نقد سیزدهم (اعلام عید فطر برمبنای مقارنه)

نقد سیزدهم (اعلام عید فطر برمبنای مقارنه)

مکتب قرآن

شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ

بنا بر اعلام هیأت افتاء و قضاء مکتب قرآن، فردا سه شنبه ۹۲/۴/۱۸ اول ماه مبارک رمضان سال ۱۴۳۴ می باشد.

منظومه ی شمسی به مجموعه ای از سیاره ها اطلاق می شود که همگی در نظمی مشخص به دور ستاره ای مرکزی به نام خورشید در گردشند. سیاره ی زمین – زیستگاه ما – نیز یکی از همین سیارات است که به دور خورشید می چرخد.این در حالی است که کُره ی ماه به عنوان تنها قمر زمین نیز به نوبه ی خود به دور زمین در گردش است.به طور خلاصه در مجموعه ی خورشید، زمین وماه، به صورت نسبی، خورشید ثابت است، زمین به دور آن و ماه نیز به نوبه ی خود به دور زمین می گردد. از مجموعه ی این گردش ها، حالت های مختلفی به وجود می آید که تصاویر مختلف ماه از هلال، تا ماه کامل نتیجه ی مستقیم آن است.از میان این وضعیت های گوناگون لحظه ی تولد هلال در زمان سنجی آغاز و پایان ماه های قمری مهمترین وضعیتی است که مورد استفاده ی منجمان قرار می گیرد.بنا به تعریف : « تولد هلال زمانی است که مراکز خورشید، زمین و ماه، هر سه بر روی یک صفحه قرار می گیرند. این همان اتفاقی است که در هنگام خورشید گرفتگی ها نیز به وقوع می پیوندد.

همان طور که در تصویر زیر به وضوح دیده می شود، زمانی که مراکز زمین و ماه و خورشید در یک راستا قرار می گیرند(لحظه ی تولد ماه)نیمه تاریک ماه روبه زمین است ودقیقا به همین علت ، هیچ هلالی وجود ندارد.اما مادام که ماه – در راستای فلش هایی که در تصویر دیده می شود- حرکت نماید هلال نیز تشکیل می شود و به عمر آن(یعنی ضخامت قسمت روشن آن که از زمین دیده می شود) افزوده می شود.آنچه که تاکنون در بسیاری از نقاط جهان برای اعلام آغاز ماه های قمری و مخصوصا ماه مبارک رمضان مورد استفاده بوده است به این صورت است که ناظرین زمینی آنقدر صبر کرده اند تا عمر هلال به جایی برسد که با چشم(مسلح یا غیر مسلح) دیده شود. همانطور که به تجربه، برای هر مسلمانی ثابت شده است، این روش دارای اشکالاتی است که از آن جمله می توان به دخیل بودن خطاهای انسانی،وقوع ناهنجاری های جوی که مانع رصد می شوند،نبود امکانات برابر رصدی در تمام مناطق درعین فقدان وحدت لازمه و اقتدا به رأی دیگران،مشخص نبودن نتیجه تا آخرین لحظات و بعضاً تغییر آن پس از اعلام صیام یا افطار(پس از تعیین صدق رؤیت) صرف هزینه، وقت و زحمات قابل توجه، جهت تحقق رؤیت و بسیاری مسائل دیگر اشاره کرد.

از سوی دیگر باید گفت که سالهاست در علم نجوم جدید لحظه ی آغاز ماه قمری را لحظه تولد هلال دانسته اند و نه لحظه ی رؤیت آن. همچنین با امکانات جدید این لحظه نه تنها با دقت صدم ثانیه قابل اندازه گیری است بلکه می توان آن را تا هزاران سال آینده نیز پیش بینی کرد.در چنین شرایطی به نظر می رسد اتخاذ این مبدأ علمی با توجه به مزیت های آن از جمله دردسترس بودن، کم هزینه بودن، قطعی بودن و قابلیت پیش بینی و بسیاری مزایای دیگر و با توضیح مبانی شرعی آن که در ادامه خواهد آمد،امریست لازم و ضروری که بار دیگر پویایی دین مبین اسلام را به معرض ظهور می گذارد.

تصویر تلفیقی است از وضعیت مداری ماه در گردش به دور زمین و آنچه ناظر زمینی می بیند.به عنوان مثال در تولد،-ماه در بین زمین و خورشید قرار گرفته است و ما(ناظر زمینی) فقط قسمت تاریک آن را می بینیم و یا در بدر، زمین بین ماه و خورشید قرار گرفته است و ما طرف روشن آن را می بینیم.

یکی از صفات بارز وبرجسته ی هدایت های الهی در انجام تکالیف دینی ، مشقت زدایی وتوجه دادن به در نظر گرفتن آسانی ویسر است : … یُریدُ اللهُ بکمُ الیُسرَ ولا یُریدُ بکمُ العُسرَ … [ بقره ۱۸۵] و، … وَمَا جعلَ علیکم فی الدّینِ من حَرَج … [ حج ۷۸] و، « إنّما بُعثتم مُیسرین َ و لم تُبعثوا مُعسرین » واجتهاد پذیری مآخذ احکام عملی آن است برای دریافت وبرداشت معانی ومفاهیم متناسب با پیشرفت ورشد عملی و… بشر .ت

کاکه احمد می فرماید : خداوند دو مجموعه ی کلی طبیعت و دین را برای انسان قرارداده است و… وهرگاه مطلبی از لحاظ علمی محرز گردید ، می تواند مبنایی برای برداشت مطالب دینی باشد . زیرا منبع هردو آگاهی وحیانی وعلمی خدای سبحان است ومحال است که این دو در تعارض با هم واقع شوند . …إئتونی بکتاب مِن قبل هذا أو أثارة مِن علم… [ احقاف ۴] ویکی از مقاصد والای شارع حکیم حفظ وحدت و یکپارچگی پیروان آخرین پیام ‌‌آور است در همه ی امور واز جمله در اوقات عبادت ها ( نماز ، روزه ، حج ) بر این اساس وبا توجه به نص قرآنی … فمَن شهد منکم الشهر فلیصُمه … ( بقره ۱۸۵) که به معنی حلول ماه نو است وامروزه پی بردن به حلول ماه نو به کمک ابزار ومحاسبات علمی ، مطمئن ترین و آسان ترین کار است – برخلاف گذشته که آنچه به عنوان نجوم وستاره شناسی مطرح بود بیشتر شباهت به جادوگری داشت تا علم

