حروف مقطّعه قرآن کریم

بسم الله الرّحمن الرّحیم

حروف مقطّعه قرآن کریم

الَم. ذالِکَ الکتابُ لاریبَ فیهِ هُداً للمتَقین

بقره: 1

الم. این کتاب بی‌شک راهنمای پرهیزکاران است.

در ابتدای 29 سوره از سور 114گانۀ قرآن کریم حروف مقطّعه وجود دارد که آن‌ها را «فواتح سور» و «حروف نورانی» نیز گویند.

اگرچه تاکنون برای این حروف مفهومی قابل قبول عامه مفسّران پیدا نشده زیرا حضرت رسول(ص) دربارة آن‌ها اظهار نظری نکرده و در نتیجه رمزهای آن‌ها ناگشوده باقی مانده است امّا راویان و مفسّران با نقل قول از ائمه اطهار (ع) و دلایل دیگر از جمله این‌که: قرنآن کریم از منبع وحی الهی و به پیامبر اکرم به منظور هدایت بندگان نازل شده و در آن لغو و بیهوده وجود ندارد. تأیید می‌کنند که این کلمات دارای معنی و اثر وجودی واهمیّت خاص و تأثیرات مافوق الطبیعه‌ای می‌باشند. برای بررسی این حروف و چگونگی تأثیرات و اهمیّت یاد شده، ابتدا آن‌ها را نقل کرده و به جایگاه ظاهری‌شان در قرآن کریم می‌پردازیم و سپس به‌طور خلاصه به معنی و فلسفه وجودی این مقطّعات و برخی نظریات پژوهشگران و مفسران در این‌باره اشاره می‌کنیم.

حروف مقطّعه قرآن عبارتند از:

- «الم» در شش سوره: بقره(2)- آل عمران(3)- عنکبوت(29)- روم(30)- لقمان(31)- سجده(32)

- «حم» در شش سوره: فصّلت(41)- مؤمن(40)- زخرف(43)- دخان(44)- جائیه(45)- الاحقاف(46)

- «الر» در پنج سوره: یونس(10)- هود(11)- یوسف(12)- ابراهیم(14)- حجر(15)

- «طسم»در دو سوره: شعرا(26)- قصص(28)

- «المص» در یک سوره: اعراف(7)

- «المر» در یک سوره: رعد(13)

- «کهیعص» در یک سوره: مریم(19)

- «طه» در یک سوره: طه(20)

- «طس» در یک سوره: نمل(27)

- «یس» در یک سوره: یس(36)

- «ص» در یک سوره: ص(38)

- «ق» در یک سوره: ق(50)

- «ن» در یک سوره: ن(50)

- «حم عسق» در یک سوره: شوری(42)

طی چهارده قرن که از زمان نزول قرآن کریم می‌گذرد، همواره اسرار این حروف مورد توجّه و دقّت‌نظر و کنج‌کاوی مفسران و پژوهشگران بوده و این اندیشمندان پیرامون معانی و مفاهیم آن‌ها نظریات گوناگون ابراز داشته‌اند.

از قول ائمه اطهار نیز در این‌باره مطالبی ارزشمند بیان گردیده و از جمله در کتاب «معانی الاخبار» از حضرت صادق روایت شده است که معنی «الم» در سورة بقره «اَنَا اللهُ المَلِک» است.[1]

«علی ابن ابراهیم»[2] راوی معروف نیز روایت کرده که «الم» حرفی ست از حروف اسم اعظم که در اوایل سوره‌های قرآن آمده‌اند.

در تفسیر «حدائق الحقایق»[3] پیرامون حروف مقطّعه «الر» و سایر حروف مقطّعه نظریات دیگری ابراز شده که از جمله اند:

اول- از قول «ابن عباس» مفسر معروف که:

«مَعناهُ: اَنا اَللهُ اَری مِنَ اَلعَرشِ اِلیَ تَحت الثری»[4]

دوم- هر حرفی اشاره به اسمی ست از اسمای حسنای حضرت خداوندی جَلَّه و علی «الف» اشاره به الوهیّت و «لام» اشاره به لطافت و «را» اشاره به ربوبیّت دارد.

