فهرست روزنامه های دوره قاجار ؛ منتشر شده در تبریز

در منابع مختلف تناقضاتی از تعداد شماره های چاپ شدۀ بعضی از نشریه های دورۀ قاجار در تبریز، دیده می شود. علاوه بر آن، ابهاماتی در مورد گردانندگان روزنامۀ امید تبریز نیز وجود دارد. در این نوشتار، ضمن ارائۀ فهرست دقیقی از نشریه های دورۀ قاجار تبریز که در گنجینۀ نشریه های کتابخانۀ مرکزی این شهر نگهداری می شود ،به بررسی ابهامات و رفع تناقضات تعدادی از این نشریه ها نیز پرداخته شده است.

مقدمه

کتابخانۀ ملّی تبریز در سال 1335ش. به همّت خیرین فرهیخته و مساعدت مردم تأسیس شد؛ و با کتب اهدایی برادران نخجوانی و دیگر شخصیت های علمی و ادبی شروع به کار کرد. این کتابخانه با آرشیو غنی از نشریات، از زمان شروع روزنامه نگاری در ایران، یکی از مراکز مهم آرشیو مطبوعات کشوری به شمار می رود. در این نوشتار، به فهرست بخشی از آرشیو نشریات این گنجینه که در دورۀ قاجار در تبریز منتشر شده، پرداخته شده است. شماره های متعددی از تعداد 31 عنوان روزنامه نایاب و دیریاب دورۀ قاجار در این مجموعه موجود است، که بیشتر آنها توسط برادران نخجوانی و حاج رسول عطایی به این کتابخانه اهداء شده است.

تعدادی از این نشریات در سال های اخیر توسط سازمان اسناد و کتابخانۀ ملّی ایران تجدید چاپ شده است؛ این مجموعه شامل روزنامه های ناصری، انجمن، ادب و کمال است. نسخۀ تجدید چاپ شدۀ روزنامۀ ادب، شمارۀ دوم سال دوم این روزنامه را کسر دارد. ناله ملت نیز به ضمیمۀ کتاب «تاریخچۀ روزنامه های تبریز در صدر مشروطیت به انضمام روزنامۀ ناله ملت» تألیف عبدالحسین ناهیدی آذر، تجدید چاپ شده است. مجموعه تجدید چاپ شدۀ ناله ملت نیز شماره های 7، 9، 12، 16، 32 و دو صفحه آخر واپسین شماره را کسر دارد. اما شماره های منحصر به فرد گنجینۀ این کتابخانه، از روزنامه هایی مانند روزنامه ملّتی، امید، مجاهد، بوقلمون، محاکمات و محک غیرت تنها نسخه های باقی،مانده این نشریات، در آرشیو های سراسری است. با توجه به نبود این روزنامه ها در آرشیوهای داخل و خارج کشور، در منابع مختلف مطالب کلی دربارۀ آنها بیان شده است. همچنین در منابع مختلف تناقضاتی در مورد تعداد شماره های چاپ شده از روزنامه های ادب، مساوات و مجاهد موجود است. علاوه بر آن در مورد گردانندگان روزنامۀ امید نیز ابهاماتی به چشم می خورد. با توجه به موجودی این کتابخانه در این نوشتار، به ابهام زدایی و شفاف سازی این تناقضات پرداخته و در مورد روزنامه های منحصر به فرد نیز توضیحاتی داده شده است.

روزنامۀ ملتی: روزنامۀ ملتی آذربایجان، نخستین روزنامه ای است که در سال 1275ق با چاپ سنگی در تبریز منتشر شد. این روزنامه، اولین نشریه فارسی شهرستانی و چهارمین نشریۀ ادواری چاپی ایران است که نخستین خبر انتشار آن در روزنامۀ وقایع اتفاقیه درج شده است (ر.ک. روزنامه وقایع اتفاقیه، ش420، 13 رجب 1275؛ ش 433 ،15 شوال 1275). در آرشیو نشریات کتابخانۀ ملّی تبریز، جزء نشریات اهدایی حاج محمد نخجوانی، هفت شماره از این روزنامه موجود است. این شماره ها، نمره 42 تا 48 هستند. در سال 1385 آقای سید فرید قاسمی از بخش نشریات این کتابخانه بازدیدی کرده وشرح مبسوطی از این شماره ها در نشریه شماره 71 نگاه نو و کتاب مطبوعات ایرانی نوشته است (ر.ک. قاسمی، 1389، 165- 160).

