طرح واره ها در روانشناسی و کاربردها

صفحه اصلی فیزیوتراپی

امروز بیش از هر زمان دیگری بحث سلامت روان دررسانه ها مطرح است و خواننده و شنونده خود را دارد. صفحه خانواده و سلامت روزنامه خراسان نیز در مطالب متعدد و در گفت وگو با کارشناسان تلاش کرده است با مطرح کردن مباحث مفید روان شناسی، گامی در جهت ارتقای سطح سواد علمی خوانندگان و سلامت روان مردم بردارد. به نظر می رسد یکی از بهترین راه های جلوگیری از انتقال اطلاعات غیرعلمی و پیش پا افتاده حوزه روان شناسی، انتشار مطالب مفید و علمی است. شکی نیست که هیچ کس نمی تواند بهترین و مفیدترین مطالب این حوزه را به صراحت تعیین کند بنابراین می توان از یک موضوع شروع کرد و به حوزه های دیگر وارد شد.

اگر بخواهیم فقط به یکی از مشکلات اصلی جامعه امروز ایران که منشاء بسیاری از اختلالات، گرفتاری ها و چالش های اساسی است، بپردازیم همانا ناکارآمدی روابط انسانی است. این که افراد یاد ندارند چطور با یکدیگر ارتباط برقرار کنند، چگونه با گفت و گو مسائل خود را مطرح و در تعامل با دیگران آن را حل کنند. یکی از ریشه های اصلی این مشکل موضوعی است که این مطلب به بررسی آن اختصاص یافته است.

باورها و طرحواره ها

چارچوب فکری یا طرز نگرش افراد به زندگی که بسته به تفاوت های شخصیتی و الگوی تربیتی، متفاوت است و در طول زمان بر اثر تجربیات متعدد برای فرد به اثبات می رسد، «طرحواره» نام دارد.این چارچوب فکری همان باورهایی است که به تفاوت افراد در برخورد با اطرافیان، نگاه به زندگی، شیوه تربیتی، فعالیت شغلی و... منجر می شود. عباس کیوانلو کارشناس ارشد روان شناسی بالینی با بیان این مطلب به خراسان می گوید: وجود طرحواره در فرد زمانی به اثبات می رسد که دچار تعارض شده است. یعنی به لحاظ منطقی می داند که کار اشتباهی می کند اما به انجام آن کار ادامه می دهد.این تعارض که در بسیاری از موقعیت ها گریبانگیر همه ما می شود، درست در شرایطی است که طرحواره فعال شده است.

۳ سطح تفکر

به طور کلی گفته می شود تفکر انسان در ۳ سطح قرار دارد. اولین سطح آن «افکار خودکار منفی» است. یعنی افکار منفی که بی اختیار به ذهن ما می رسد. در سطح دوم «خطاهای شناختی» قرار می گیرد که براساس «افکار خودکار منفی» شکل می گیرد.«خطاهای شناختی» که گستره وسیعی دارد، فیلتر ذهنی ماست یعنی هرچه را می بینیم یا می شنویم، از آن عبور می دهیم.به عنوان مثال «تعمیم» یک «خطای شناختی» است. یعنی فرد یک برداشت نادرست را به همه چیز تعمیم می دهد و طبق آن روابط و زندگی اش را تغییر می دهد. در سومین سطح تفکر «باورهای غیرمنطقی» قرار دارد که معمولا مشروط است. مثل این که«اگر همه مرا تایید کنند، دوست داشتنی هستم» یا «اگر کار به نحو احسن انجام شود ارزشمند است». نتایج مطالعات نشان می دهد علاوه بر این سه سطح تفکر، هسته مرکزی تمام باورها و تفکرات ما «طرحواره » ها ست.طرحواره مشروط نیست و فرد آن را به عنوان یک حقیقت تغییرناپذیر در ذهن خود ثابت کرده است.به عنوان مثال کسی که نقص «طرحواره » دارد، تمام ویژگی های شخصیتی خود را با این دید نگاه می کند. وی از برقراری رابطه با دیگران می ترسد زیرا ترس اجتناب ناپذیری از برملا شدن نقص هایش دارد. چنین فردی در روابط صمیمانه یا اجتماعی خود احساس نقص و بی کفایتی می کند.

