمار نباید تصور نماید که اگر بیش از مقدار توصیه شده دارو مصرف کند زودتر سلامتی خود را به دست خواهد آورد . زیرا مقدار تجویز شده به میزان کافی است و اگر بیش از اندازه مصرف شود موجب تشدید عوراض جانبی ناخواسته و مسومیت می شود . رعایت میزان مصرف دارو در مورد قرصها و کپسولها مشکل زیادی بدلیل ثابت بودن میزان دارو در آن ندارد ولی در هنگام مصرف مایعات دارویی ، بیمار باید دقت داشته باشد که به اندازه تجویز شده مصرف کند . برای این کار باید توجه داشته باشد پیمانه را کاملاً پر از دارو بکند . در مواردی که از قاشق به عنوان پیمانه استفاده شود باید نوع قاشق را در نظر داشته باشد ، چون قاشقهای مختلف از نظر حجم با هم متفاوت هستند .
چه موقع باید دارو مصرف کرد ؟
زمان مصرف دارو و فاصله زمانی هر بار مصرف بطور کامل توسط پزشک مشخص می شود که بیمار باید آن را رعایت کند . زیرا با مصرف یک وعده دارو ، مقداری دارو وارد بدن می شود و به مقابله با عامل بیماری می پردازد . بعد از چند ساعت مقداری از آن توسط بدن مصرف و یا دفع می گردد . در نتیجه مقدار داروی مفید و موجود در بدن کاهش می یابد که با مصرف وعده بعدی دارو ، مقدار آن دوباره در بدن افزایش یافته و به مقدار مفیدش می رسد . بنابراین مصرف نکردن دارو در وعده های توصیه شده ( عمدی یا غیرعمدی ) ممکن است دارودرمانی را با شکست مواجه سازد . بنابراین باید در رعایت فواصل و وعده های مصرف دارو نهایت تلاش بکار گرفته شود و در صورت فراموشی یکی از وعده ها ، با داروساز و یا پزشک در مورد نحوه ادامه مصرف دارو مشورت شود تا مشکلی پیش نیاید .
به پایان رساندن طول مدت درمان
بعضی افراد هستند که با مشاهده اولین علائم بهبودی ، داروی خود را خودسرانه قطع می کنند . بعضی دیگر هم با مشاهده اولین عوارض جانبی داروی خود را قطع می نمایند هر دو گروه کار نادرستی را انجام میدهند زیرا تنها پزشک است که می تواند تشخیص دهد آیا درمان کافی بوده یا نه . افرادی که با اولین علامت بهبودی داروی خود را قطع می کنند در معرض خطرات زیادی مثل بازگشت مجدد ( عود ) بیماری و یا حتی خطرناک تر شدن آن هستند مثال بارز در مورد آنتی بیوتیکها است . در صورتیکه طول درمان توصیه شده رعایت نشود بیماری ممکن است با شدت بیشتری عود کند و بدتر از ان اینکه ممکن است حتی بیماری نسبت به آنتی بیوتیکها مقاوم شود که در اینصورت نیاز به مصرف داروهای قویتر هزینه درمان بیشتر و تحمل عوارض بیشتر را در پی خواهد داشت . بنابراین اگر دارویی به مدت مثلاً ده روز برای شما تجویزشده این مدت را رعایت کنید حتی اگر از روز دوم احساس می کنید که بهتر شده اید . اگر در این باره اصرار دارید حتماً قبل از قطع دارو با پزشک خود مشورت کنید .
داروها معمولاً دارای عوارض جانبی ناخواسته ای هستند که مشاهده این عوارض دلیل نامناسب بودن دارو نیست . تنها کاری که بیمار باید با مشاهده عوارض جانبی انجام دهد این است که موضوع را با پزشک در میان گذارد . در بعضی موارد ممکن است نیاز به قطع دارو و یا عوض کردن دارو باشد ولی اغلب موارد نیاز به این کار نیست . تنها موضوع این است که بیمار نباید داروی خود را خودسرانه قطع کند.
قطع مصرف دارو
