رنگ در معماری و شهرسازی

مقدمه

در طول تاریخ معماری و شهر سازی ایران، رنگ به عنوان عاملی جدایی ناپذیراز طرح بنا، زینت بخش آن بوده است. اما متاسفانه آنچه که امروز از رنگ درفضاهای شهری دیده می شود کاربرد نا درست آن در عرصه های شهری است.سیمای شهری دچار آشفتگی در استفاده از رنگ شده است. بی شکهنگامی که در شهر قدم می زنید و به ساختمان های جدید نگاه می کنید،به نظر زیبا نمی آیند. چرا؟ اما هنگامی که به بناهای قدیمی نگاه می کنید،آنها را هنوز زیبا می بینید. باید دانست که رنگ یکی از جنبه های مهم زندگی شهری می باشد و مفهوم رنگ به گستردگی مفهوم زندگی است،چرا که در همه ابعاد زندگی شهری جاری است و مسائل روز مره با آن رورو هستیم. رد فضاهای شهری رنگ را در همه ی جا می توان دید، در سیمای خیابانها، مبلمان شهری، کف سازی پیاده روها و خیابان ها،پوشش بام ها، اتو مبیل ها، فضای سبز و پارک ها، در خط آسمان شهر و کلیه فضا های عمومی که مردم شهرنشین همه روزه با آنها در ارتباط هستند.

بارها بدون هیچ توجهی از کنار آثار معماری که در گذشته به دست هنرمندانفرهیخته ائوار مختلف بنا گردیده گذر کرده ایم.اما آیا تاکنون باخود اندیشیده اند که این دستان هنرمند چگونه این آثار بدیع و زیبا را آفریده اند؟آیا انتخاب این رنگ ها در فضاهای شهری معنا و مفهوم خاصی داشته است؟آیا در ترکیب بندی رنگ ها که استفاده شده،اصول وقوائد خاصی برقرار بوده است؟برای پاسخ به این سوالات ابتدا باید مفهوم رنگ را درک کرد و نحوه ی استفاده صحیح آن را در فضاهای شهری آموخت. در ادامه تاثیرات بصری رنگ بر انسان، تاریخچه ی کاربرد رنگ در شه سازی ایران از زمان پیدایش بین النهرین تا امروز و درپایان، وضعیت کنونی کاربرد رنگ در شهر سازی امروز ایران مورد بررسی قرارمی گیرند.

1-تاثیرات بصری رنگ ها بر انسان

ذات رنگ ماده ی رنگی قابل تجزیه و قابل شناخت است که هم از نظر فیزیکی و هم از نظر شیمیایی، مغز

وچشم انسان به آن محتوا ومفهومی انسانی می دهد. چشم و مغز از طریق مقایسه و کنتراست به درک

مشخص می رسند. درک رنگ یک وافعیت روان شناختی- فیزیولوژیکی رنگ چیزی است که می توان آن

را نمود رنگ فام نام نهاد. واژه ی رنگ، به احساس مربوط می شود(یعنی تا زمانی که با چشم دریافت

نشده، چیزی جز کارمایه ی نوری نیست). رنگ ها،کیفیت بیرونی اشیاء و پدیده ها نیستند؛بلکه زاده ی

کیفیت درک انسان هستند.

در واقع انسان به واسطه ی احساس می تواند رنگ را در ک کند ودرک آن حاصل نمی گردد مگر با وجود

نور، چرا که انسان تا زمانی قادر به درک رنگ است که بتواند ان را از طریق چسم دریافت کند.پس رنگ و

نور مکمل یکدیگر هستند.

برای این که بهتر بتوان موضوع رنگ را مورد بررسی قرار داد ابتدا لازم است با تاثیرات بصری نگ ها بر

انسان در فضا آشنا شویم.

1-1- فضای خاکستری

خاکستری رنگ خنثی و فاقد حیطه و قلمرو است و فقط یک مرز دارد؛ مرزی مانند "سر زمین هیچ

کس". فضایی موقرانه است و مقبره ها و یادبود ها را احاطه می کند تا ذهن، انتقالی بودن زندگی

انسان و بزرگداشت گذشتگان را احساس می کند.