هدف مورد نظر در فرمان مبارک رسول اکرم ( ص):« صُومُوا لرؤیته و أفطروا لرؤیته فإن غم علیکم فأکملوا شعبان ثلاثین» یا « فاقدروا له ثلاثین» ویا روایتهای دیگر در این زمینه، معلوم ساختن واثبات حلول ماه رمضان وشوال بوده است با استفاده از حداکثر امکانات علمی آن روز ، نه این که خود رؤیت امری تعبّدی وتنها وسیله ی علم به شروع یا اتمام ماه باشد، کما اینکه در صورت عدم امکان رؤیت هلال، باید ماه را سی روز کامل در نظر گرفت که تکیه بر این دانش بشری است که ماه قمری نمی تواند بیشتر از سی روز باشد . امروزه خوشبختانه با پیشرفت علم نجوم ، یُسر وآسانی جای عُسر وسختی را در تشخیص شروع وخاتمه ی ماه های قمری گرفته است وبا تکیه بر علم دستور شارع در توجه به سهولت ، اطاعت شده است .

استفاده از علم نجوم ومبنا قراردادن مُقارنه برای آغاز وپایان هرماه قمری – از جمله رمضان – علاوه برآسانی ودقت واطمینان کامل ودر نتیجه آرامش خاطر مؤمنین در انجام به موقع فرامین الهی ، وحدت ویکپارچگی همه ی مؤمنین را – بر خلاف وضعیت فعلی که تفرق وپراکندگی است – با خود به ارمغان می آورد .

لذا مکتب قرآن با استفاده از این دستاورد ارزشمند وبا توجه به آمادگی امت اسلامی برای این امر وحدت بخش ، با توجه به وقوع مقارنه در ساعت ۱۱:۴۴ صبح روز دوشنبه ۹۲/۴/۱۷ ، روز سه شنبه ۹۲/۴/۱۸ را آغاز ماه مبارک رمضان اعلام می دارد.

wwww.maktabquran.com

امید صادقی

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله رب العالمین والصلاه و والسلام علی سیدنا محمد و علی آله و صحبه اجمعین

مردم کردستان، در ماه مبارک رمضانِ امسال، با واقعه ای تازه و عجیب روبرو گشتند؛ یک گروه مذهبی، طی اعلامیه ی رسمی عنوان نمود که: « با توجه به وقوع مقارنه در ساعت ۴۴/۱۱ دوشنبه ۱۷/۰۴/۹۲، روز سه شنبه ۱۸/۰۴/۹۲ آغاز ماه مبارک رمضان می باشد » ( این درحالی بود که اکثر کشورهای جهان و همه ی کشورهای منطقه، روز چهارشنبه ۱۹/۰۴/۹۲ را به عنوان شروع ماه رمضان اعلام نمودند). این گروه همچنین در تاریخ دوشنبه ۱۴/۰۵/۹۲ طی بیانیه ی دیگری اعلام کرد که: « با توجه به مقارنه، روز چهارشنبه ۱۶/۰۵/۹۲ اول شوال ۱۴۳۴ و عید مبارک فطر میباشد » همچنین اضافه نمود : « از این پس مبنای اعلام آغاز یا پایان ماه مبارک رمضان، مقارنه میباشد ». انتشار این بیانیه ها در میان مردم باعث اعجاب و سردرگمی شده و مخالفتهایی نیز با آن به عمل آمد. در این مقاله، اینجانب به زعم خویش به این موضوع میپردازم که با توجه به دلایل مختلف، مبناء قرار دادن مقارنه، جهت شروع ماه های قمری، مدّ نظر شارع مقدس نمیباشد. ( والله اعلم)

مقارنه چیست؟

امروزه اکثر مردم می دانند که کره ی زمین به دور خود و ماه نیز به دور زمین، و هر دوی اینها با هم به دور خورشید در گردشند. در فواصل زمانیِ مشخصی ( هر ماه یکبار ) ماه و خورشید (نسبت به زمین ) در یک راستا قرار می گیرند که آنرا مقارنه ی ماه و خورشید می نامند. در این حالت نیمه ی تاریک ماه، کاملاً به سمت زمین است و هیچ نوری از آن به زمین نمی رسد بنابراین هیچ هلالی تشکیل نمی شود. بنا به حدّ دانژون، تا زمانی که جدائی زاویه ایِ ماه از خورشید به بیشتر از ۷ درجه نرسد؛ امکان رؤیتِ هلال وجود نخواهد داشت. و برای فاصله گرفتن حداقل ۷ درجه ایِ ماه از خورشید ( از دید ناظر زمینی ) حداقل ۱۶ ساعت زمان لازم است. (۳۶- ۱۶ ساعت ) بنابراین از لحظه ی مقارنه تا لحظه ی امکان رؤیت هلال، حدود یک شبانه روز فاصله است.

موانع رؤیت

جدائی زاویه ای ۷ درجه ایِ ماه، به تنهایی برای رؤیت، کفایت نمی کند. عوامل مختلفی رؤیت هلال را با مشکل و گاهی در یک منطقه، غیر ممکن می سازند که عمده ترین آنها عبارتند از: گرد و غبار، ابر، فشار هوا، گرمای زیاد، رطوبت زیاد، ارتفاعِ کمِ هلال، کم نور بودن هلال، توقف( مکث ) کمِ هلال، ارتفاع زیاد منطقه ی رصد از سطح دریا، تاریک نبودن محیط رصد ( وجود نور مصنوعی )، وضعیت فاصله ی ماه از کره ی زمین ( اوج یا حضیض ماه) و …

رؤیت هلال

رؤیت هلال به این معناست که هلال ماه در افقِ غربی برای چند دقیقه پس از غروب خورشید، قابل مشاهده باشد. انواع رؤیت عبارتند از:

۱- رؤیت توسط خود انسان

۲- رؤیت توسط دیگران و اعتماد به رؤیتِ آنها

۳- رؤیت توسط ابزار (دوربینها و تلسکوپهای یک چشمی، دو چشمی، دوربینهای CCD با قابلیت اتصال به کامپیوتر جهت پردازش تصاویر

۴- امکانِ رؤیت بوسیله ی محاسبات نجومی:

برخی از علمای اسلامی در توضیح عبارت «فَاِن غُمَّ علیکم فاقدروا لَهُ» در حدیث متفق علیه، معتقدند که منظور از فاقدروا له استفاده از محاسبات نجومی در هنگامِ موانعِ رؤیت (فان غم علیکم) می باشد.