ادب: این روزنامه در طول سال های 17- 1316 ق به مدیریت میرزا صادق خان ادیب الممالک به صورت چاپ سنگی در تبریز منتشر شد. سال اول، این روزنامه دارای 18 شماره است. شماره اوّل در «هفدهم شهر جمادی الاخری 1316» و «نمرۀ هفده و هجده» به صورت یک جا در « 27 شهر ذی القعده الحرام 1316 منتشر شده است. محل توزیع این شماره ها دارالسلطنۀ تبریز قید شده است.

در سال دوم، در مجموع 3 شماره از این نشریه انتشار یافت. شماره های اول و دوم «در تحت کفالت جناب جلالت مآب آقای لقمان الممالک، رئیس کل مدرسۀ لقمانیه» و به مدیریت ادیب الممالک در «پانزدهم شهر شعبان المعظم سنه 1317» و «26 شهر شعبان سنه 1317» انتشار یافته، ولی شمارۀ سوم که آخرین شمارۀ این نشریه در تبریز محسوب می شود، مستقل از مدرسۀ لقمانیه، در «25 شهر رمضان المبارک سنۀ 1317» نشر شده است. اما در سربرگ این شماره به جای نمره 3 «نمره 2» نوشته شده و در برخی منابع به این شماره اشاره ای نشده است. «نشر ادب به عنوان ارگان مدرسۀ لقمانیه تبریز تا 15 شعبان 1317ق تداوم داشت... پس از این شماره، ادیب الممالک به سبب نبود حامی و پاره ای از مسائل دیگر، نشر ادب، چاپ تبریز، را متوقف کرد و به ناگزیر در مشهد رحل اقامت افکند» (قاسمی، 1389، 62 – 261). در سال اول، هر کدام از شماره های این نشریه دارای 2 صفحه بودند ولی در سال دوم، دارای 6 صفحه شدند.

امید: این روزنامه در طول سال های 25- 1324ق به صورت چاپ سنگی در تبریز منتشر شده است. تمامی منابع تعداد شماره های آن را 24 نوشته اند. مجلد مرتبی از این نشریه شامل شماره های 1 الی 21 در گنجینه نشریات این کتابخانه، موجود است. شمارۀ اول در «پانزدهم شهر رمضان المبارک 1324» و شمارۀ بیست و یک در «30 شهر ربیع الاول 1325»، «19 آوریل 1907» انتشار یافته است. «در تمامی منابع آمده است که این روزنامه، به دست چند تن از محصلان مدرسۀ لقمانیّه نوشته می شد. با این حال، در شماره های موجود امید، نامی از آن مدرسه نیافتم و نویسندگان و گردانندگان روزنامه تاکنون ناشناس مانده اند» (پروین، 1377، ج. دوم، 543). در شماره های موجود این گنجینه که نسخۀ کاملی از این روزنامه نسبت به دیگر آرشیوها دارد، نیز نامی از مدرسۀ لقمانیّه نیامده است، اما در پایان صفحۀ 4 شماره 14، نامی آشنا از دست اندر کاران مطبوعات عهد مشروطه به صورت «اقلّ حاجی آقا تبریزی» نوشته شده است و شاید این نشانی از مسئولیت وی در انتشار این روزنامه باشد.

آذربایجان: روزنامۀ آذربایجان، نخستین روزنامه فکاهی ایران در دورۀ مشروطه است که طی سال 1325ق (1285ش/ 1907م) به دو زبان فارسی و ترکی به چاپ رسیده است. این روزنامه به همت و هنر علیقلی خان تبریزی و میرزا آقا بلوری با تأثیر پذیری از روزنامۀ ملانصرالدین در تبریز منتشر شده است. در منابع مختلف نقل و قول های متفاوتی از تعداد شماره های این نشریه شده است. در بعضی از آنها به 20 شماره از این روزنامه اشاره شده است (ر.ک. سرداری نیا، 1360، 131) (ر.ک. ناهیدی آذر، 54). تعدادی از این منابع، شماره های این نشریه را 21 یا 22 عنوان کرده اند (ر.ک. براون، 1386، 470). از میان محققان، ناصرالدین پروین مطالب کامل و درستی نسبت به این روزنامه نوشته است: «دست کم 23 شماره از این روزنامه منتشر شده است. شماره 21 آن در 22 شوال 1325 به چاپ رسیده؛ ولی شماره های 22 و 23 تاریخ ندارد. چون از شماره پانزده به بعد، میان دو شماره، فاصله های چند هفته ای بوده است، باید آخرین شماره در اواخر ذیقعده یا اوایل ذیحجه 1325/ دی 1286/ دسامبر 1907 یا ژانویه 1908 به چاپ رسیده باشد. بنابراین نظر کسروی در مورد انتشار یک ساله آذربایجان به واقعیت نزدیک و نظر آنان که انتشار روزنامه را محدود به بیست شماره دانسته اند، نادرست است» (پروین، 1377، 546). در کتاب تاریخچه و تحلیل روزنامه ها نیز به 23 شماره از این نشریه، اشاره شده است (ر.ک. مجیدی، 1382، 29). نسخه ای از این نشریه در کتابخانۀ مرکزی تبریز موجود است. این نسخه شامل 23 شماره بوده که به صورت هفتگی در 8 صفحه انتشار یافته است. صفحات اول، چهارم، پنجم و هشتم همه شماره ها مصوراند. صفحات دوم، سوم، ششم و هفتم به مطالب اختصاص یافته است. این روال تا شماره 21 که به تاریخ 6 شوال 1325 منتشر شده، حفظ شده است، اما در شماره های 22 و 23 صفحاتی که مطالب در آن درج می شده، خالی از هر گونه نوشته می باشند و تنها چهار صفحه کاریکاتور در هر یک از این شماره ها منتشر شده است.