1-2- فضای آبی

فضای آبی باید متین، آرام و خنک باشد. شهرها بدون آب قابل دید، قابل لمس و قابل ادراک نیستند.

فضای آبی نشان دهنده ی فضایی شفاف، فکر برتر و مافوق طبیعی است و هب عالم بالا اشاره دارد.

1-3- فضای سبز

این رنگ از آمیزش زرد با آبی به وجود می آید تا تنوع زرد و رفعت آبی را متعادل سازد. بنابر این در

حالتی، آرامش بخش باشد. شهروندان به فضای سبز عشق می ورزند. در میان جنجال و فشارهای

عصبی در زندگی شهری، سبز بسیار دلپذیر است.

1-4- فضای قرمز

فضای قرمز ، فضایی هیجان آور است. رنگ قرمز نمادی از حیات و زندگی می باشد و در اکثر کشورها

سمبل هیجان است.

1-5- فضای زرد

فضای زرد باید کنجکاوی فرد را تحریک کند و با فراوانی در همه ی چیزهایی که برای شنیدن، حس

کردن،بوییدن و لمس کردن مفیدند، همراه باشد.

1-6- فضای بنفش

رنگ بنفش را اگر در سطح وسیع به کار گیریم، حالت ترس را نشان می دهد. به خصوص اگر بنفش

متمایل به ارغوانی باشد که در طبیعت و در مناظر اغلب به چشم می خورد.

1-7- فضای قهوه ای

فضای قهو ه ای باید کامل و ارضاء کننده باشد فضای شهری نیز می تواند قهوه ای باشد، به خصوص

اگر مصالح اصلی را خاک،چوب،آجر و سنگ تشکیل دهد(مانند شهر های جنگلی یا مراکز تاریخی شهر

های قدیمی). سیمان، آلومینیوم و فولاد به قهوه ای شدن کمکی نمی کنند.

1-8- فضای سیاه

سیاه نماینگر مرز مطلقی است که در فرا سوی آن زندگی متوقف می گردد، و لذا بیان گر فکر پوچی و

نا بودی است.

2- کاربرد رنگ در تاریخ شهرسازی ایران

1-2- تاریخچه ی مختصر رنگ در معماری و شهر سازی ایران (از بین النهرین تا صفویه)

رنگ در طول تاریخ معماری ایران نقش به سزایی داشته و اگر آن را با دوره های هم عصر خویش در

کشور های دیگر مقایسه کنید میبینید که رنگین ترین معماری،متعلق به ایرانیان بوده است و حتی معماران

قبل از اسلام نیز با رنگ آشنایی داشته اند و آن را می توان در آثار دوره های قبل از اسلام به وضوح

مشاهده نمود.

یکی از اولین نشانه های آجر لعابدار رنگی چغازنبیل(1250 ق. م)به دست آمده است.

هخامنشیان نقوش بر جسته ی سنگی را رنگ آمیزی می کردند همانند نقوش برجسته ی تخت جمشید که

دارای رنگ بوده است. همچنین در کاخ هخامنشی در شوش آجر های نقش برجسته ی لعابی در این آثار از

رنگهای آبی استفاده می شده است.

در دوره ی ساسانیان، نظیر معماری رومن، از موزاییک رنگی در ابعاد کوچک برای کف سازی منقوش

استفاده می شده است.

نقش رنگ و اهمیت آن در تاریخ تمدن ایران در بعد از نهضت اسلام همچنان مانند دوران قبل از اسلام نیز

مورد توجه بوده است. اگر چه در آغازه دوره اسلامی رنگ آمیزی ابنیه کم و بیش کنار گذاشته شد، لیکن

در اواخر قرن دهم میلادی و اوایل قرن یازدهم کاشی لعابی تک رنگ فیروزه ای در ترکیب با آجر به کار

رفت. یکی از اولین نمونه های کاربرد کاشی تک رنگ در شهر تاریخی جرجان همچنین در مناره ی مسجد

جمعه ی دامغان است.