کیوانلو با اشاره به این که ۱۸ طرحواره مطرح شده است که همپوشانی زیادی با هم دارد، تصریح می کند: البته «طرحواره مثبت » هم داریم که در واقع همان ویژگی های مثبت افراد است. مثل فردی که دارای «طرحواره ارزشمندی » است یعنی به توانایی و ارزش خود اعتقاد دارد. منتهی طبیعی است که طرحواره های منفی که مشکل ساز است و کیفیت زندگی و روابط افراد را تحت تاثیر قرار می دهد،بیشتر تجزیه و تحلیل شده است

ریشه طرحواره ها

طرحواره ها از ۵ نیاز اساسی انسان ریشه گرفته که از زمان کودکی تا پایان حیات جزو مهم ترین نیازهای انسان است.نیاز به دلبستگی ایمن به دیگران، نیاز به استقلال و کفایت، نیاز به آزادی در بیان نیازها و هیجانات سالم، خودانگیختگی و تفریح و محدودیت های واقع بینانه و خویشتن داری در واقع ۵ محور اصلی است که از آغاز زندگی ذهن و فکر انسان را درگیر می کند و برآورده شدن یا نشدن آن ها در شکل گیری چارچوب فکری و طرز نگرش فرد به زندگی یا همان «طرحواره» نقش اساسی دارد.

به عبارت دیگر ارضای بیش از حد یک نیاز یا حذف یکی از آنها باورهای کودک را به محیط پیرامون تغییر می دهد.به عنوان مثال پدر و مادری که اجازه نمی دهند کودک کارهایش را انجام دهد و دائم کارهای او را سروسامان می دهند، در طول زمان به احساس بی کفایتی وی در نتیجه نبود استقلال دامن می زنند. چنین کودکی در بزرگسالی احساس وابستگی شدیدی به والدین دارد که این مسئله به احساس بی کفایتی در دوران کودکی اش بازمی گردد.

طبیعی است که تفاوت های شخصیتی، خلق و خو و ویژگی های فردی در شکل گیری طرحواره ها نقش دارد و به همین دلیل اعضای یک خانواده با این که تحت یک الگوی تربیتی بزرگ شده اند، طرحواره های متفاوت و گاه متناقضی دارند. همین تفاوت ها در «سبک های مقابله ای» افراد هم جلوه گر است و تفاوت طرحواره ها در افراد را آشکار می کند.

سبک مقابله ای

این کارشناس ارشد روان شناسی بالینی با بیان این که انسان در مواجهه با یک موقعیت دشوار، تهدید یا خطر یکی از ۳روش زیر را انتخاب می کند، توضیح می دهد: «تسلیم»، «اجتناب» و «جبران افراطی» ۳ شیوه ای است که ما به عنوان «سبک مقابله ای» از آن یاد می کنیم، به عنوان مثال پدر و مادری که دائم از فرزند خود ایراد می گیرند وی را به این فکر می اندازند که همیشه کارش نقص دارد. «طرحواره نقص» را در وی شکل می دهند. اگر کودک در مقابل این طرحواره «تسلیم» شود، می پذیرد که ناقص است و دچار کمبود اعتماد به نفس می شود و وابستگی شدید به والدین پیدا می کند.

در سبک «اجتناب» فرد تلاش می کند که از آنچه در ذهن درباره خود دارد، فرار کند. به عنوان مثال، کودک از ترس این که مبادا کارش نقص داشته باشد، به آن وارد نمی شود. «پرخوری عصبی» در واقع نوعی اجتناب است که فرد برای مواجه نشدن با استرس ها و درگیری های ذهنی به خوردن رو می آورد تا از آن اجتناب کند.

در سبک «جبران افراطی» فرد به شیوه افراطی باورش را جبران و طوری وانمود می کند که چنین باوری در وی وجود ندارد. به عنوان مثال فردی که «طرحواره نقص» دارد در بزرگسالی طوری رفتار می کند که انگار هیچ ایرادی به وی وارد نیست، حرف کسی را قبول نمی کند، بسیار کمال گرا و موفقیت طلب می شود و هر کاری می کند که ناقص به نظر نیاید. به طور کلی تمام افراد در موقعیت های مختلف بنا به ویژگی های فردی از یک یا چند سبک مقابله ای استفاده می کنند و در بسیاری از موارد انتخاب همین سبک هاست که باعث ادامه طرحواره در ذهن فرد و حل نشدن تعارضات فردی و اجتماعی وی می شود.