قطع مصرف برخی ازداروها نیاز به تمهیداتی دارد . این گونه داروها در صورتیکه بلافاصله و بطور ناگهانی قطع شوند ، باعث بروز عوارض ناخوشایند در بیمار می شوند ، حتی گاهی ترک خودسرانه دارو چند سال درمان را بی اثر می کند و نتیجه زحمات پزشک و بیمار از بین می رود . مثلاً قطع ناگهانی داروی صرع ( تشنج ) می تواند موجب گردد که چندین سال دارودرمانی بی نتیجه شود . این مسئله در مورد داروهای کورتیکو استروئید ( کورتون ) هم وجود دارد . حتی گاهی در مورد پمادهای جلدی نیز رعایت آن لازم است . بنابراین قطع دارو باید مطابق دستور پزشک و با دستوی وی باشد .
نگهداری دارو
نگهداری داروها نیز جزو مسائل با اهمیت است زیرا در صورتیکه داروها در محل مناسبی نگهداری نشوند زودتر از موعد خراب می گردند . بنابراین دارو درمانی شکست می خورد . شرایط نگهداری بسیاری از داروها بر روی بسته بندی دارو و یا برگه راهنمای آنها نوشته شده است . داروهای یخچالی باید حتماً در یخچال نگهداری شوند اما باید از یخ زدن آن جلوگیری کرد . بهترین محل برای نگهداری دارو دور از یخگیر است . در این موارد باید به این مسئله دقت کنید که داروها را در محلی از یخچال که توجه بچه ها جلب کند قرار ندهید . داروهای غیریخچالی باید دور از نور ، آفتاب و حرارت نگهداری شوند . محل هایی مثل کابینت هود آشپزخانه محل مناسبی برای دارو نیست . بیشتر داروها به نور و حرارت حساسند و ممکن است زودتر از موعد خراب شوند و یا حتی به مواد سمی تبدیل شوند .
مکانیزم اثر دارو
پیش از آنکه داروهای سولفا در سال ۱۹۳۵ کشف شوند ، اطلاعات پزشکی داروها محدود بود . در آن زمان ، احتمالاً فقط دوازده دارو یا بیشتر دارای ارزش پزشکی مشخص بودند . بیشتر آنها عصاره های گیاهان بودند ( مثل دیژیتالیس که از گل انگشتانه استخراج می شود ) در حالیکه داروهایی چون آسپیرین رابطه شیمیایی نزدیکی با عصاره های گیاهی دارند. ( در این موارد ، اسیدسالیسیلیک را می توان مثال زد که از درخت بید استخراج می گردد. پزشک امروز بسیار بهتر از پزشک دیروز از پیچیدگی کار دارو در بدن و محدوده اثرات آن بر بدن چه از نظر فوائد و چه از نظر عوارض نامطلوب آگاهی دارد . وی همچنین می تواند تشخیص دهد که بعضی داروها بطور خطرناکی با داروهای دیگر یا بعضی غذاها تداخل می کنند .
عمل داروها
اگر چه عمل بعضی از داروها بطورکامل شناخته نشده است اما دانش پزشکی بسیاری از وظایف دارو را بهنگام ورود در بدن شناسایی کرده است . البته داروها وظایف گوناگونی انجام می دهند ، گاهی اوقات علاج بیماری می کنند و گاهی فقط نشانه های بیماری را التیام می دهند و اثر آنها در بخشهای مختلف بدن ظاهر می شود . هرچند که داروهای گوناگون به روشهای مختلف عمل می کنند اما عمل آنها بطور کلی به سه دسته تقسیم می شود .
جایگزین کردن مواد شیمیایی از دست رفته
بدن برای آنکه بتواند خوب کار کند باید برخی مواد شیمیایی را به مقدار کافی داشته باشد ، مثل ویتامینها و مواد معدنی که بدن از غذا بدست می آورد . یک غذای متعادل معمولاً‌ مواد لازم را به بدن می دهد . اما در صورت بروز کمبودها بیماریهای مختلفی پدید می آیند . مثلاً فقدان ویتامین C موجب اسکوروی ، فقدان ویتامین D موجب راشیتیسم و فقدان آهن موجب کم خونی می شوند.
از این جمله بیماریها ، بیماریهای ناشی از فقدان هورمونها هستند . هورمونها موادی هستند شیمیایی که توسط غدد تولید می شوند و به صورت « پیام آوران » داخلی بدن عمل می کنند . دیابت شیرین ، بیماری آدیسون و کم کاری تیروئید همگی از کمبود هورمونهای گوناگون بوجود می آیند.