از جمله ی این افراد می توان به مطرف بن عبدالله تابعی، ابوالعباس بن سُریج ( از فقهای بزرگ شافعی متوفی ۳۰۶ هجری)، ابن قتیبه، قاضی ابوطیب و از علمای معاصر به احمد محمد شاکر، مصطفی زرقاء و یوسف قرضاوی اشاره کرد:

ابن سریج: برای کسی که از حساب و منازل ماه، آگاه باشد اگر از روی محاسباتِ خود و آگاهی اش به آنجا رسید که فلان روز رمضان است؛ روزه ی آن روز بر او واجب می شود زیرا او هلال را از روی دلیل شناخته است و شبیه آن است که از روی بیّنه و دلیل به هلالِ ماه دست یافته باشد.

قاضی ابوطیب: پی بردن به هلال ماه از روی محاسبات نجومی، سببی است که ظنّ راجح بدان حاصل می شود و این شبیه آن است که شخص موثقی از مشاهده ی آن خبر داده باشد.

ابن دقیق العید: هرگاه محاسبه ی اخترشناسی بیانگر این مطلب باشد که هلال ماه به نحوی که دیده شود طلوع نموده است ولی مانعی مانند ابر و غیره برای رؤیتِ آن موجود است؛ در اینجا به دلیل وجودِ سبب شرعی، وجوب روزه را اقتضاء می کند.

احمد محمد شاکر یکی از مصرّترین مدافعانِ مراجعه به محاسبات نجومی جهت تشخیص شروع ماه قمری می گوید: هنگامی که بوسیله ی زوال علت مانع، تنها مراجعه به حساب واجب گردد در راستای این حکم، مراجعه به حساب حقیقی نسبت به هلالهای اولِ هر ماه و طرح امکانِ رؤیتِ آن باز واجب است. بنابراین حقیقت اول هر ماه، شبی است که هلال ماه پس از غروبِ آفتاب، اگرچه برای یک لحظه هم باشد، غروب نماید… پذیرفتن اثبات هلال ماه ها با علم ریاضیات در هر شرایطی واجب است مگر برای کسانی که در رابطه با علم حساب، ناتوان و نا آگاه باشند.

سبکی: هرگاه محاسبات بگویند امکان دیدن هلال، با چشم غیر مسلح وجود ندارد؛ بر قاضی واجب است که شهادتِ شاهدان را در این باره مردود شمارد.

مصطفی المراغی: گواهی شهود نسبت به رؤیتِ هلال در صورتیکه علم حساب مانع رؤیتِ هلال باشد رد است.

قرضاوی: هرگاه محاسبات ریاضی بیان دارد که رؤیتِ هلال ناممکن است زیرا در هیچ مکانی از جهان اسلام پدیدار نشده است؛ بر ما واجب است که در آن موقع در هیچ شرایطی، شهادت شهود نسبت به رؤیتِ ماه را نپذیریم (دیدگاه های فقهی معاصر – یوسف قرضاوی )

این موارد نمونه هایی از دیدگاههای علمای قدیم و معاصر بود که در مبحثِ شروع ماه های قمری محاسبات نجومی را معتبر می دانند. اما همگی آنها استفاده از محاسبات نجومی برای شروع ماه قمری را نه در مورد مقارنه، بلکه در خصوص امکانِ رؤیتِ هلال قابل استناد می شمارند. در خصوص عید فطر امسال نیز منجمین مسلمان، با استفاده از محاسبات نجومی، حدود یک هفته قبل از عید، اعلام نمودند که روز پنج شنبه ( ۱۷/۰۵/۹۲ ) اول ماه شوال می باشد:

دکتر حاتم عوده رئیس مرکز ملی پژوهش های نجومی مصر: بر اساس محاسبات نجومی و امکان رؤیتِ هلال، عید فطر روز پنج شنبه خواهد بود.

دکتر زروال زین الدین عضو ارشد اتحادیه نجوم کشورهای عربی : در سراسر کشورهایی که به محاسبات نجومی استناد می کنند روز پنج شنبه عید فطر خواهد بود.

هیئت منجمان عربستان: هلال ماه به دلیل نزدیک بودن به افق و کم نور بودن، با چشم مسلح و تلسکوپ قابل مشاهده نیست اما با محاسبات نجومی، رؤیتِ آن در غروب روز چهارشنبه امکان پذیر است. بنابراین انتظار می رود که پنج شنبه روز اول شوال باشد.

شورای فتوای مصر روز چهارشنبه اعلام کرد که: بر اساس محاسباتِ صورت گرفته ی ژئوفیزیکی و نجومی، فردا پنج شنبه اول شوال است.

همانگونه که ملاحظه نمودید منظور علمای گذشته و معاصر و همچنین منجمین مسلمان، کمک گرفتن از محاسبات نجومی در خصوص امکان رؤیت پذیری هلال می باشد. یعنی اگر بوسیله ی موانعی که اشاره شد؛ امکان رؤیت با چشم فراهم نباشد ( فان غم علیکم ) اما محاسبات نجومی به این امر گواهی دهند که در فقدان موانع، رؤیت امکان پذیر می بود؛ این گواهی محاسباتی، می تواند به جای رؤیت، مورد استناد قرار گیرد. این در حالی است لحظه ی مقارنه، حدود یک روز زودتر از امکانِ رؤیتِ هلال اتفاق می افتد. بنابراین استنادِ به مقارنه، جهت شروع ماه قمری، حتی از نظر علما و منجمین معتقد به محاسباتِ نجومی، قابل قبول نمی باشد.