کاربرد طرحواره ها

وی در پاسخ به سوالی درباره کاربرد طرحواره ها و این که دانستن لایه های زیرین تفکر فرد می تواند چه کمکی به وی کند، می گوید: واقعیت این است که این مسئله راز رضایت از زندگی و کسب شادی و لذت را آشکار می کند، حتما بارها شنیده اید که شیوه نگرش فرد به زندگی است که باعث می شود یک نفر در عین داشتن زندگی بسیار عالی با امکانات مالی بسیار، چندان راضی نباشد و از لذت و شادی بهره ای نبرد و فرد دیگری با داشتن یک زندگی عادی و درآمد معمولی بسیار راضی و خشنود باشد. در واقع شناسایی طرحواره ها همان شناسایی درونی و عمیق تفکرات آدمی است. متخصصی را که در عین داشتن جایگاه اجتماعی مناسب و درآمد بالا احساس رضایت از زندگی ندارد،در نظر بگیرید. بررسی گذشته وی توسط روانکاو مشخص می کند که وی در رقابت با برادر بزرگترش که ورزشکار خوبی بوده و به دلیل احساس نقص شدید ناشی از ناتوانی در رقابت با وی در حیطه ورزش، به تحصیل خود ادامه می دهد و به شیوه جبرانی می خواهد به هر نحو ممکن نقص خود را بپوشاند اما از آن جا که این جایگاه را به جبران چیز دیگری به دست آورده است، هرگز احساس رضایت کافی از زندگی نمی کند. او همیشه از یک باور که همان احساس نقص است فرار می کند و همین باعث می شود لذت و شادی را تجربه نکند. در این جا درمان طرحواره نقص مطرح می شود. بنابراین هر زمان احساس بدی به ما دست می دهد، در واقع طرحواره ای فعال شده که مایه احساس اضطراب، یاس، ناامیدی و ... است.بدیهی است اگر نسبت به افکار و احساسات خود کنترل و مسئولیت بیشتری داشته باشیم و برای شناسایی آن وقت بگذاریم، می توانیم کیفیت روابط خود را بهبود بخشیم.

نقش طرحواره ها در زوج درمانی

بیشترین کاربرد طرحواره ها در زوج درمانی است و طرحواره ها در علاقه مندشدن ۲نفر به یکدیگر یا تعارضات خانوادگی نقش اساسی دارد.عباس کیوانلو کارشناس ارشد روان شناسی بالینی با بیان این مطلب به خراسان می گوید: افراد همیشه جذب شخصیت هایی می شوند که یک سری طرحواره ها را در آن ها فعال می کنند به عنوان مثال همسری که در خانواده اش ابراز احساس از سوی پدر و مادر ندیده، جذب فردی می شود که بیان احساس بسیار خوبی دارد. در گام اول این مسئله خوشایند است اما در طول زمان به این دلیل که همسران هریک وابسته به یک طرحواره هستند، از هم فاصله می گیرند و تعارضات آغاز می شود. نکته دیگر این است که ما همواره با ذهنیت خود به ارتباط با دیگران می پردازیم. بنابراین تغییر را باید از خودمان شروع کنیم، به عبارت دیگر در طرحواره درمانی اصل بر این است که اگر انسان نخواهد تغییر کند، کسی نمی تواند تغییرش بدهد. زوجی که دچار تعارض شده اند با شناسایی طرحواره ها می توانند دریابند چگونه طرز نگرش و فکرشان بر کیفیت روابطشان تاثیر گذاشته است و می توانند بااصلاح تفکر خودزندگی مشترک را بدون تعارض ادامه دهند.

منبع:شبکه اینترنتی آفتاب

موضوعات روانشناسی

افکار هدفمند و مثبت و نقش آن در زندگی
خودآگاهی چیست
حافظه و خطاهای حافظه
تعریف حافظه و انواع آن

دیدگاه پردازش اطلاعات یا خبرپردازی چیست
خصوصیات نظریه گشتالت
نظریه رشدی شناختی ژان پیاژه
یادگیری از منظر روانشناسی

اختلالات سایکوسوماتیک و علل آن
شخصیت از دیدگاه روانشناسی

هوش هیجانی از نظر دانیل گلمن
انواع هوش از نظر گاردنر
هوش از دیدگاه ریموند کتل

120 قانون موفقیت برایان تریسی چیست
اصول کتاب قورباغه ات را قورت بده
تفکرات نامعقول چیست
راه های افزایش موفقیت و نشاط
انواع نظریه مشاوره در روانشناسی
انواع نظریه شرطی سازی چیست

روانشناسی و شاخه های آن
موضوعات روانشناسی رشد
مسائل مهم در روابط زناشویی
بی میلی جنسی و علل آن
انواع اختلالات جنسی در زنان
نظریه روانکاوی چیست
انواع نظریه های شرطی سازی
دیدگاه های مختلف در روانشناسی
بررسی مراحل خواب
نظریه های هیجان چیست
اقتصاد شادی
هیجان از منظر روانشناسی
استرس و راه های مقابله با آن
انواع تیپ های شخصیتی
اصول موفقیت از نظر ناپلئون هیل
مهارتهای زندگی چیست
عزت نفس و نظریه های عزت نفس
موفقیت و شاد زیستن
خصوصیات افراد پرخاشگر
سبک های رایج خشم
پرخاشگری و عوامل موثر بر آن
علل و زمینه های خشونت
دیدگاه انسان گرایی و خصوصیات آن
دمانس-علل، علایم،تشخیص و درمان آن
مهارتهای زندگی و آموزش مهارتهای اجتماعی
آلبرت بندورا و نظریه یادگیری اجتماعی
نظریه سازندگی یا ساخت گرایی
نقد و انتقادپذیری