بیماریهائی که در اثر کمبود مواد ایجاد می شوند با داروهایی معالجه می شوند که می توانند فقدان مواد مورد نیاز را جبران کنند و در صورت کمبود هورمون ، جایگزینهای حیوانی یا مصنوعی می توانند این عوارض را برطرف کنند .
مداخله در کار سلول
بسیاری از داروها می توانند با تحریک یا کاهش مقدار طبیعی فعالیت سلولها طرز کار سلولها را تغییر دهند . به عنوان مثال ، التهاب به علت اثر برخی از هورمونهای طبیعی یا مواد شیمیایی بر روی عروق خونی و سلولهای خونی دیگر است . داروهای ضد التهاب جلوی این عمل هورمون را می گیرند و یا تولید آنها را کند می کنند . داروهایی که به روش مشابه عمل می کنند برای درمان برخی بیماریها مثل اختلالات هورمونی ، مشکلات انعقاد خون و بیماریهای قلب و کلیه استفاده می شوند.
یک پیام مثل انقباض عضله از مغز ارسال شده و از طریق پایانه گیرنده آن وارد سلول عصبی می شود . این پیام که به صورت تکانه الکتریکی است ، عصب را طی می کند . در پایانه یک ماده شیمیایی موسوم به « ناقل عصبی » رها می شود و پیام را از شکافی که آنرا از یک سلول عصبی مجاور جدا می کند هدایت می کند . این جریان تکرار می شود تا زمانیکه پیام به عضله مناسب برسد.
بسیاری از داروها می توانند این جریان را تغییر دهند واین کار را اغلب با تأثیر بر محلهای گیرنده در سلولها انجام می دهند . برخی از داروها (آگونیست یا سازگارها ) فعالیت سلولی را تشدید و برخی دیگر ( آنتاگونیستها یا ناسازگارها ) فعالیت آنرا کم می کنند.
فعالیت علیه ارگانیسمهای مهاجم یا سلولهای غیرطبیعی عامل بیماریهای عفونی که عبارتند از ویروسها ،‌ باکتریها ، پروتوزواها و قارچهای مهاجم به بدن نیز یک مورد دیگر از اعمال این داروها است . در حال حاضر ما داروهای بسیار گوناگونی برای نابودی این موجودات در اختیار داریم ، داروهایی که می توانند جلوی تکثیر آنها را بگیرند و یا مستقیماً آنها را از بین ببرند . داروهایی نیز هستند که با کشتن سلولهای غیرطبیعی ، مثل سلولهای سرطانی ، بیماری را معالجه می کنند.
محل های گیرنده
تصور می رود بسیاری از داروها اثرات خود را بر محلهای خاصی موسوم به گیرنده های واقع در سطح سلولهای بدن اعمال می کنند . مواد شیمیایی طبیعی بدن مثل ناقلهای عصبی به این محلها می چسبند و پاسخی در سلول ایجاد می کنند . ممکن است سلولها گیرنده های فراوانی داشته باشند که هر کدام از آنها به مواد شیمیایی مختلفی در بدن میل ترکیبی دارند . داروها نیر می توانند با اتصال به گیرنده ها یا باعث افزایش اثر مواد شیمیایی طبیعی بدن و پاسخ سلولی ( داروهای آگونیست ) شوند و یا باعث متوقف کردن پاسخ سلولی ( داروهای آنتاگونیست ) شوند .
هر دارو، برخلاف محصولات دیگر، حداقل دارای سه نوع نام مختلف است:
نام شیمیایی
نام شیمیایی یک دارو در واقع جنبه انتخابی ندارد، بلکه بر اساس قوانین و مقرررات مربو به نامگذاری شیمیایی، با توجه به ساختار مولکولی آن از پبش مشخص است. به عبارت دیگر می‌توان گفت که نام شیمیایی یک دارو در واقع ارائه دهنده تصویری واضح از مولکول داروست و یک شیمیدان ورزیده می‌تواند با استفاده از آن، ساختار مولکولی دارو را ترسیم کند. اغلب داروها مولکولهای بزرگ و پیچیده‌ای هستند که نام شیمیایی آنها چندین خط را اشغال می‌کند. از همین رو نمی‌توان در پزشکی و تجارت از این روش نامگذاری استفاده کرد. برای مثال نام شیمیایی داروی آرام بخش، فلورازپام می‌باشد.