اما در تفسیر ادبی و عرفانی «کشف‌الاسرار»[5] درباره حروف «الم» آمده است:

بدان که خطاب به حروف مفرد سنّت و رویه دوستان است که در حقیقت رازی از دوستی به دوستی دیگر است بی‌آن‌که رقیبی از آن آگاه شود چه:

در صحیفه دوستی نقش خطی ست که جز عاشقان ترجمه آن نخوانند و در خلوت خانه دوستی میان دوستان رازی ست که جز عارفان ندانند و در نگارخانه دوستی رنگی ست از بی‌رنگی که جز از والهان و مشتقان نبینند.

معنی اخیر مورد اشاره صاحب تفسیر «حدائق الحقایق» فوق‌الذکر نیز می‌باشدکه می‌گوید: ... دوست با دوست چون خواهد که اسرار محبّت در میان آرد هر سخن که گوید به رمز و اشارات گوید تا اغیار فهم نتوانند کرد.

هرچه دامنه این تحقیقات وسیع‌تر می‌گرددو وسایل محاسبه و نظاره دقیق‌تر، برگمان و احتمال محققان و اجمال‌گویی ایشان نیز پیرامون این نشانه‌ها افزوده می‌شود.

یکی از نظریات مشهور و نزدیک به حقیقت و علم و دانش امروزی در این‌باره این است که: در زمان جاهلیّت و حتی هم‌زمان با ظهور اسلام در بین اعراب سخنوری مایة افتخار و مباهات بوده و همه ساله در بازار معروف «عکّاظ» مکّه که محل تجمّع تجّار و کسبه و خرید و فروش اجناس بوده شعرا و نویسندگان نیز با اغتنام فرصت نوشته‌های خود را برای دیگران می‌خواندند و مورد تشویق قرار می‌گرفتند و هر سال تعدادی از بهترین این نوشته‌ها را در مکان‌ها و ستون‌هایی برای استفاده علاقه‌مندان تا سال بعد می‌آویختند.

پس از نزول قرآن و انتشار آیات آن در سراسر عربستان و آگاهی عموم بر فصاحت و بلاغت و زیبایی و تناسب گفتار و معانی آن‌ها سخنان دیگر چنان تحت نفوذ کلام پروردگار قرار گرفتند که اهمیّت و ارزش خود را از دست دادند، در حالی‌که قرآن این کتاب آسمانی به ظاهر با تعدادی از همان حروف و کلمات تشکیل شده بود که در اختیار همگان قرار داشت.

ذکر حروف مقطّعه در ابتدای برخی سوره‌های قرآن درست برای نشان دادن همین حقیقت است که «گرچه کلام قرآن از هرجهت معجزا است و بنا به مفاد آیات این کتاب چنانچه جن و انس پشت به پشت هم دهند از آوردن مشابه آن عاجز خواهند بود».[6] این کتاب پروردگار از ترکیب همین حروف و کلمات ساده مانند (الف.ل.م.ص.ن ...) تشکیل گردیده است[7] و این پاسخی است دندان‌شکن به آن عدّه از مخالفان که گفتة خود را با کلام حق مقایسه می‌کردند و ادعای آوردن همانند آن‌را داشتند.

این نظریه در حدیثی که از امام علی‌ابن‌الحسین (ع) زین‌العابدین و امام علی‌ا‌بن‌موسی‌الرضا(ع) نقل شده نیز مورد تأیید قرار گرفته و شیخ طوسی در مجمع‌البیان آن‌را به انضمام نظریات دیگری بازگو نموده است.درمورد تأثیرات مافوق‌الطبیعه این کلمات بدون شک از طریق همین حروف است که انسان می‌تواند به عالم عقل و مجردات عروج کند و به نفوس کاملان بپیوندد.