مجاهد: بیشتر منابع، تعداد شماره های منتشرشدۀ این روزنامه را 22 نوشته اند (ر.ک. سرداری نیا، 1360، 112) (ر.ک. صدر هاشمی، 1327، 183). «مجاهد تبریز از نهم شعبان 1325 تا نهم ذیقعدۀ همان سال در 22 شماره منتشر شد. شماره 23 نیز به چاپ رسید، ولی آن را پخش نکردند. این روزنامه، ابتدا هفته ای دو شماره انتشار می یافت و از شماره ششم به صورت سه شماره در هفته در آمد» (پروین، 1377، 546). در کتاب تاریخچۀ روزنامه های آذربایجان به 26 شماره از این روزنامه اشاره شده است، و علت تعطیلی آن، این چنین نقل شده است: «این روزنامه در آخرین شماره خود سید کاظم یزدی، یکی از مراجع تقلید را که هم نوا با شیخ فضل الله با مشروطه مخالفت می کرد، مورد انتقاد قرار داده و او را «ابن ملجم سیرت» نامیده بود. به همین دلیل عده ای متعصب در تبریز بلوا راه انداختند، و نمایندگان محافظه کار، سید محمد شبستری، را محکوم کردند. پاهایش را فلک بستند و چوب زدند و تبعیدش کردند. در نتیجه روزنامه تعطیل شد» (مجیدی، 1382، 161). مجلدی از این نشریه، در گنجینۀ این کتابخانه موجود است که گواه انتشار آن تا 27 شماره است. شمارۀ اول در «9 شعبان المعظم» 1325 و شمارۀ 27 در «غرۀ ذیحجه الحرام» همان سال منتشر شده است. مقاله مذکور، که باعث تعطیلی روزنامه گردیده، در شماره 23 به تاریخ 11 ذیقعده الحرام 1325 چاپ شده است، و پس از آن 4 شماره دیگر نیز از این روزنامه انتشار یافته است.

مساوات: این روزنامه نامدار و پرتیراژ صدر مشروطه، در سال 1326ق، در 25 شماره در تهران منتشر شد. پس از کودتای محمد علی شاه، در پی وقفه ای هشت ماهه، از اول محرم تا 25 صفر 1327 در تبریز به انتشار خود ادامه داد. ناصرالدین پروین، پس از توضیحات کامل و وافری از این نشریه، به تعداد پنج شماره از آن اشاره کرده است که «اولین آنها، شمارۀ 26 و آخرینشان شمارۀ سی ام بود» (پروین، 1377، 550). اما شماره 31 این نشریه نیز در این کتابخانه موجود است که در تاریخ 5 ربیع الاول 1327، ده روز پس از شمارۀ سی ام منتشر شده است. بنابرین حداقل 6 شماره از آن در تبریز، چاپ شده است.

بوقلمون: روزنامۀ فکاهی و انتقادی بوقلمون در سال 1327ق به مدیریت محمود غنی زاده، به دو زبان ترکی و فارسی در تبریز منتشر شده است. این روزنامۀ نیم ورقی، به صورت چاپ سربی در «مطبعه امید ترقی» دو روز در میان، منتشر می شد. شماره های سوم تا هفتم بوقلمون در گنجینۀ نشریات این کتابخانه موجود است. شمارۀ سوم در «28 رجب 1327»، شمارۀ چهارم در «30 رجب 1327»، شمارۀ پنجم در «2 شعبان 1327»، شمارۀ ششم در «5 شعبان 1327» و شمارۀ هفتم در «6 شعبان 1327» انتشار یافته است. بر خلاف سایر نشریات دورۀ قاجار، در سر برگ این نشریه، نشانی از نام مدیر و وجه آبونه وجود ندارد و تنها عنوان نشریه، شماره و تاریخ آن نوشته شده است. در پایان شماره های ششم و هفتم، نام مدیر این روزنامه به صورت «نگارنده م. غنی زاده» آمده است.