در روز دوشنبه ۱۷/۰۴/۹۲ مقارنه در ساعت ۴۴/۱۱ به وقت رسمی ایران صورت گرفت اما به دلیل سن بسیار کمِ ماه ( حدود ۸ ساعت ) جدایی زاویه ای در موقع غروب آفتاب خیلی کمتر از ۷ درجه بود و ضمناً در روز فوق، ماه زودتر از خورشید غروب کرد بنابراین رؤیت هلال در روز فوق، با هیچ وسیله ای اعم از چشم مسلح و غیر مسلح و همچنین محاسبات نجومی، امکان پذیر نبوده است.

امروزه بسیاری از کشورهای اسلامی مانند مصر، عربستان، مالزی، اندونزی و … محاسبات نجومی را در رؤیتِ هلال معتبر می دانند. تا جائیکه اینجانب پیگیری نموده ام در میان کشورهای اسلامی، فقط لیبیِ تحت سلطه ی معمر قذافی، مقارنه را به عنوان شروع ماه قمری لحاظ می کرد. البته با این شرط که مقارنه قبل از طلوع آفتابِ غربی ترین منطقه لیبی، روی داده باشد.

بررسی آیات و احادیث

لطفاً در آیات و احادیث زیر دقت کنید:

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ … شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ … وَلِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاکُمْ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ‏ ( بقره ۱۸۳ و ۱۸۵ ) ای کسانی که ایمان آورده‌اید ! بر شما روزه واجب شده است … ‏ ( آن چند روز معیّن و اندک ) ماه رمضان است که قرآن در آن فرو فرستاده شده است. تا مردم را راهنمائی کند و نشانه‌ها و آیات روشنی از ارشاد ( به حق و حقیقت ) باشد و ( میان حق و باطل در همه‌ی ادوار ) جدائی افکند . پس هر که از شما ( فرا رسیدن ) این ماه را دریابد ، باید که آن را روزه بدارد … و ( خداوند ماه رمضان و رخصت آن را برای شما روشن داشته است ) تا تعداد ( روزهای رمضان ) را کامل گردانید و خدا را بر این که شما را ( به احکام دین که سعادتتان در آن است ) هدایت کرده است ، بزرگ دارید و تا این که ( از همه‌ی نعمتهای او ) سپاسگزاری کنید . ‏ ‏

یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَوَاقِیتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ ( بقره ۱۸۹ ) درباره‌ی هلالهای ماه از تو می‌پرسند . بگو : آنها شناسه‌های زمانی ( و تقویم طبیعی ) برای ( نظام زندگی ) مردم و ( تعیین وقت ) حجّ هستند .

لا تَصوموا حَتَّی تَرَوُا الهلالَ و لا تَفطِروا حَتَّی تَرَوهُ فَاِن غُمَّ عَلَیکُم فَاقدِروا لَهُ ( متفق علیه. بخاری ۱۹۰۶- مسلم ۱۰۸۰ ) روزه نگیرید تا اینکه هلال را رؤیت کنید و افطار نکنید (اعلام عید نکنید) تا اینکه هلال را رؤیت کنید. پس اگر ( بوسیلهی موانعی) هلال بر شما پوشیده باشد با تقدیر خود ( اندازه گیری و محاسبه ) به آن عمل کنید.

نَهَی النَّبیُّ عَن صَومِ یَومِ الفِطرِ و یَومِ النَحرِ ( متفق علیه. بخاری ۱۹۹۱- مسلم ۱۱۳۸ ) پیامبر خدا نهی کرد روزه گرفتن در عید فطر و عید قربان.

۱- در قرآن کریم آیاتی وجود دارد ( حدود ۵۰۰ آیه) که در خصوص پدیده های طبیعی ( پیدایش و وضعیت آسمانها، زمین، کرات، زیست جانوری و گیاهی و … ) بیان شده است. این دسته از آیات را آیات علمی می نامند. فهم دقیق این آیات در اعصار گذشته، به دلیل محدود بودن دانش بشری در علوم مختلف، به راحتی امکان پذیر نبود و به مرور زمان دانشمندان مسلمان و غیر مسلمان پی به نکات جدید و تازه ای در قرآن می برند که به نحو شگفت آوری با جدیدترین یافته های علمی مطابقت دارد و این مسیر همچنان ادامه دارد. اما نکته ی قابل توجه در این است که هیچ یک از آیات علمی، ناظر بر امر و نهی خداوند متعال در امور عبادی و روزمره ی انسانها نیستند. در قضیه ی روزه که یکی از ارکان اصلی اسلام می باشد ( بنی الاسلام علی خمسٍ … و صوم رمضان ) قطعاً خداوند متعال امری را صادر نمی نماید که مخاطبین ( مسلمانان صدر اسلام تا قرون بعدی و تا کنون) فهمی مغایر با آنچه مد نظر خداوند است داشته باشند. و هر ساله همه ی مسلمانان اعصار مختلف (با توجه به اینکه مقارنه یک روز قبل از رویت هلال اتفاق می افتد) یک روز دیرتر اقدام به گرفتن روزه و یک روز دیرتر اقدام به گرفتن عید نموده باشند.

۲- پیامبر گرامی اسلام برای همیشه ی تاریخ اسوه و سرمشق مسلمین است ( لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ). در طول سالهای رسالت ایشان، اگر این بزرگوار سهوی هم داشتند؛ خداوند تشخیص آن سهو را بر عهده ی ما نمی گذاشتند بلکه صریحاً و با نص قرآنی آنرا بیان می کردند( عبس ۱۰-۱ و توبه ۴۳ و …) تا هر آنچه از پیامبر به جا می ماند همانند کلام خداوند، برای مسلمانان حجت باشد. وقتی پیامبر می فرماید: لاتَصوموا حَتَّی تَرَوُا الهلالَ و لا تَفطِروا حَتَّی تَرَوهُ روزه نگیرید تا اینکه هلال را ببینید و عید نگیرید تا اینکه هلال را ببینید. اگر واقعاً منظور خداوند از فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ لحظه ی مقارنه باشد؛ با توجه به اینکه مقارنه یک روز زودتر از رویت هلال اتفاق می افتد خداوند چگونه این سهو ( نعوذ بالله ) رسول اکرم را تصحیح ننموده است؟.