پس آن در مسجد حیدریه ی قزوین و مسجد جامع همین شهر ترکیب آجر و کاشی تک رنگ به کار رفته

است کاربرد کاشی و آجر لعاب دار در معماری به طور روز افزون افزایش یافت ودر دوره ی ایلخانیان و

خوارزمشاهیان به حداکثر تعادل با سطوح آجری رسید.

هاگ در این مورد می گوید:«هرگز در اروپا سبکی نتوانسته است به درجه ای از مهارت از رنگ ها که

بتواند با معماری تیموری قابل قیاس باشد».

2-2- رنگ در عصر صفویه

2-2-1- تاریخچه ی رنگ در معماری و شهرسازی دوره ی صفویه

بعد از حمله ی مغول به ایران و آغاز حکومت تیموریان کاربرد رنگ در ایران متوقف گردید. اما در اواخر

همین دوران با روی کار آمدن جانشینان چنگیز (ایلخانیان)،رنگ دوباره رونق اولیه خود را باز یافت و در

آغاز دوران صفویه به اوج عظمت و درخشش رسید.

ایران عصر شاه عباس با مرکزیت شهر اصفهان در فرهنگ، سیاست، ادب، هنر و حکمت به اوج شکوفایی

می رسد. شاه عباس اول مجددا هنرمندانی که در دوران قبل پراکنده شده بودند به کارگاه سلطنتی فرا خواند

وبا حمایت شاه عباس و هنرمندی خلاق _آقا رضامعروف به رضا عباسی_فصل جدید در حوزه نقاشی ایجاد

شد که تحت عنوان «مکتب نقاشی اصفهان» یا مکتب رضا عباسی شناخته شده است. استاد رضا عباسی و

همعصرانش در حوضه های مختلفی از جمله نگارگری نسخ خطی، تک برگ نگاری، طراحی برای کارخانه

های پارچه بافی به ویژه طرح جدید بزرگ دیوارنگری کاخ ها که نمونه های متنوع از چنین دیوار نگاری

هاییی را می توان در کاخ چهلسطون و عالی قاپو و... در عصر صفویه مشاهده نمود.

2-2-2- مفوم رنگ در عصر صفویه

در دوره ی صفویه به وسیله رنگ،فضاهای شهری دسته بندی و با عملکردش وفق داده می شد. به عنوان

مثال، در خط آسمان گنبد مسجد شاه (جامع عباسی) دوران صفوی اصفهان، انتخاب هوشمندانه ای رنگ

فیروزه ای در متن گنبد و در مسجد شیخ لطف اله رنگ بژ آجری در زمینه گنبد نشان دهنده ی انطباق این

رنگ ها در فضاهای شهری با عملکرد آنها می باشد اساتید ایرانی آن دوران بنا گردیده است.

چرا که استفاده از رنگ،در فضاهای دعوت کننده ای(ورودی) از عناصر شهری در میدان نقش جهان

تعریف شده و آنها را از بدنه ی میدان که به رنگ آجری است متمایز نمو ده اند.

تعریف مفهوم «رنگ» نیز بر مبنای تقابل رنگی بین دو سطح است:«رنگ،بخشی از ادراک بینایی است که

توسط مشاهده با چشم (و بدون حرکت آن) بتوان لکه های مجرد از ساختارش را از لکه مجاور تمیز داد.

این عجب کاین رنگ از بی رنگ خاست؛ منظور از بیرنگ نور محض (خدا) است در واقع مولانا اشاره به

این نکته می کند که عالم رنگ خالی از تضاد نمی تواند باشد همچنان که رنگ با سپیدی آشکار می گردد،

با سیاهی پوشیده می ماند. رنگ در چارچوب سنت و فرهنگ اسلامی ایران و به خصوص در دوره ی

صفویه به شکلی است که در حضور نور به عدم می پیوندد وفانی می شود و به همین دلیل، مفهوم زندگی

و مرگ در آن تجلی پیدا می کند.