نام غیر تملیکی، ژنریک یا عمومی
با توجه به مشکلات کاربرد نام شیمیایی یک دارو، به هر داروی جدید تحت مجموعه‌ای از قوانین بین المللی خاص، یک نام عمومی داده می‌شود که بسیار کوتاهتر است. بنابراین کاربرد نام عمومی یا ژنریک یک دارو چند مزیت دارد:
نخست آنکه با توجه به نام ژنریک، اغلب می‌توان دریافت که دارو به کدام گروه دارویی تعلق دارد و به اینصورت فردی که با داروی مورد نظر آشنا نیست، تنها از روی نام آن می‌تواند تا حدی به خواص درمانی دارو نیز آگاه شود. برای مثال پسوند Azepam... تعلق دارو را به گروه داروهای آرام بخش بنزودیازپینی می‌رساند، مثل داروهای دیازپام، اگزازپام، فلورازپام و ... .
دیگر آنکه هر دارو تنها یک نام عمومی منحصر به فرد دارد و بدین علت در مقالات معتبر علمی از این نام به عنوان نام مرجع استفاده می شود و سازمان بهداشت جهانی نیز از آن به رسمیت می شناسد.
نام تملیکی یا تجاری
مراحل تحقیق و پژوهش برای ساخت یک دارو و بررسی ایمنی کاربرد آن بیش از عرضه به بازار دارویی مستلزم صرف زمان طولانی و هزینه‌های هنگفتی از سوی صنایع دارویی پیشرو در این زمینه است و به علاوه سرمایه گذاری پر خطری محسوب می‌شود، زیرا از 5 تا 10 هزار ترکیب شیمیایی معرفی شده تنها یک ترکیب تمامی مراحل را تا کسب مجوز برای عرضه به بازار دارویی با موفقیت طی می‌کند و تازه باز هم این احتمال هست که در مرحله ارزیابیهای پس از عرضه، قبل از آنکه فروش دارو سرمایه گذاریهای اولیه را جبران کند، به دلیل برخی مشکلات پیش بینی نشده از رده خارج شود. بنابراین بسیاری از کارخانه ها و شرکتهای دارویی پس از کسب مجوز عرضه دارو، "امتیاز انحصاری" آن را برای مدتی معلوم، به خود اختصاص می دهند. این حق امتیاز در ایالات متحده 17 سال است (ولی توجه زمانی که سازمان "اف دی ای" صرف بررسیهای لازم برای تائید مدارک ارائه شده می‌کند و گاه تا 5 سال به طول می‌انجامد، به مدت مذکو اضافه شود). پس از انقضای این مدت هر شرکت دیگری مجاز خواهد بود تولید و بازاریابی دارو را بدون پرداخت حق امتیاز به شرکت امتیازدار اولیه به عهده بگیرد. با این حال یک علامت تجاری (یعنی نامی تملیکی که یک شرکت به داروی ساخت خود می‌دهد) می‌تواند برای مدتی نامحدوده، اسم مورد نظر را در چهار چوب حقوق انحصاری شرکت سازنده نگه دارد.
بنابراین بسیاری از کارخانه‌ها به منظور مشخص و متمایز ساختن ترکیب دارویی ساخت خود و نیز به منظور اهداف تجاری و اقتصادی نام تملیکی خاصی را برای محصول خود بر می‌گزینند و در تبلیغات دارویی حتی اگر هم به نام ژنری یا دارو اشاره شده باشد، نام تجارتی آن را با حروف بزرگتر می‌نویسند. برای مثال داروی فلوراپازم با نامهای تجارتی APO-flurazepam, Dalmane, Durapam, Navoflupam, Sam-Pam, Samnol , ... توسط کارخانه‌های مختلف عرضه شده است یا داروی پروپرانولل (در فشار خون و آریتیم) هم اکنون با 60 نام مختلف در بازار مصرف یافت می‌شود.
اهمیت انتخاب نام تجاری، برای کارخانه‌های سازنده دارو