محک غیرت: در بیشتر منابع، نام و نشانی از این نشریه نیامده است. ناصرالدین پروین، این نشریه را شبنامه در نظر گرفته، و در توضیحات مختصرش می نویسد: «محک غیرت را با آنکه کسروی روزنامه اش خوانده است، شبنامه یافتیم؛ زیرا تنها شمارۀ آن، نوشتاری دراز در دو صفحه و به شیوۀ شبنامه ها در بر دارد. دست اندر کارانش ناشناس اند و تنها بهای یک نسخۀ آن اعلام شده است» (پروین، 1377، 541) در این کتابخانه، «نمره 1» این نشریه به تاریخ 13 محرم 1327ق با چاپ سنگی در 2 صفحه، در اندازه 34 × 20 سانتی متر موجود است و ظاهراً همین تک شماره، از این نشریه منتشر شده است. مشخصات نشریه در بالای آن چنین آمده است:

«مدیر: جوانان ایرانی، مرکز: دل باهمت، عنوان مراسلات: وطن- ایران

وجه آبونه: در تبریز: یک شاهی، باسمنج: یک مو غیرت، سردرود: یک گندم تعصب، تهران: یک ذره حرارت».

محتوای عمده این شماره مقالۀ مفصلی است که به تعبیر و تفسیر معنی «غیرت» پرداخته و از مردم انتظار دارد که غیرت، همت، مردانگی و تعصب میهن دوستی داشته باشند (مجیدی، 1382، 162).

محاکمات: این روزنامه به طور منظم و به صورت هفتگی در روز های «پنج شنبه» سال 1328ق منتشر شده است. امّا برخی منابع تاریخ انتشار آن را سال 1326ق نوشته اند (ر.ک. مجیدی، 1382، 162) (ر.ک. صدر هاشمی، 1327، 194). شماره های سوم تا بیست و یکم سال اول این روزنامه، به صورت ناقص در گنجینۀ نشریات این کتابخانه موجود است. شمارۀ 3 در 22 محرم 1328 و شمارۀ 21 در 15 جمادی الاخر همان سال در «مطبعه امید» تبریز به صورت چاپ سربی نشر یافته است. نام مدیر روزنامه در سر برگ و پایان تمام شماره های موجود، محمود غنی زاده سلماسی، قید شده است.

منابع :

1) آرین پور، یحیی (1351). از صبا تا نیما، ج اول، تهران.

2) براون، ادوارد (1386). تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطیت، ترجمه محمد عباسی، تهران: علم.

3) پروین، ناصرالدین (1377). تاریخ روزنامه نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، جلد اول و دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

4) تربیت، محمدعلی (1378). دانشمندان آذربایجان، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

5) سرداری نیا، صمد (1360). تاریخ روزنامه ها و مجله های آذربایجان، تهران: دنیا.

6) صدر هاشمی، محمد (1327). تاریخ جراید و مجلات ایران، 4 جلد، اصفهان: کمال.

7) ضیایی، محمد رفیع (1385). «مشروطه و ادبیات عامیانه در نشریات انتقادی و فکاهی». فصلنامه فرهنگ مردم، سال پنجم، شماره 18: 72- 101.

8) قاسمی، سید فرید (1383). اولین های مطبوعات ایران، تهران: آبی.

9) قاسمی، سید فرید (1380). سرگذشت مطبوعات ایران روزگار محمدشاه و ناصرالدین شاه، ج2، تهران: وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی.

10) قاسمی، سید فرید (1389). مطبوعات ایرانی، تهران: علم.

11) قاسمی، سید فرید (1385). «سرآغاز روزنامه نگاری در تبریز». فصلنامه نگاه نو، شماره 71: 85- 87.

12) مجیدی، موسی (1382). تاریخچه و تحلیل روزنامه های آذربایجان 1230-1380، تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

13) ناهیدی آذر، عبدالحسین(بی تا.). تاریخچه روزنامه های تبریز در صدر مشروطیت به انضمام مجموعه روزنامه ناله ملت، تبریز: هادی.

منبع: http://www.rezahamraz.com/fa/index.php?option=com_content&task=view&id=608&Itemid=52

فهرست روزنامه های دوره قاجار ؛ منتشر شده در تبریز

مطالب مشابه :

دانلود 118 تبریز

دانلود برنامه 118 مخابرات ايران

فهرست روزنامه های دوره قاجار ؛ منتشر شده در تبریز

دانلود جزوه درس تحقیقات محلی

دانلود فیلم بسیار زیبای دعوت

دانلود فيلم بسيارزيبا دل شکسته با بازيگري شهاب حسيني