نقش و جايگاه ارزش‌هاي سازماني در تعالي سازمان‌ها

نيکوست، سخن خود را با فرمايش گوهربار رسول مهر و رحمت، پيامبر اسلام (ص) آغاز کنيم که فرمودهاند: «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق- همانا من از جانب پروردگار به منظور تکميل و اتمام ارزشهاي والاي اخلاقي مبعوث شدم.»

در حديث ديگري از اميرمؤمنان علي عليهالسلام آمده است: «لو کنا لانرجو جنه و لا نخشي نارا و لا ثوابا و لا عقابا لکان ينبغي لنا ان نطالب بمکارم الاخلاق فانها مما تدل علي سبيل النجاح- اگر ما اميد و ايماني به بهشت و ترس و وحشتي از دوزخ و انتظار ثواب و عقابي نميداشتيم، شايسته بود به سراغ فضائل اخلاقي برويم زيرا آنها راهنماي نجات، پيروزي و موفقيت هستند.»

امروزه، جايگاه اخلاق در مديريت، به عنوان مبحثي بسيار محوري از سوي انديشمندان و نظريهپردازان حوزه مديريت موردتوجه قرار گرفته است، به طوري که به دليل افزايش اهميت کارکردي و نقش آن در حوزه کسب و کار و بهرهجويي، بسياري از مديران موفق در عرصه جهاني از مباني و ارزشهاي اخلاقي و توجه جدي به اخلاق حرفهاي در حوزه مديريت و رهبري، عملاً جايگاه ويژهاي را به خود اختصاص داده است. در تدوين مباني و راهبردهاي استراتژيک سازمانها نيز توجه به اين مهم مورد تاکيد قرار گرفته است.

متخصصان مديريت استراتژيک «اصول اخلاقي شايسته در سازمان را يکي از پيش شرطهاي مديريت استراتژيک خوب» دانستهاند. اعتقاد سازمانها در اين مورد، روز به روز راسختر ميشود که ترويج اصول اخلاقي و تقويت فرهنگ معنوي موجب ايجاد مزيتهاي استراتژيک خواهد شد.

از اين رو، در فرايند تدوين برنامه استراتژيک و اهداف سازماني، تبيين نظام ارزشي سازمان در قالب «ارزشهاي سازماني» به عنوان عنصري استراتژيک، پيشبيني شده است.

ارزشها، اصليترين منبع اخلاق به شمار ميآيند و در واقع اخلاق، به اجرا درآوردن ارزشهاست. اخلاقيات، نظامي از ارزشها، بايدها و نبايدهايي هستند که براساس آن، نيکوبدهاي سازمان مشخص و عمل خوب از بد متمايز ميشود.

همسويي و تلفيق وظايف سازماني و اخلاقيات مفهوم جديدي تحت عنوان «اخلاق حرفهاي» را به دنبال داشته، به گونهاي که امروزه اين مفهوم در تمامي حوزههاي کسبوکار اعم از سازماني و مشاغل صنفي، موردنظر واقع شده است (مشابه آنچه که در ارزشها و اخلاق حرفهاي حوزه پزشکي، مهندسي و... مشاهده ميشود). حال اين سوال به ذهن متبادر ميشود که منظور از اخلاق حرفهاي چيست؟ در پاسخ بايد گفت که: مسئوليتهاي اخلاقي سازمان/ بنگاه در قبال محيط را اخلاق حرفهاي ميدانيم و آن مسئوليتهاي اخلاقي فرد در شغل را نيز شامل ميشود. اخلاق حرفهاي در مفهوم نوين آن بر اصل محيط حق دارد و سازمان تکليف بنا شده است.

در بررسي عملکرد سازمانهاي موفق، اهتمام جدي آنان به مفاهيم اخلاقي تحت عنوان ارزشهاي سازماني کاملا مشهود است. ردپاي اين رويکرد از طريق تدوين ارزشها و نظام اخلاقي سازمان در فرايند برنامهريزي و مديريت استراتژيک سازمان به عنوان يکي از وظايف مهم مديران و رهبران شناخته شده است، به طوريکه برطبق مدل تعالي سازماني EFQM: «رهبران ماموريت، آرمان، ارزشها و اصول اخلاقي سازمان را ايجادکرده و نقش الگو در فرهنگ تعالي را ايفا ميکنند». براي آشنايي بيشتر با ابعاد و تعاريف مختلف ارزش و ارزشهاي سازماني، تعاريف متنوعي از منظرهاي مختلف وجود دارد که برخي از آنها عبارتند از:

· ارزش، باوري جاري است که باعث ميشود سبک خاص رفتاري چه از سوي افراد و چه از سوي جامعه نسبت به سبک رفتاري معکوس و متضاد آن، ترجيح داده شود.