۳- قرآن کریم در همین آیه ی روزه ( ۱۸۵ بقره ) خود را هدًی للناس ( هدایت برای همه ی مردم) معرفی می کند. این چه هدایتی است که در طول ۱۴۰۰ سال مردم (ناس) متوجه نشده اند که منظور خداوند از فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ نه رویت هلال، بلکه مقارنه بوده است و هرسال مردم یک روز دیرتر اقدام به انجام عمل عبادی واجب ( روزه) نموده اند و در طول این ۱۴۳۴ سال تنها گروه کوچکی در قسمت کوچکی از جهان اسلام، این هدایت الهی را دریافته اند!!!

۴- در آیه ی ۱۸۹ سوره بقره، خداوند تعالی یکی از فواید هلال را تعیین وقت برای مردم مقرر فرموده است: یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَوَاقِیتُ لِلنَّاسِ چه وقت و میقاتی، مهمتر از شروع ماه رمضان و تعیین ایام عید و حج وجود دارد؟ طبق این آیه ی شریفه، تعیین وقتِ این امور مهم برای همه ی مردم(مَوَاقِیتُ لِلنَّاسِ ) با رویت هلال است نه با مقارنه.

۵- به اجماع تمامی فقهای اسلامی (در کل مذاهب ) گرفتن روزه در ایام عید فطر و عید قربان، با توجه به حدیث نبویِ: (نَهَی النَّبیُّ عَن صَومِ یَومِ الفِطرِ و یَومِ النَحرِ) حرام می باشد و چنانچه کسی در این ایام روزه بگیرد نه تنها اجری ندارد بلکه دچار معصیت شده است. با توجه به ادعای نویسندگان بیانیه، که مقارنه را جهت اعلام عید رمضان قابل استناد می دانند و با توجه به اینکه رویت هلال حدود یک روز پس از مقارنه صورت می گیرد؛ بنابراین (اگر مبنا در نظر خداوند، مقارنه باشد) رسول خدا به همراهی تمامی صحابه، در تمامی سالهای عمرِ با برکتشان در روز عید فطر، روزه بوده اند!!!

چند توصیه به نویسندگان بیانیه

این آرزوی هر فرد مسلمانی است که همه ی مسلمانان جهان، همه با هم و با یکدلی و صمیمیت همراه با یکدیگر، یک روز مشترک را به عنوان عید اعلام کرده و جشن بگیرند. اما روش های غیر منطقی نه تنها چنین مقصودی را حاصل نمی کند بلکه باعث ایجاد تفرقه ی بیشتر در میان مسلمین می گردد. حق و صواب این بود که این آقایان ابتدا موضوع فوق را به صورت پیش فرض در معرض نظرات علمای اسلامی قرار می دادند و سپس با بررسی نظرات موافق و مخالف، اقدام به صدور رای می کردند. نه اینکه بدون پروا و به صورت یک حکم فقهی لایتغیر و به صورت بیانیه ی رسمی آنرا اعلام کرده و به کار ببندند.

در بیانیه آمده است که: « از این پس مبنای اعلام آغاز یا پایان ماه مبارک رمضان، مقارنه می باشد » صمیمانه امیدوارم که این آقایان در خصوص این قضیه دچار غرور حزبی و تشکیلاتی نشده و چنانچه به اشتباه خود پی بردند با شهامت تمام آن را اعلام دارند. یادمان باشد که ما مردم کردستان، پیرو مرد بزرگواری هستیم که فرمود: رایی صوابٌ یحتمِلُ الخطاء و رای غیری خطاٌ یحتمل الصواب ( امام شافعی). www.eslahe.com

شاهو

﴿ باسمه خیرالاسماء﴾

امسال، شورای مدیریت مکتب قرآن با صدور بیانیه ای بر اساس استناد به دستاوردهای دقیق و قطعیِ علم نجوم آغاز ماه رمضان و شوّال را اعلام نمود. در این روزگار که مسلمانان از درد تفرّق می نالند و سخت نیازمند اقداماتی وحدت آفرین می باشند؛ فتوای خداپسند شاگردان شهید بزرگوار احمد مفتی زاده – رحمة اللهِ علیه- که نویدبخش وحدت و همدلی است؛ شایسته ی تحسین و تقدیر می باشد. اگرچه بیانیّه ی مزبور نزد اهل علم و انصاف، بخصوص علمای محترم و معزّز اهل سنّت، مستدل و روشن است؛ امّا کسانی که با این مبحث آشنا نیستند و دوست دارند توضیحاتی بیشتر در اختیار داشته باشند تا به تبلیغ و روشنگری میان مردمِ شریفِ اهل سنّت همّت گمارند؛ مطالبی را به عرض می رسانم.

خداوند متعال در قرآن مجید می فرماید:

﴿… وَخَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیرًا ﴾ (فرقان/۲) یعنی:"…و (خدا) هر چیزی را آفرید و اندازه ی دقیقی برای آن قرار داد"

( وَالشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْبَانًا ذَلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ ﴾ (انعام/۹۶) یعنی:" و خورشید و ماه را میعاد حساب گردانید، این تقدیر (خدای) غالب دانا است" (وَالْقَمَرَ قَدَّرْنَاهُ مَنَازِلَ حَتَّى عَادَ کَالْعُرْجُونِ الْقَدِیمِ ﴾ (یس/۳۹) یعنی: " و منزلهایی را برای ماه مقرّر کردیم تا آنکه مانند شاخک خشکِ خوشه ی خرما برگردد".

﴿هُوَ الَّذِی جَعَلَ الشَّمْسَ ضِیَاء وَ الْقَمَرَ نُورًا وَ قَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُواْ عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسَابَ… ﴾ (یونس/۵)
یعنی:"اوست که خورشید را درخشنده و ماه را روشن ساخت و برای ماه منزلهایی معیّن کرد تا شمار سال ها و حساب را بدانید"

در آیات فوق و برخی آیات دیگر در قرآن نظم دقیق منظومه ی شمسی به روشنی ذکر شده است و امروزه دانشمندان علم نجوم بهتر از هر زمانی با عالی ترین وجه، شگفتی های عظیم نظم موجود در جهان و خصوصاً نظم دقیق منظومه ی شمسی را بیان می کنند.

