مرثيه اي براي آفتاب

داربستها که بالا مي رود پارچه هاي سياه و بيرقها از صندوقها بيرون مي آيد با لباسهاي مشکي همه اتفاقات مثل هر سال است، حتي حسينيه ها، پارچه هاي مشکي ميخکوب شده بر ديوارها، رديف رديف استکانهاي کمر باريک و ظرفهاي قند و صداي يا رضا يا رضا(ع)... آخر صفر که مي شود روضه همان روضه ست، همان هايي که صدها سال است خوانده مي شود.
روايت همان روايت هميشگي است اما اين وسط يک چيزي است که هر قدر هم تکراري شود دل را مي لرزاند و اشک را مشتاق ريختن مي کند. هر اندازه که پاي کار و دغدغه و زندگي در ميان باشد و گناه هميشگي کار داشتن ها و دير رسيدن هايمان بهانه شود صداي دسته هاي عزادار که کوچه را بردارد دل ما را هم برمي دارد. تا براي چند لحظه هم که شده بفهميم عشق يعني چه؟ عشقي که هميشه تازه است و مي جوشد و قلب و روح را تعالي مي بخشد. اين روزها همراه است با برشهايي از حادثه هاي کوچک و بزرگ با روايتهاي ناب از آدمها. آن قدر که مي ماني کدام تکه از کدام حکايتش را انتخاب کني. اين حکايت همه کوچه ها، خيابانها و نسل هاست، اما در هواي مشهد غلظتش بيشتر است...

نقطه شروع سوگواري
تا قرن پنجم هنوز خبري رسمي از برگزاري مراسم سوگواري عمومي و رسمي نبوده است. هر چند شواهد تاريخي بيانگر اين است که جماعتي اندک مراسم هايي داشته اند.
چنانچه ابن اثير از مجلس وعظ روزهاي جمعه خبر داده و جمعي که در آن حضور داشته اند. او مي آورد اين مجلس در عاشورا به دليل اختلافات مذهبي به غائله اي ختم شده و عده اي در آن کشته مي شوند. با اين حال «کلاويخو» در اوايل قرن نهم از مشهد به عنوان شهر عمده زيارتي ياد کرده و از حضور سالانه مردم در اين شهر مي نويسد. همين قراين است که مي گويد: مشهد در دوره تيموري پايتخت مذهبي محسوب مي شده است. در عصر صفويه شدت اين توجه بيشتر شده تا آنجا که هم زيارت مورد اقبال قرار گرفته و هم توجه به تشکيلات. بزرگان شهر و ارادتمندان در کنار تأمين نيازهاي زائران به ديگر زائران دوران بعد از خود هم توجه دارند...

وقف نامه ها

گفته مي شود شاه سلطان حسين صفوي موقوفه اي براي تعزيه داري در نظر گرفته و مي نويسد: مبلغ چهارده تومان را در عشر اول شهر محرم هر سال در آستانه مقدسه صرف تعزيه سيدالشهدا، خامس آل عبا و اصحاب... و اطعام سوگواران نمايند. در متن وقفنامه مي آورد: ... و از جمله چهار تومان باقيمانده مبلغ دو تومان و هشت هزار دينار را هر سال در روز عاشورا صرف حلوا و نان به جمعي از فقرا و زائران و خدمه که در آن وقت باشند تقسيم و ثواب آن را به ارواح مقدسه سيدالشهدا و باقي ائمه نمايند.پژوهشگران از مراسم سوگواريها و وسعت آن خبر داده و مي نويسند: اطعام سوگواران سنتي رايج بوده و موقوفاتي به اين امر اختصاص داشته است به طوري که در موقوفه شاه طهماسب صفوي آمده که «نصف درآمد از نه عشر عايدات موقوفات کل مزرعه حسيني بايد همه ساله در ايام عاشورا هر روز و شب صرف تعزيه داري امام حسين شود.»
علاوه بر مرثيه سرايي و تعزيه داري ظهور و بروز برخي از مراسم و آيين ها شکل تازه تري به سوگواري ها داده است به گونه اي که يکي از کارشناسان اداره اسناد در تحقيقات خود با اشاره به مراسم نخل بندي از 56 سند در رابطه با اين موضوع خبر مي دهد.

شکل گيري دسته هاي عزاداري
دستجات مذهبي نيز از همين دوران شکل گرفته است. معمولاً رواق دارالضيافه، ايوان طلاي صحن عتيق و مسجد گوهرشاد و مدرسه پايين پا، محل برگزاري مجالس عزاداري بوده است.

تشکيلات وسعت مي گيرد
روز به روز به تعداد موقوفه ها و ساماندهي دستجات براي شکل گيري بهتر مراسم اضافه شده تا آنجا که در عهد افشاريه نيز مراسم در حرم برگزار شده و براي تأمين هزينه هاي آن موقوفاتي در نظر گرفته شده است به طوري که متن موقوفه «يلداش بيگ» به تاريخ 1158 حاکي از آن است که دهه اول محرم و اربعين و آخر صفر در مسجد گوهرشاد و ايوان طلاي صحن عتيق و پاي چهل چراغ و مدرسه پايين پا، مراسم سوگواري و روضه خواني برپا بوده است.
قصابيان علاوه بر وقف نامه ها از وجود نامهاي مجريان اين مراسم مثل «خطيب حافظ ملا» خبر داده و توضيح مي دهد: صورت هزينه هاي مربوط به روشنايي و طبخ حلوا و ماکولات ويژه سوگواران در متن طومار عليشاهي ثبت گرديده است. در دوران نادري به ويژه با کتابت طومار عضدالملک بر انجام اين مراسم نظارت بيشتري معمول گرديد، چنان که از محتواي برخي دستخط ها و نامه ها برمي آيد؛ برگزاري اين مراسم موکول به صدور مجوز از توليت وقت و ارايه درخواست براي وسايل لازم بوده است و مسؤولان بعد از دريافت وسايل بر حسن جريان امور نظارت داشته اند.