علامه محمدحسین طباطبائی صاحب تفسیرالمیزان تفسیر حروف مقطعه مورد بحث را به ابتدای سوره «الشوری42» که پیرامون مسئلۀ وحی سخن می‌گوید[8] موکول نموده، بنابراین با توجه به این‌که این سوره از سور دارای حروف مقطعه است می‌رساند که مفسر به ارتباط فیمابین این حروف رمزگونه و وحی یعنی کلام حق با پیامبرش آگاهی کامل داشته است و بر این باور بوده که هم‌چنان‌که بین عاشق و معشوق سر و سرّی وجود داشته این کلمات نیز پروردگار را با پیامبرش وسیله این رموز نیز در ارتباط می‌داشته است.[9]

امّا در تفسیرالمیزان [10] هنگام تفسیر این حروف از قول طبرسی در تفسیر خود اقوال و نظریات مختلفی را ذکر کرده که از جمله اند:

1- مراد این است که این حروف بر اسماء حسنای خدای تعالی دلالت می‌کنند و معنای (الف- ل- م) این است که «انّا الله اعلم»

2- این حروف سوگندهایی است که خداوند یاد کرده

امّا سرانجام نظر علامه این است که[11] این حروف از اسماء خدا گرفته شده و اشاراتی هستند بر سبیل رمز و این معنی از طرق اهل سنّت مانند «ابن عباس» نیز روایت شده است.

دیدگاه‌های دیگری نیز پیرامون مثلاً مدلول داشتن یا نداشتن حروف مقطعه وجود دارد امّا:

با مطالعه تمام نظریاتی که پیرامون حروف مقطعه قرآن کریم ابراز شده و اغلب در میان پژوهشگران و قرآن شناسان بسیاری از آن‌ها تکراری است به این نتیجه میرسیم که:

ابراز نظریات گوناگون پیرامون حروف مذکور کلّاً سلیقه‌ای و بازگوکنندۀ نظر و استنباط شخصی است و نمی‌توان صحّت آن‌ها را تأیید نمود.

[1]- تفسیرالمیزان جلد35 صفحه 21

[2]- تفسیر لاهیجی ج1 ذیل آیه

[3]- تألیف معین‌الدین فراهی هروی به کوشش دکتر سید جعفر سجادی، چاپ امیرکبیر 1364 ذیل آیه

[4]- برگردان: منم آن خدایی که میبینم از عرش تا به زیر آن (هر چه هست)

[5]- اثر خواجه عبدالله انصاری (ابواسماعیل عبدالله ابن محمد) عارف قرن پنجم هجری تألیف امام احمد میبدی نگارش حبیب الله آموزگار ذیل آیه

[6]- قُل لَاِنِ اجتَمَعَتِ الاِنس و الجِنَّ عَلی عَن یاتوا بمثل هذا القُرآن لایَاتون بِمِثلِهِ وَلَو کانَ بَعضُهُم لِبَعض ظهیرا(الاسراء17، آیه 88). کشف الاسرار ج1 ص41.

برگردان آیه: بگو اگر انس و جن گرد آیند که نظیر این قرآن را بیاورند ولو تفض از آنان پشتیبان بعض دیگر باشند نمی‌توانند نظیر آن را بیاورند.

[7]- تفسیرالمیزان جلد35 صفحه (12)

[8]- تفسیرالمیزان جلد35 صفحه (10) شروع تفسیر سوره الشوری (42)

[9]- تفسیرالمیزان جلد35 صفحه (14)

[10]- تفسیرالمیزان جلد35 صفحه (10)

[11]- تفسیرالمیزان جلد35 صفحه (23)

حروف مقطّعه قرآن کریم

مطالب مشابه :

سوره یونس

در سایه سار قرآن

تفسير نور سوره کافرون

تفسير نور: سوره يونس قسمت اول از آیه 1 تا 55

آموزش مقام کرد

حروف مقطعه...

اصلاحات کتاب قرآن پایه هفتم سال 92 با93

حروف مقطّعه قرآن کریم