لازم به ذکر است در قرون گذشته منجمین و ستاره شناسان دو دسته بودند : دسته ای با سخنانی یاوه و وهم انگیز و جادوگرانه از مردم ناآگاه و محروم سودجویی می کردند (۱) و اقلیّتی هم دانشی محدود درباره ی ثبوت هلال هر ماهی از دوازده ماه سال داشتند و محاسباتی انجام می دادند که احتمال خطا در آن بود اما وسعت و دقّت و اتقان علم نجوم عصر حاضر که آمیخته ای از فیزیک و ریاضی و هندسه ی فضایی می باشد به درجه ای از عظمت و شگفتی رسیده است که شایسته است بگوییم:

تبارک الله از آن همه نظم دقیق و عظمت و شگفتی های آفرینش و تبارک الله از موهبت علم خدادادی به انسان که می تواند عظمت محیّرالعقول قوانین دقیق تقدیر الهی در جهان شناخته شده را کشف کند و با ارائه ی یافته های علمی، بشریت را در مقابل عظمت آفرینش و تقدیر الهی به کرنش و تعظیم وا دارد.

بدون شک سخن از کوشش برای آگاهی یافتن به ثبوت هلال با گوشه ای از وسعتی عظیم از دانش علم نجوم پیوند و ارتباط پیدا می کند. خداوند متعال در آیه ی ۱۸۵ سوره ی بقره می فرماید: ﴿… فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْه﴾ یعنی: « هر یک از شما ماه رمضان را درک کرد باید روزه بگیرد»، «شَهِدَ» یعنی:حاضر شد و «من شَهِدَ» یعنی: هر کس وارد ماه رمضان شد، حضور یافت. و برای حضور در این ماه مبارک از آغاز تا پایان، علم به ثبوت هلال رمضان و شوال نیاز است.

برای چگونگی ثبوت هلال ماه رمضان از حضرت رسول – صلی الله علیه و سلّم- نقل شده که فرموده است: «صوموا لِرؤیته و أفطروا لرؤیته» یعنی: « با دیدن هلال (ماه رمضان) روزه بگیرید و با دیدن (هلال ماه شوّال) افطار کنید» همچنین فرموده است چنانچه دیدن هلال به هر علّتی مقدور نشد، ماه قبل از رمضان (شعبان) و ماه رمضان را با سی روز کامل کنید. درباره ی این حدیث لازم است به دو نکته ی اساسی توجه داشته باشیم: نخست: این که مقصود از فرموده ی حضرت رسول – صلی الله علیه وسلّم – ثبوت وجود هلال است نه فقط رؤیت، یعنی هدف و اصل این نیست که هلال رؤیت شود، بلکه مفاد حدیث، سخن از اقدام و روشی برای ثبوت وجود هلال است و این مقصود با معنی ﴿ فَمَن شَهِدَ مِنکُم ﴾ در آیه ی فوق تناسب و سازگاری دارد. در غیر این صورت، یعنی؛ اگر کسی ادّعا کند رؤیت هدف و اصل است (که البته هیچ یک از فقهای اسلامی چنین نگفته اند) از ادعایش برمی آید اولاً، «شهد» به معنی «رأی» و «الشهر» به معنی«القمر» باشد که این معنی نادرست و غیر موجه است؛ ثانیاً، تصریح حضرت _ صلی الله علیه و سلم _ در حدیث ( اگر رؤیت هلال مقدور نشد به اکمال سی روز شعبان و رمضان اقدام نمایند) نیز به روشنی ناقض مدعای مفروض است.

به علاوه امام نووی در شرح مسلم (ج۵ ص۵۴) و ابن حجر عسقلانی در « فتح الباری به شرح صحیح البخاری»(ج۴ ص۸۲) و شهاب الدین احمد قسطلانی در « ارشاد الساری لشرح صحیح البخاری»(ج۳ ص۳۵۶) فرموده اند: «مقصود از رؤیت هلال این نیست که همه ی مردم باید آن را ببینند بلکه اگر برخی از مردم آن را رؤیت کردند کافی است و برای دیگران حلول رمضان و عید فطر اثبات می شود زیرا؛ هدف، ثبوت هلال است نه فقط رؤیت». با توجه به آنچه ذکر شد، هر ادعایی که در آن رؤیت هلال در حدیث به عنوان اصل و هدف فرض گرفته شود بی شک مردود می باشد.

نکته ی دوم: این که حدیث مزبور برای ثبوت هلال ماه رمضان و شوال، ناظر به استفاده از حداکثر امکانات علمی آن روز بوده است. توضیح این که: آگاهان به دانش اصول فقه می دانند که امر به اعتبار متعلَِق دو نوع است:« امر تأسیسی و ابتدایی» و « امر اصلاحی و امضایی» . « امر تأسیسی» یعنی؛ امری که مخاطبین به فعل و انجام طریقی که وجود ندارد، مأمور و مکلّف می شوند مانند امر به دادن زکات و « امر اصلاحی و امضایی»یعنی، امری که متعلّق آن فعل و روش در جامعه وجود دارد و پیامبر – صلی الله علیه و سلّم- آن را اصلاح یا تأیید فرموده است مانند امر به انجام مراسم حج.

درباره ی حدیث مزبور لازم است بدانیم که ارشاد پیامبر- صلی الله علیه و سلّم- برای ثبوت هلال ماه از نوع« امر امضایی و تأییدی» است یعنی روش مزبور برای ثبوت هلال ماه ها در زمان های قبل از پیامبر – صلی الله علیه و سلّم – نیز در میان مردم رایج و معمول بوده است، نه این که روشی دیگر وجود داشت، امّا پیامبر- صلی الله علیه و سلّم- به روشی تازه راهنمایی و دستور فرموده باشد.توضیح مذکور بخاطر روشن شدن و توجه بیشتر به این نکته است که عمل به روش معمول برای ثبوت هلال ماه ها، استفاده از حداکثر دانش و امکاناتی بود که مردم آن روزگار در سرزمین بطحاء داشتند.