مشهد مرکز سوگواري ها

قصابيان در طبقه بندي اعصار تاريخي و رسيدن به عهد قاجار مي آورد: مشهد همچنان مرکز برگزاري مهمترين مراسم عبادي و سوگواري بوده تا آن جا که چون مراسم با وسعت بيشتري انجام مي شده علاوه بر صحن عتيق و دارالضيافه و مسجد گوهرشاد در رواق گنبد ا... وردي خان نيز مراسم برپا مي شده است. گنجينه تاريخ مشهد هنوز هم علايم و نشانه هاي آن دوران را نظير علامت فولادي زرکوب و پرده شبيه خواني با خود همراه دارد. با تدوين طومار عضدالملک رفته رفته نظم بر مراسم حاکم مي شود و همه چيز قوت بيشتري مي گيرد. قصابيان با اشاره به اين موضوع مي گويد: بر اساس آن تعداد روضه خوانان و زيارتنامه خوانان و خطيب ها و ملاها معين شده و مواجب و نوبتهاي کشيک و بودجه تأمين مراسم عزاداري نيز تعيين گرديد تا آن جا که اجراي مراسم مطابق با مقررات و آيين نامه ها صورت مي گرفت و در ايام سوگواري به ويژه در دهه اول محرم و آخر صفر و سالگشت شهادت معصومين ضريح مطهر رواقها و بدنه مناره ها و ازاره ايوان طلا و قسمتهايي از سقاخانه با پارچه ها و بيرقها سياهپوش مي شد و مکانهاي اجراي مراسم با نصب و تعويض پرده و چيدن چراغ و شمعدان آماده مي شد به طوري که قبلاً با دعوتنامه از ميهمانان، روضه خوانان و مرثيه سرايان خطبا و مداحان دعوت به عمل مي آمد تا در اين مراسم حضار با گوش کردن روضه و مناقب و ذکر فضايل مشغول شوند. تأکيد و نظارت مسؤولان براي اجراي بهتر مراسم که در اسناد قيد شده همه حاکي از اهميت اين مراسم در عهد قاجاريه است.

موقوفات و عزاداري ها

موقوفات محل مرسوم پرداخت هزينه هاي عزاداري بوده است. محمد شاه قاجار به سال 1254 ق، يک سوم از درآمد خالص يکدانگ و نيم يک مزرعه را براي تأمين هزينه هاي تعزيه داري معصومين و ساير شهدا اختصاص داده تا در اطراف حرم و مسجد گوهرشاد همه ساله در ايام خاص مصرف شود. گاه در ايام سوگواري خاصه در عاشورا و سالروز شهادت امام رضا(ع) نيز با آشي که در کارخانه زواري طبخ مي شد از سوگواران پذيرايي به عمل مي آمده و از محل موقوفات خاص مبالغي را براي خيرات و مبرات به نيازمندان و فقرا داده مي شده است. البته از محتواي برخي از وقف نامه ها نيز پيداست علاوه بر مراسم عمومي در اماکن متبرکه مراسمي اختصاصي در کشيک خانه خدام برگزار مي شده است. اسناد مربوط به هزينه اطعام سوگواران در عصر محمدعلي شاه قاجار مشخص مي سازد که پذيرايي از سوگواران به ويژه در شب عاشورا جزيي از مراسم سوگواري حرم مطهر بوده و هزينه هاي آن از محل موقوفات تأمين مي شده است. گاه وسعت برگزاري مراسم تا حدي بوده که چون چراغهاي موجود در حرم نياز را تأمين نمي کرده از چراغ هاي کرايه اي استفاده مي شده است.
در عهد پهلوي نيز اکثر مراسم همچون گذشته بر طبق مقررات و آيين نامه ها برگزار مي شده اما محدوديتهايي نيز از طرف عمال پهلوي اعمال مي شده است. آن طور که نقل است صحن عتيق و صحن نو، رواق دارالضيافه و ايوان طلا از مکانهاي برگزاري مراسم بوده است.و خدام قديمي برگزاري مراسم را عهده دار بوده اند. علاوه بر اين هيأتهاي مذهبي نيز در مراسم عاشورا، اربعين، آخر ماه صفر با نظم و ترتيبي خاص به آستان مبارکه مشرف شده و در صحن عتيق و مسجد جامع گوهرشاد و دارالضيافه به ذکر مصيبت مشغول مي شدند.
گفته ها در رابطه عزاداري ها زياد است تا آنجا مجموعه اسناد آستان قدس رضوي به بيش از 215 سند در مورد مراسم عزاداري در ماههاي محرم و صفر اشاره مي کند.


مطالب مشابه :


دعوت نامه ای برای یک دانش آموز ( به مناسبت تولد امام حسین علیه السلام )

به هـنـگام عزاداری ر یک هدیه برای دانش آموزان و یک هدیه برای فرهنگیان، در مراسم قرعه



مرثيه اي براي آفتاب

تا قرن پنجم هنوز خبري رسمي از برگزاري مراسم در متن طومار با دعوتنامه از



برچسب :