ارزشها، همان باورها و مفاهيمي هستند که به دليل برخورداري از جايگاه و اعتبار ويژه، قابل معامله و مصالحه نيستند.

ارزشها غالباً به ايدههايي اطلاق ميشوند که انسانها درباره خوب و بد، مطلوب و نامطلوب دارند.

ارزشهاي سازماني، به آن دسته از ارزشهايي اشاره دارند که هدايتگر رفتار، کردار و انديشه کارکنان و مديران سازمان بوده و بر آنها تاثير ميگذارند.
ارزشهاي اصلي سازمان که به مقياس وسيع موردتوجه همگان قرار ميگيرند، معرف فرهنگ آن سازمان هستند.
ارزشهاي سازماني، مبناي تصميمگيري بوده و راهنماي قضاوت امور هستند.
ارزشهاي محوري سازمان، مجموعه باورهايي هستند که در يک سازمان، رفتارهاي مطلوب را شکل ميدهند و مشابه صافيهايي عمل ميکنند که همه اقدامات و تصميمات سازماني از آنها عبور ميکنند.
ارزشهاي سازماني، فرضياتي مشترک در حوزه فرهنگ سازماني هستند كه از فرايند «درونيسازي» توسط اعضاي سازمان ناشي ميشوند.
ارزشهاي سازماني، زيربناي فرهنگ سازماني بوده و متمايزکننده يک سازمان از سازمانهاي ديگر است.
موازين اخلاقي سازمان، سيستمي ارزشي هستند که سرلوحه کار اعضاي سازمان قرار گرفته است.
اصول ارزشي، به اصول بنيادي و ماندگار هر سازمان گفته ميشود. شمار اين اصول راهنما، اندک اما عمر آنها طولاني بوده و نيازي به داوري ديگران ندارند و براي کساني که درون سازمان هستند، ارزش و اهميت ذاتي دارند.
ارزشهاي سازماني، منعکسکننده باورها و اولويتهاي سازمان از جنبههاي اخلاق حرفهاي و حوزه ماموريتهاي سازماني بوده و راهنماي تصميمگيري رهبران و هدايتگر رفتار کارکنان هستند.
ارزشهاي سازماني، همان چيزي هستند که يک سازمان داراي جايگاهي جهاني را از شرکتهاي کوچک و متوسط متمايز ميسازند.

افراد و سازمانها با پيروي از نظام ارزشي حاکم، بين ارزشها، تصميمات و اقدامات خود رابطهاي مستقيم برقرار ميکنند. به بياني ديگر، آنها عامل به ارزشها هستند و از ويژگي برجستهاي به نام «پيشبينيپذيري» برخوردار ميشوند.

پيشبينيپذيري، خصلتي در سازمان است که محيط را بر پيشبيني عملکرد آن درخصوص استيفاي کليه حقوق خود، توانا ميسازد. مثلاً، پليس به اعتماد و مشارکت مردم سخت محتاج است، اما آن را تنها در پرتو پيشبينيپذيري خود به دست ميآورد. پليس بايد به گونهاي باشد که براي همه پيشبينيپذير بوده و کسي از برقراري ارتباط و مراجعه به آن، در تشويش و ناامني قرار نگيرد. اعتماد به سازمان و بنگاه، فرزند پيشبينيپذيري است و هرچه نرخ پيشبينيپذيري بنگاه افزونتر باشد، اعتماد به آن بيشتر است.

ارکان پيشبينيپذيري يک سازمان در مدل LEAVITT در شکل ارائه شده است.

شكل1: اركان پيش‌بيني‌پذيري

$CrThumb.aspx?Pic=sanatekh\Images\62\2539$

با توجه به تعاريف پيش گفته در زمينه مفهوم ارزش و ارزشهاي سازماني اين سوال مطرح ميشود که: منافع حاصل از تدوين ارزشها کدامند؟ به بياني ديگر توجه به ارزشهاي سازماني دربرگيرنده چه مزايايي براي سازمان است؟

از جمله محاسن و مزاياي ارزشهاي سازماني، ميتوان به موارد ذيل اشاره کرد:

· اصول اعتقادي ديرپا و اساسي و راهنماي قابل اتکا و بلندمدتي براي تصميمگيريها و رفتارها هستند.

· بقا و زندگي هماهنگ سازمان را نمايش ميدهند.

· نقشي محوري در انسجامبخشي کارکنان دارند.

· وحدت رويه آحاد سازماني را در پي دارند.

· مبناي اعتماد و رشد افراد در سازمان هستند.

· بايدها و نبايدهاي سازمان را مشخص ميسازند.