و امّا مطلب بسیار حایز اهمیت این است که می دانیم، خداوند متعال علم کامل به معانی و مفاهیم و مدلولات تمام آیات محکم و نیز علم به مصادیق آیات متشابه را به حضرت رسول – صلی الله علیه و سلّم – آموخته است و به نظر مرحوم کاکه احمد مفتی زاده نه تنها حضرت رسول – صلی الله علیه وسلّم – علم به کلیّت مصادیق آیات متشابه را (آیاتی که مصداق های آن در زمان های بعد از پیامبر- صلی الله علیه و سلّم- تا قیامت با پیشرفت علم و دانش روشن می شود) می دانست، بلکه به احتمال قوی خدای متعال به شکل مصوّر و عینی آن مصادیق را به پیامبر _ صلی الله علیه و سلّم- نشان داده است. (نوار شماره ی ۱۵۳)

با این وصف می توان گفت: چون حضرت رسول – صلی الله علیه و سلّم- به پیشرفت های دانش مرتبط با آیات قرآن، علم و آگاهی داشت؛ بدون شک می دانست بشر با علم خدادادی، قوانین الهی را به بهترین شکل ممکن کشف می کند و مثلاً دانشمندان در علم نجوم و کهکشان شناسی به درجه ای از پیشرفت علمی می رسند که می توانند لحظه ی آغاز هلال هر ماهی را به بهترین و دقیق ترین شکل ممکن اعلام نمایند، در نتیجه روش معمول در زمان خود برای ثبوت هلال را با عبارتی غیر حصری و غیر تعّبدی بیان فرموده است که تصور تعارض میان دین و علم (۲) بوجود نیاید و مسلمانان بتوانند از حداکثر دانش و امکانات زمان خود برای ثبوت هلال ماه استفاده نمایند و منعی نداشته باشند. البتّه فقهای شافعیّه عدم تعارض استفاده از علم نجوم، برای ثبوت هلال را با حدیث نبوی تأیید فرموده اند، توضیح اینکه:

بعد از زمان پیامبر – صلی الله علیه و سلّم- و خلفای راشدین و تابعین – سلام الله علیهم- و با گذشت زمان و شکوفایی رشته های مختلف علوم از جمله علم هیأت و نجوم، بعضی از دانشمندان مسلمان توانستند ثبوت هلال هر ماهی را از روی محاسبات نجومی اعلام نمایند امّا چون امکان اشتباه در محاسبات محدود منجّمان قرون گذشته وجود داشت، فقهای اسلامی و خصوصاً دسته ای از اعاظم فقهای شافعیّه، حجّیت قول منجّم را فقط برای خود منجّم و دسته ای دیگر، حجّیت آن را برای کسانی که به درستی قول منجّمان واقف شوند، نیز تأیید فرموده اند.
چنانکه علّامه محمد زهری الغمراوی در« السِّراج الوهّاج» ( ص ۱۳۶) می نویسد : « … وحساب منجم لنفسهِ و لِمن صدّقهُ فکُّلُ ذالک یجوزُ الصوم والفطر» یعنی : « محاسبات منجّم برای خودش و برای کسی که وی را تصدیق کند، بطور کلی برای روزه و افطار( عید) جایز است. هم چنین استاد عبدالرحمن الجزیری صاحب « الفقه علی المذاهب الاربعه » (ج۱ ص۵۵۱) می نویسد: :« الشافعیه قالوا: یُعتبر قول المنجّم فی حق نفسه و حق مَن صدّقه و …» یعنی:«جمهور فقهای شافعیّه گفته اند: قول منجّم برای خودش و نیز برای کسانی که آن را تصدیق نمایند معتبر است» ولی در مجموع به دلیل وجود احتمال خطا در محاسبات منجّمان آن عصر علمای شافعّیه بر روش رؤیت هلال یا اکمال سی روز شعبان و رمضان تأکید ورزیده اند.

علاوه بر آنچه ذکر شد شیخ ابن حجر هیثمی در «تحفه المحتاج بشرح المنهاج» (ج۳ ص۳۸۱) و سید بَکری صاحب « اِعانه الطالبین» در (ج۲ ص۲۱۹) و خطیب شربینی در « مُغنی المحتاج»(ج۱ ص۴۲۰) به صراحت نوشته اند: « حکم و قاعده ی منجمان اگر بالتَّبع نه بالاصاله باشد معتبر است و نیز فرموده اند که قول منّجم تنها برای خودش حجّیت دارد و معتبر می باشد نه برای دیگران». و برخی از بزرگان از جمله شیخ محمد رَمَلی در« فتاوای رملی»(ج۲ ص۵۷) بعد از ذکر رأی فقها درباره ی اعتبار قول منجم برای خودش قدمی جلوتر برداشته و فرموده است:« برای همه ی کسانی که به قول منجّم و حاسب نسبت به حلول رمضان ظن پیدا کردند گرفتن روزه واجب می شود».(۳) (توجه! اصطلاح «ظن» در مباحث فقهی غیر از وهم و خیال می باشد و به معنی این است که کسی از نظر علم و آگاهی به حالتی برسد که احتمال قوی بدهد موضوعی درست است.(

خلاصه اینکه وقتی قول منجّم در قرون گذشته با وجود احتمال خطا در آن نزد فقهای بزرگوار شافعی معتبر بوده است به طریق اولی قول منجّمان در عصر حاضر که دقیق و متقن و به دور از خطا و اشتباه می باشد برای مسلمانان بسیار معتبر است.

چنانکه استاد رشید رضا در تفسیر«المنار»(ج۲ ص۱۸۷) می فرماید:" محاسبات نجومی در عصر ما مفید علم قطعی است و راه را برای علما و حکّام اسلامی هموار نموده است تا بر اساس آن، حکم هلال ماه رمضان و شوال را صادر نمایند که حکمی صحیح تر از اثبات هلال با اکمال سی روز می باشد"