هنرمندان عصر صفویه به درک زیایی شناختی رنگ دست پیدا کرده بودند و به واسطه تضاد هفت گانه ای

که بین رنگ ها برقرار است،تعادل و توازن را در آثار خود برقرار می کردند. تضاد میان رنگ ها باعث می

شود، بهتر بتوان آنها را از یکدیگر تشخیص داد. در با استفاده از تضاد آنها توانسته اند ارتباط بصری بین

رنگ ها برقرار کنند ، تا هر رنگ به تنهایی هویت خود را داشته باشد. ولی در عین حال با کل رنگ ها در

ارتباط است و همچون نمادی آشار برای مفهوم کثرت است. همچنان که کثرت از وحدت نشات می گیرد،

رنگ ها نیز در این دوره نشات گرفته از نور مطلق تلقی می شوند.

2-2-3- اصول کاربرد رنگ در عصر صفویه

استادان پر حوصله و خوش ذوق این دوره بر اساس شش دستورالعمل از رنگ در فضاهای شهری بهره

می گرفتند. در ولقع در کاربرد رنگ از یک سری اصول و قواعد خاص پیروی می نمودند. در نتیجه رنگ

به شکل صحیح و درست در منظر شهری و بناهای عمومی به کار می رفت.

· رنگ به عنوان عامل معرفی کننده

به وسیله رنگ،لبه ها و خواص ذاتی"شکل(فرم) هویدا می شود. در این دستورالعمل با استفاده از

رنگ، ذات فرم، نوع فرم و شکل آن مشخص می گردد. به عنوان مثال در مسجد شاه (جامع عباسی)

معمار با استفاده از رنگ فیروزه ای شکل و فرم ورودی مسجد را نسبت به رنگ بدنه میدان معرفی

نموده است. مثال دیگری که می توان به آن اشاره کرد مسجد شیخ لطف اله است که شاهکاری بی

نظیر از این دوره به شمار می رود. دگر بار معمار این مسجد به واسطه ی رنگ فیروزه ای که برای

مسلمانان رنگی مقدس، ودر فرهنگ ایرانیان نمایاننگر بناهای مذهبی است، فرم هشت ضلعی فضای

مقصوره(گنبد خانه) را معرفی کرده است.

(استفاده از رنگ برای مشخص کردن ورودی مسجد:مسجد امام(جامع عباسی))

استفاده ازرنگ فیروزه ای درلبه ها برای معرفی فرم هشت ضلعی گنبد خانه ی :

مسجد(مسجد شیخ لطف اله)

· رنگ به عنوان عامل هدایت کننده

دراین عامل با استفاده از رنگ، سلسله مراتب فضایی و نحوه ی ورود به فضا درجه بندی می شود.

یعنی به وسیله رنگ، فضاهای مختلف طبقه بندی می گردید.برای نمونه مسجد شیخ لطف اله اشاره

نمود. درابتدا در دو کتیبه ی ورودی اصلی مسجد رنگ سبز دیده می شود. وپس آن به راهروی منتهی

به فضای گنبد خانه،که هدایت گر افراد بوده در نهایت این رنگ در محراب متجلی می گردد. بدین

وسیله معمار بنا با استفاده از رنگ سبز سلسله مراتب فضایی از ورودی تا محراب جلوه نمایی کرده است.

همچنین در هنگام ورود به مسجد شاه (جامع عباسی) با استفاده از رنگ فیروزه ای (پاک و مقدس،جدا

کننده ی پاکی از ناپاکی )قسمت نماز خانه صحن ورودی به گار رفته است .