مشخصههاي محوري 500 شرکت برتر، همواره مؤيد استقرار مباني محوري در زمينه حرکت و فعاليت مستمر اين گونه شرکتها در چارچوب تامين انتظارت ذينفعان خود، در قالب نظام ارزشي مستحکم است. اين شرکتها از خصيصههاي ذيل برخوردارند:

· مشترياني که به شرکت افتخار ميکنند.

· کارکناني پرانگيزه که پايبند به اهداف سازمان هستند.

· مالکاني که درصدد رشد خود از طريق پيشرفت شرکت هستند.

· گروههاي مهم نظير جامعه، اعتباردهندگان، تأمينکنندگان و ... که بين سازمان و آنها اعتماد وجود دارد.

از رهگذر اين رويکرد مهم، شرکتهايي که ميخواهند در جايگاه و رتبه برتر قرار گيرند، ميکوشند تا:

1.در قبال کارکنان اخلاقگرا باشند.[1]

2. در قبال مشتريان پاسخگو باشند.[2]

3. در قبال مالکان سودآور باشند.[3]

در سازماني که مديريت از راه ارزشها پياده شده است، تنها يک رئيس وجود دارد و آن «ارزشهاي سازماني» است.

چرا سازمانها در ارائه و اجراي ارزشهاي خود، به خوبي عمل نميکنند؟

با توجه به مزايا و محاسن ناشي از تدوين و جاريسازي ارزشهاي سازماني و توجه به اخلاق حرفهاي، بسياري از سازمانها و بنگاهها به رغم اهتمام به مباني ارزشي و تدوين بيانيههاي مختلف سازماني در قالب ارزشهاي سازماني، منشور اخلاقي، خطمشي اخلاق حرفهاي و... با روح واقعي و کارکردهاي سازماني ناشي از همسو بودن سازمان متبوع خود با ارزشهاي تدوين شده فاصله زيادي دارند. دلائل عمده اين مسئله عبارتند از:

- مديران ارشد و مديران مياني سازمانها متوجه اين موضوع نيستند که موافقت با ارزشها مستلزم عمل به آنهاست.

- تحقق ارزشها صرفاً اجرايي نمادين و نمايشي است.

- سازمانها تلاش خود را صرف حل مسائل جدي در چارچوب ارزشهاي تدوين شده نميکنند.

- ارزشهاي تدوين شده در امور داخلي سازمانها نظير فرايند ارزيابي، تخصيص پاداش و... نفوذ نکرده است.

- بدبيني و بدگماني حاصل از عدم اجراي ارزشها، مانع از حمايت و پشتيباني سطوح سازماني از آنها شده است.

حال با توجه به موارد فوق، اين سوال مطرح ميشود که ارزشهاي سازمان را چگونه ميتوان جاري ساخت؟

پاسخ به اين سوال، مستلزم پرداختن به نکات ذيل است:

· تطبيق ارزشهاي فردي کارکنان با ارزشهاي سازماني

· تعريف دقيق رفتارهاي منطبق با ارزشهاي سازماني

· بهرهگيري از ارزشهاي سازماني و رفتارهاي مرتبط با آن در سيستم مديريت عملکرد سازمان، نظير بازخورد 360درجه

· بهرهگيري از ارزشها در فرايند جذب و استخدام

· تاکيد بر ارزشهاي سازماني در جلسات تيمي و تعاملات جاري سازمان

· اهتمام به ارزشهاي سازماني در برنامه استراتژيک سازمان از طريق هدفگذاري عملياتي

· تمرکز سازماني بر ارزشهاي تدوين شده و موردنظر در فرايند مديريت تغيير

آثار مثبت و محاسن ناشي از جاريسازي ارزشها در سازمانها، زمينه ظهور مفهوم جديد مديريت را در حوزه مديريت مبتني بر ارزش‌ها[4] فراهم آورده است.

اين مفهوم مبتني بر اين اصل است که: «مهمترين موضوع در زندگي اين است که تصميم بگيري چه چيزي را مهمتر بداني». بر همين اساس، هدف مديريت از راه ارزشها (MBV)، روشنسازي اولويتهاست. مديريت مبتني بر ارزشها (MBV) برخلاف مديريت مبتني بر دستورالعملها (MBI) و مديريت مبتني بر اهداف (MBO)، ميتواند نيازهاي معطوف به کيفيت بهتر، خشنودسازي بيشتر مشتري، ايجاد ساختارهاي سازماني چالاکتر، تبديل رؤسا به تسهيل گران موفقيت همکاران، خودمختاري مسئولانه و ايجاد حس تعهد را تا حدود زيادي تحقق بخشد. مديريت مبتني بر ارزشها براساس اقدامات ذيل در سازمان مستقر ميشود:

· گام اول: شفافسازي رسالت، هدف و ارزشهاي سازماني. پس از تهيه فهرست اوليه اصول ارزشي، در مورد هر يک از آنها اين پرسش را طرح کرده و به آن پاسخ دهيد: اگر شرايطي پيش آيد که به خاطر پايبندي به اين اصل آسيب ببينيم، آيا باز هم آنرا حفظ خواهيم کرد؟ اگر پاسخ صادقانه شما آري نباشد، معلوم ميشود اصل انتخابي، اصل ارزشي نيست و بايد از فهرست حذف شود.