خواننده ی گرامی! دقت فرمایید اگر قول منجمی (محاسبات آنان) برای ثبوت هلال ماه با حدیث مورد بحث در تعارض بود، هرگز به حجیّت و اعتبار آن برای خود منجمان و نیز دیگران فتوا نمی دادند؛ لذا هر کسی مدعی چنان تعارضی باشد یا از قول اعاظم فقهای شافعیه بی خبر است و یا فتوای آنان را مردود می داند که البته در این صورت برای ردّ فتوای آن بزرگواران باید دلیل موافق مبانی فقهی نیز ارایه دهد، زیرا ادعای بی دلیل از هیچ کسی پذیرفته نیست.
با توجه به آنچه ذکر شد: اوّلاً، با پیشرفت علم و تکنولوژی، دانش نجوم به حدّی پیشرفت کرده ، و به قدری دقیق و محکم و روشن شده است که برای صدها سال، کاملاً دقیق و متقن، سال و ماه و روز و ساعت و دقیقه و ثانیه ی وقوع خسوف و کسوف را محاسبه می کنند و تعیین زمان دقیق آغاز هلال هر ماهی به درستی و اتقانِ تمام، امری بسیار ساده شده است. باز هم عرض می کنیم که چون محاسبات علم نجوم در این عصر بسیار دقیق و خدشه ناپذیر و قطعی می باشد و با محاسبات منجّمان قدیم که احتمال اشتباه در آن میرفت قابل قیاس نیست، بنابراین؛ هر کس ادّعا کند که استفاده از علم پیشرفته ی نجوم این عصر برای ثبوت هلال ماه با حدیث نبوی در تعارض است، به تعارض میان دین و علمِ مسلّم و قطعی، فتوا داده است و چنین فتوایی بدون تردید، بی اعتبار خواهد بود. [رحمت و برکات خدای سبحان بر روان پاک کاکه احمد باد که به نظر ایشان با توجه به آیه ی ﴿ عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ ﴾ « خدای متعال هم نظم و قانون ها را در نظام طبیعت قرار داده است و هم توان یادگیری و آموختن را به انسان عطا فرموده است؛ بنابراین؛ نایل آمدن به علم قطعی و مسلّم موهبتی الهی است».]خلاصه چون دانش نجومِ امروزی در کشف منازل ماه (قانونی که خدا برای آن قرارداده است) به درجه و مرتبه ای از دقت و محکم کاری رسیده است که نمی توان در درستی آن تردید روا داشت، در نتیجه محال است سخن رسول خدا – صلی الله علیه و سلّم – با دانشِ دقیق و درست نجوم در تعارض باشد. ثانیاً، چون سخن رسول خدا – صلی الله علیه و سلّم – برای ثبوت وجود هلال ماه بوده است نه صرف رؤیت آن؛ همچنین روش علم نجوم درعصر حاضر عالی ترین و دقیق ترین روش می باشد، ثالثاً، چون فقهای عظام شافعیه در قرون گذشته حجیت و اعتبار قول منجمان برای ثبوت هلال ماه را – با وصف اینکه دانش آنان ضعیف و محدود بود و احتمال خطا در آن می رفت- برای خود منجمان و نیز دیگران تأیید فرموده اند، رابعاً، و بالاخره چون در عصر حاضر مسلمانان می توانند با مطالعه ی دستاوردهای دانش نجوم به آسانی درباره ی تولد هلال ماه آشنایی و علم درست و قطعی پیدا کنند، بنابراین فتوای ثبوت هلال ماه به استناد علم نجوم و اعلام آن به عموم مسلمانان کاملاً درست و بسیار معتبر می باشد، در نتیجه فتوای « شورای مدیریت مکتب قرآن» در عصر پیشرفتهای محیر العقول علمی، هم آیه ی﴿… فَمَن شَهِدَ مِنکُم ﴾ را با فهم و دانش امروزی تفسیر کرده است و هم اینکه هیچ تعارضی با حدیث «صوموا لرؤیته…» ندارد و از مهمترین امتیازاتش این است که پیامی عملی و طریقی نوید بخش برای رسیدن به اتحاد و همدلی و نجات و رهایی از تفرّق مذموم در مورد آغاز ماه رمضان و آغاز ماه شوال(عید فطر) می باشد. بدون شک اگر اهل تحقیق و دانش پژوهان مسلمان، علمای اسلامی را تشویق نمایند که به روش مورد بحث عمل کنند یقیناً در این مورد ما مسلمانان به وحدت و یک دلی می رسیم و از آلوده شدن و هم نوا گشتن با اربابان قدرت و سوء استفاده و غرض ورزی های سیاسی آنان که بر تفرّق مسلمین افزوده است به دور خواهیم ماند.

در پایان به عرض می رساند نگارنده بسیار امید دارد که در آینده ی نه چندان دور علمای اسلامی به اتّفاق این فتوای خداپسند را تأیید نمایند. زیرا چاره ای جز این نیست یا باید به تکذیب بدیهی ترین بدیهیات بپردازند و از بی اعتباری محاسبات دقیق و تردید ناپذیر دانش نجوم (ادعای تعارض دین و علم مسلّم) سخن بگویند و به ادامه و استمرار تفرّق موجود راضی باشند، یا برای تأیید فتوای شاگردان علّامه مفتی زاده (که نه فتوایی جدید و ابتکاری بلکه احیاء و تقویت رأی فقهی فقهای متأخر اهل سنّت می باشد) همّت گمارند و به یاری خدا همه ی ما مسلمانان همنوا و همگام برای ایجاد اتّحاد و همدلی میان خود با صدق و اخلاص تلاش نماییم.

جا دارد از سر دلسوزی و خیرخواهی برای افرادی سنّی نما و مزدور (۴) که با نادانی « از انحراف پیروان فهیم و محبوب علامه مفتی زاده دم زدند و شعارخلاف فقه شافعی بودن فتوای اخیر مکتب قرآن را سردادند،» دعا کنیم و از خدا بخواهیم به آنان توفیق دهد با فتاوای فقهای بزرگوار شافعی آشنا شوند تا از تکرار ادعای بیسوادانه و گناه نابخشودنی دینفروشی و ذلّت و حقارتِ نوکری برای دشمنان اهل سنّت نجات یابند.

از خدای سبحان می طلبیم به همه ی ما مسلمانان توفیق گام برداشتن در جهت وحدت و صمیمیت و همدلی عطا فرماید. شاهو، مرداد ۱۳۹۲

www.mojahedkurd.wordpress.com

نقد سیزدهم (اعلام عید فطر برمبنای مقارنه)

مطالب مشابه :

سئوالات تفسیر موضوعی قرآن

پاور پوینت تفسیر موضوعی قرآن (آیات برگزیده)

متن کامل تفسير نور به صورت PDF بر اساس سوره هاي قرآن

مذهبی

کتابخانه قرآنی

نقد سیزدهم (اعلام عید فطر برمبنای مقارنه)

انواع شعر از نظر قالب یا فرم، برگرفته از سایت رشد، ویرایش: احمد قادری