استفاده از رنگ سبز در محراب مسجد و دو کتیبه ی ورودی مسجد به عنوان عامل هدایت کننده:

(مسجد شیخ لطف اله)

رنگ سبزعامل هدایت کننده ومشخص کردن ورودی مسجد شیخ لطف اله است

رنگ به عنوان عامل احساس بر انگیز

این دستورالعمل به دو عامل بستگی دارد:

الف) فیزیک نور

ب) پیش زمینه ی فرهنگی

عامل اول فیزیک نور واکنش ادراک بصری است که در تمام موجودات زنده یکسان است. مثل رنگ سبز که القا کننده ی احساس آرامشو قرمز که تحریک کننده است.

عامل دوم عامل فرهنگی یا پیش زمینه رنگ ها در فرهنگ های مختلف است مثال رنگ زرد در چین مخصوص امپراتوری است که نمادی از عقل فوق العاده همچنین رنگ قرمز ارغوانی برای رنگ آمیزی(کاردینال) و سفید برای لباس پاپ،برای کاتولیک های نشان دهنده ی طبقات روحانی بوده است و یا رنگ فیروزه ای برای مسلمانان بیان کننده ی رنگی مقدس است.

رنگ فیروزه ای درفضای مقصوره به عنوان رنگی که در فرهنگ ایران نشان دهنده ی بنای مذهبی است

· رنگ به عنوان عامل زیبنده

در این دستورالعمل از رنگ به عنوان عاملی زیبنده، برای تزئین فضاها استفاده می شده است. مثلا با

استفاده از رنگ طلایی که در گذشته بیانگر روشنایی و نورانیت است، در زمینه نقاشی های استادان دوره

صفویه کاربرد داشته است و به عنوان سمبل،شگفتی،پادشاهی، سلطنت و نور خورشید بوده است،

مثال کاخ چهلستون و عالی قاپو.

همچنین رنگ فیروزه ای که زیبنده ی فضاهای مذهبی است اشاره نمود.

رنگ طلایی: به عنوان عامل زیبنده ی فضا

· رنگ به عنوان عامل تغییر دهنده یا اصلاح کننده

با استفاده از این دستورالعمل هنرمند صفوی تصمیم دارد تا با بدعت و خلاقیت در استفتده از رنگ ها دست به نوعی ساختار شکنی بزند و به گونه ای از رنگ ها استفاده می کند که در دوره های گذشته به این شکل از آنها استفاده نمی شده است. محمد رضا با اصلاح و تغییر در استفاده از رنگ برای گنبد مسجد شیخ لطف اله گنبدی ساخت که در تمامی دوره ها نمونه ای نظیر به آن وجود نداشته و ندارد.

رنگ بژ: آجری به عنوان عامل تغییر دهنده

· رنگ به عنوان عامل کمیت ساز

تصور کنید در اتاقی که دیوار های آن به رنگ های گرم رنگ آمیزی شده قرار دارید.اگر همان اتاق با رنگ های سرد تزئین شود،می بینید که فضاهای اتاق عمیق تر تصور می شود.از این رو هنرمندان صفوی با اشتفاده از رنگ های سرد(آبی) و یا رنگ های گرم(زرد) در فضاهای شهری و بناهای این دوره،فضایی را عمیق تر و یا نزدیک تر نشان می دادند.

رنگهای سرد و گرم در زیر گنبدبه عنوان عامل کمیت سازاست

(رنگ آبی، مسجد شیخ لطف اله)

3- وضعیت کنونی کاربرد رنگ درمعماری و شهرسازی ایران

3-1-کاربرد امروز رنگ، در شهرسازی

شهرهای ما امروزه بیشتر به رنگ های خاکستری هستند و به یک بوم رنگی بی هویت تبدیل شده اند که تنها موجب افسردگی،روان پریشی و عصبیت افراد جامعه می شوند.