· گام دوم: همگاني کردن رسالت و ارزشهاي سازماني. براي همگاني کردن ارزشها، به کار بستن آنها در امور و فعاليتهاي جاري و تصميمگيريهاي سازماني اهميت دارد.

· گام سوم: همسوسازي اقدامات روزمره با رسالت و ارزشهاي سازماني و مباني اخلاقي.

در فرايند استقرار رويکرد مديريت مبتني بر ارزشها (MBV)، بايد توجه داشت که:

· ارزشها را نميتوان به افراد تحميل کرد بلکه بايد همراه آنها به ارزشها دست يافت.

· رئيس حقيقي در سازمان، ارزشهاي برگزيده است. بنابراين، الگوي ارزشي بودن در سطوح رهبري و مديريت سازمان، مهر صحتي بر صلاحيت مديريتي اين گونه افراد خواهد بود.

· MBV شيوهاي از زيستن براي سازمان است، لذا انتخاب اين شيوه بسيار اهميت دارد.

· شروع MBV بايد از رأس سازمان صورت بگيرد. بنابراين، اين مسئله از سوي مديران و رهبران قابل تفويض و واگذاري نيست.

شكل2، حاوي نكاتي است كه متضمن ابعاد و اقدامات اجرايي مرتبط با هريك از گام‌هاي يادشده است.

شكل2

$CrThumb.aspx?Pic=sanatekh\Images\62\7474$

نکته پاياني

با توجه به مطالب مطروحه که تنها بخش اندکي از انبوه گزارشها، تحقيقات و پژوهشهاي انجام شده در زمينه اهميت و جايگاه مفهوم ارزشهاي سازماني بود، اين نکته مورد تاکيد قرار ميگيرد که همسوسازي فعاليتهاي جاري و تصميم‌گيري‌هاي سازماني در تمامي ارکان يک سازمان با نظام ارزشي و منشور اخلاقي تدوين شده، مستلزم درک اين اصل کليدي است که: ارزشهاي سازماني با حيات سازمان گره خوردهاند، لذا به صرف تدوين بيانيه ارزشها، حيات سازمان تضمين نميشود بلکه جاريسازي ارزشها و استقرار آن در فرايندهاي مختلف سازماني، ضامن بقاي سازمان خواهد بود.

در اين ميان، نقش کليدي و حساس سطوح رهبري و مديريت ارشد سازمانها در فرايند تدوين و جاريسازي ارزشها، بسيار حائز اهميت است. به طوريکه در گام اول، رهبران و مديران ارشد سازمان ميبايستي به عنوان الگوي تعالي و مدافع نظام ارزشي حاکم بر سازمان، نقشآفريني کنند. بنابراين، در فرايند انتخاب و انتصاب مديران، ميزان همسويي و تطابق رفتاري و شايستگيها و قابليتهاي حرفهاي کانديداها و نامزدهاي مديريتي در سطوح مختلف بهويژه سطوح مديريت ارشد با ارزشها و اصول اخلاقي سازمان، ضرورتي انکارناپذير تلقي ميشود.

منابع:

1. کنزالاعمال، جلد3، صفحه16 مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي

2. مستدرک الوسائل، جلد2، صفحه 283. (چاپ قديم). مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي

3. ديويد فردآر، مديريت استراتژيک، ترجمه علي پارسائيان و سيدمحمد اعرابي، دفتر پژوهشهاي فرهنگي، 1380

4. مقاله «اخلاقيات در سازمانها با تاکيد بر ديدگاه اسلامي»، دکتر الواني، نشريه نسيم خدمت شماره 4، مهرماه 1386

5. فرامرز قراملکي، احد، اخلاق حرفهاي، 1382

نقش و جايگاه ارزش‌هاي سازماني در تعالي سازمان‌ها

مطالب مشابه :

منشور اخلاقي

دانلود مقالات ویژه اخلاق در پایگاه نشریات الكترونیكی دانشگاه تهران

نقش و جايگاه ارزش‌هاي سازماني در تعالي سازمان‌ها

منشور اخلاقی :

اخلاق در سازمان ها با تاکید بر دیدگاه اسلامی

اخلاق حرفه اي

مديريت اخلاق در سازمان

آسيب شناسي اجتماعي

اخلاق در روابط عمومی

طرح تکريم ارباب رجوع در تحول اداري