انتخاب نامی که در طح بین المللی با پذیرش عموم مواجه شود، به مفهوم موفقیتهای تجاری آتی برای کارخانه سازنده دارو خواهد بود. از این رو شرکتهای دارویی، توجهی خاص به این مساله مبذول می‌کنند. انتخاب نام تجاری، روندی طولانی و پرهزینه است که نیازمند دانش فنی و مهارت است. قبل از نامگذاری یک دارو بررسیهای مختلفی روی زمینه‌های فرهنگی جامعه و برای شناسی آن انجام می‌گیرد. با این حال انتخاب نام تجاری در واقع امری سلیقه‌ای محسوب می‌شود و بسیاری از شرکتهای داروسازی مایل به استفاده از اسامی کوتاه می‌باشند. این مساله نشان دهنده محدودیت امکان انتخاب اسامی جدید، احتمال بروز اشتباه میان اسمی گوناگون است.
از میان بزرگترین صاحب نظران در زمینه انتخاب اسامی تجاری برای داروها، می‌توان شرکت اینترابرانمد را نام برد. این شرکت برای فرآورده‌های بیش از 40 کارخانه داروسازی مختلف اسم انتخاب می‌کند. به اعتقاد مسئولان اینترابرانمد باید این تصور را که لازم است هر دارویی اسمی با معنا داشته باشد، کنار گذاشت. این شرکت اخیرا یک داروی ضد افسردگی را "دیالوگ" نامیده است. دلیل این انتخاب توسط آنها، القای این مطلب بوده است که بیماران شدیدا افسرده و انزواطلب پس از درمان با این دارو خواهند توانست براحتی با دیگران ارتباط برقرار کنند. بررسیهای بازاریابی نشان داده‌اند که نام "دیالوگ" به سهولت از سوی جامعه پزشکی پذیرفته خواهد شد.
مشکلات حاصل از تعدد نامها
در سال 1991 در نشریه BMJ مقاله ای به چاپ رسیده بود که نشان دهنده روند روبه افزایش بروز اشتباه میان داروهایی بود که اسامی آنها هجی مشابهی داشتند. برای مثال در اوایل سال 1990 میلادی داروی امپرازول (مهار کننده ترشح اسید معده) با نام تجارتی Losec وارد بازار دارویی شد. چند ماه نگذشته بود که پزشکان در مرکز پزشکی بیمارستان کرنل در نیویورک به دو مورد تحویل اشتباه داروی فوروزماید (داروی ضد فشار خون) با نام تجاری Lasix به جای آن برخوردند. در این مورد همانندی مقدار مصرف دو دارو، علاوه بر تشابه امی آنها، مزید بر علت شده بود. چندی بعد پزشکان بلژیکی نیز مود دیگری از همین اشتباه را گزارش کردند که متاسفانه بیمار 59 ساله‌ای بر اثر این اشتباه دچار افت شدید پتاسیم خون، ایست قلبی و مرگ شده بود. به دنبال این گونه حوادث کارخانه سازنده امپرازول مجبور شد تا نام تجارتی محصول خود را از Losec به Prilosec تغییر دهد.
امروزه در کشورهای غربی توصیه می‌شود که پزشکان در تجویز دارو از اسامی ژنریک استفاده کنند. با این حال اگر پزشکی مایل باشد بیمارش از یک داروی تجارتی خاص استفاده کند، باید با ذکر نام تجارتی مورد نظر این مساله را در نسخه قید نماید. در این صورت داروخانه از نظر قانونی موظف است تا همان داروی تجارتی را ارائه دهد. متاسفانه عدم رعایت اصول صحیح نسخه نویسی و بخصوص ناخوانا بودن برخی از نسخه‌ها از دیگر عوامل اصلی بروز اشتباه در ارائه دارو هستند. از این توصیه شده است که تا حد امکان پزشکان نسخ خود را به صورت تایپ شده ارائه دهند.

اطلاعات عمومی بهداشت و درمان - استاد نیکوفر (درمان دارویی ) گروه سه

مطالب مشابه :

دارو شناسی دامپزشکی

نمونه ای از سیستم اطلاعاتی در یک قسمت بیمارستانی

توجه به نحوه نگهداری دارو در زمان سفر

جزوه آنلاین آموزش پرسنل داروخانه-نکات نسخه پیچی

آییـن نـامه اسـتانی مـرجوعی کـالا

لیست دوره های آموزشی انجمن پزشکی کوهستان وطبیعت ایران

و دیو ان همی گفت نشاید مرا جایگای! زهی خام حرف و نا پخته رای!...

توصیه های نوروزی

اطلاعات عمومی بهداشت و درمان - استاد نیکوفر (درمان دارویی ) گروه سه

جلسات جهانبینی