3-2- بی توجهی به فراوانی تنوع طبیعی و فرهنگی در استفاده از رنگ

در سرزمین ما در کنار این همه تنوع طبیعی، گونه های فرهنگی ویژه ای هم یافت می شود که بسیار متنوع تر از تنوع طبیعی است. همانطور که گفته شد اگر برای استفاده از رنگ در سیمای شهرها ضوابط و اصولی در نظر گرفته نشود شهر دچار بی هویتی می شود که بخش های جدید شهر های دارای هویت یا شهری در حاشیه خلیج فارس، تفاوت چندانی با شهرهای کوهستانی ندارد. بنابراین شهرهای امروزی مانیازمندنگرشی جامع نسبت به مسئله رنگ است تا در کنار سایر مسائل شهری،رنگ نیز بسته به محیط، اقلیم، مصالح بومی، سلایق رنگی و فرهنگ افراد طراحی و سازماندهی شود

(رعایت نکردن ویژگی های اقلیمی در گاربرد رنگ ومصالح):عدم رعایت انتخاب رنگ ومصالح در کنار بافت تاریخی و زاینده رود(پل سی و سی پل)

3-3- رنگ در شهر از دیدگاه مدیریت رنگ

سیمای رنگی یک شهر را تنها بناها، کف و دیگر عناصر شهری ثابت تشکیل نمی دهند، بلکه رنگ انواع

تبلیقات و تابلوهای شهری، راهنمایی و رانندگی، رنگ پوشش افراد، رنگ خودروها و رنگ تغییر فصول

بسته به موقعیت جغرافیایی هر شهر در چهره ی رنگی آن تاثیر بسزایی دارند و عناصر متغییر محسوب می

شوند. در این مورد انتخاب هدفمند رنگ وسایل حمل و نقل عمومی از جمله اتوبوس، تاکسی و ... یا دخالت

در رنگ آمیزی تابلوها،اعم از تابلوهای مغازه ها و سایر علائم شهری می تواند چهره رنگی شهر را به

کلی دگرگون کند.

3-4- رنگ هایی که در گذشته هویت داشته، اما امروز فراموش شده اند.

در بناها و فضاهای قدیم، رنگ های طبیعی مصالح محلی که بناها به وسیله آنها ساخته می شد،به شهر

چهره ای هماهنگ و همگون می داد و با روحیه، اقلیم و فرهنگ مردم نیز بیشتر مطابقت می کرد. به این

ترتیب رنگ هر شهر تثبیت شده بود و جنبه ای از هویت آن محسوب می شد. بنابراین با وجود تفاوت در

مقیاس و عملکردها نوعی وحدت کلی بر سراسر شهر حاکم بود. هر شهر هویت رنگی خاص داشت. در این

شهرها بناهای شاخص شهری به ویژه بناهای مذهبی با تزئینات کاشی فیروزه ای رنگ در زمینه خاکی می

درخیشیدند و خود را متمایز می کردند. شهرهای کویری با آسمانهای آبی،درختان سبز و بناهای خاکی و

گنبد های فیروزه ای رنگ، تصویری چشم نواز در ذهن و خاطره هر بیننده ای حک می نمودند.

(رعایت نکردن ویژگی های اقلیمی در گاربرد رنگ ومصالح:عدم سنخیت رنگ ومصالح در سیمای شهری)

4- نتیجه

زبان سنتی رنگ ها در طول گذشت زمان هرگز تغییر پیدا نمی کند. اصول و قواعد استفاده از آنها

همیشه ثابت است.

پرداختن به تاریخ معماری گذشته ی ایران و درس گرفتن از آن بنیان و اساس تکامل معماری امروز

ایران است،بنابراین به جای وابستگی به معماری امروز جهان و بدست آوردن سهمی ناچیز و بی

ارزش در این معماری زودگذر بهتر است با توجه به اصالت، فرهنگ و مضامینی از معنویت و انسانیت

که نه یک مد چندروزه بلکه مفاهیم و معانی ریشه دار و بلندی دارد مانوس شد.

رنگ در معماری و شهرسازی

مطالب مشابه :

رنگ در معماری و شهرسازی

رنگ در معماری

رنگ در معماری

رنگ در معماری

رنگ در معماری داخلی

رنگ در معماری

نور و رنگ در معماری