فرهنگی

احمد وطن مؤسس اولین مدرسه به سبک نوین در عجب شیر

( تاریخچۀ تأسیس اولین مدارس در عجب شیر به روایت اسناد )

امیر چهره گشا

تاريخ پر فراز و نشيب تأسيس مدارس در ايران مانند ديگر محصولات فرهنگي ، اجتماعي بازتاب شكست ها و ناكاميهاي ايرانيان در نبرد با مشكلاتي بود كه در دو قرن اخير رخ داده است. تاريخچة تأسيس مدارس نوين به حدود صد و شصت سال پيش برمي گردد. امير كبير ، صدر اعظم ايران نام آن را دارالفنون گذاشت و بر اين اعتقاد بود كه دار الفنون بر استقلال ايران در برابر اروپا خواهد افزود و ايراني را مجهز به لوازم و منطقي خواهد كرد كه خود ، اداره كشور را بر عهده گيرد. دارالفنون نمايانگر تنگناي اصلاحات بنيادي در ايران بود كه براي اولين بار در نتيجه برنامه اصلاحي نظام جديد عباس ميرزا پديدار شد. مهمترين و اصلي ترين هدف اميركبير ازتأسيس دارالفنون ، تربيت يك كادر دولتي به منظور كمك به افزايش قدرت دولت و سلطنت و در نتيجه تقويت ايران و حفظ آن در برابر تهاجم بيگانه بود. با تأسیس مدرسة دارالفنون ( به سال 1268ق ) و وزارت علوم ( به سال 1273 ق ) ، « در دورة ناصرالدین شاه ، فرهنگ و آموزش و پرورش به گونه وظیفه ای از وظایف و مسئولیت های دولت درآمد. با حرکت های جدید فرهنگی خاصه ایجاد دارالفنون و اعزام فارغ التحصیلان برای تکمیل معلومات به فرنگستان مخالفت هایی از سوی قدرت های واپس گرا و وابستگان حکومتی به منصه ظهور رسید اما سرانجام در این مسیر کوشش هایی به عمل آمد. » ( آموزش و پرورش در ایران ، ناصر تکمیل همایون ، صص 54- 53 ) نتیجة این کوشش ها در تأسیس و یا توسعة مدارس جدید چشمگیر نبود چنان که تقریباً پس از چهل سال از تأسیس وزارت علوم ، در سال 1313ق در تمام کشور بیش از هجده مدرسه جدید وجود نداشت که هفت باب آن در تهران و بقیه در شهرهای تبریز ، اورمیه ، همدان ، اصفهان ، سلماس و رشت بود. (ر.ک : تاریخ فرهنگ ایران ، عیسی صدیق ، صص 360- 357 ) در مورد وضعیت و ميزان تأثيرگذاري مدارس دارالفنون كه درست بيست سال پيش از دارالفنون توكيو تأسيس شده بود تنها به وضع اسفناک دارالفنون تبريز اشاره مي كنيم : « اوضاع مدرسه دارالفنون تبريز قدري مغشوش شده ، معلم ندارند و آنچه دارند ناقص است . غذاهاشان قابل خوردن نيست . شاگردان به لهو و لعب مي گذرانند. بالجمله خيلي بي نظم است. » (تاريخ مؤسسات تمدني جديد در ايران ، دكتر حسين محبوبي اردكاني ، ص 316 ) در دیگرمناطق آذربایجان و اغلب شهرها نیز وضع به همین منوال بود. در عجب شیر تا قبل از سال 1305 ه. ش هیچ مدرسه دولتی وجود نداشت و سواد آموزان در مکانهایی همچون مساجد ، کاروانسراها و منازل شخصی ، به شیوۀ سنتی مشغول تحصیل بودند. از پیشگامان عرصه فرهنگ این منطقه می توان از ملا علی اکبر علمی معروف به آخوند آقا ، ملا محمد معروف به ملا ممی ، یعقوب شاهین و ملا خدیجه را نام برد. اوضاع تحصیل کودکان روستایی نیز بهتر از شهر نبود و این کودکان معمولاً در مکانهایی نامناسب و به دور از هر گونه اعمال مقررات آموزشی و حمایتهای دولتی توسط روحانیون محل و برخی باسوادان به تحصیل علم ( ! ) مشغول بودند. در چنين اوضاع و احوال تأسف آور فرهنگي كشور بود كه پدر فرهنگ نوین ایران ، « ميرزا حسن رشديه تبريزي » قد مردانگي برافراشت و با شيوة نويني به تربيت نوباوگان همت گماشت. وي شيوة تدريس الفبا را كه در مكتبخانه ها رواج داشت نمي پسنديد .كتاب هاي درسي آن زمان در مكتبخانه ها، پس از آشنا شدن شاگردان با الفبا ، عبارت بودند از قرآن ، گلستان سعدي ، صرف ، نحو ، نصاب الصبيان ، جامع عباسي ، جودي ، جوهري ، ترسل و چند كتاب ديگر كه به علت عدم آشنايي مكتبداران از شيوه هاي آموزشي درست ، شاگردان وادار به رونويسي و تمرينات بي حاصل بودند ولي « مرحوم رشديه الفبا را به سبكي جديد كه متكي به صوت حروف بود تدريس مي كرد و در كلاسهاي بالاتر فارسي ، عربي ، ادبيات فارسي و زبان فرانسه نيز تدريس مي نمود و براي آموزش سالمندان كلاسهاي شبانه داير نمود كه با نود ساعت تدريس خواندن و نوشتن به آنان ياد مي داد. » (تاريخچه و وجه تسميه مدارس تبريز ، رضا امين سبحاني ،ج 1 ص 43 )در ذكر خدمات وي به فرهنگ كشور همين بس كه گفته شود « رشديه از طبقة زمامداران نبود ، كتابهاي ضخيم ننوشته است اما دو خدمت مهم به معارف ايران كرده است . اول اينكه دبستان به طرز جديد اروپايي را وي در ايران تأسيس نموده دوم اينكه تدريس الفبا را به تقليد از اروپائيها به طرز جديد او رواج داده است. » (رجال آذربايجان در عصر مشروطيت ، مهدي مجتهدي ، ص 77 ) تاریخ نقطه عطف فرهنگ عجب شیر نیز به سال 1305 ش بر می گردد که در این سال اولین مدرسه به سبک نوین در این شهرستان با نام سروش و با بودجه و برنامۀ دولتی و دارای چهار کلاس دایر شد و مدیر دبستان نیز مرحوم احمد وطن بود. ( ر.ک : تاریخ فرهنگ آذربایجان ، محمدعلی صفوت ، ص 51 ) این مرد اندیشمند و فرزانه که به نمایندگی از معارف آذربایجان و به منظور زمینه سازی جامعه و افراد منطقه و ترغیب آنان به دگرگون سازی نظام سنتی و و قدیم به نظام آموزشی جدید با ارادۀ آهنین و ایمان قلبی سرشار از عشق و علاقه به امر فرهنگ و تحصیل ، موانعی را که معمولاً از جانب مالکان و عده ای عناصر ارتجاعی منطقه تحمیل می شد با جان و دل پذیرا شده و با مقاومت و بردباری ، لحظه ای از مأموریت خود غافل نمی شود. از شرح حال و زندگی این این مبارز نستوه فرهنگی اطلاع چندانی وجود ندارد ولی برخی اسناد بجا مانده از آن دوران گویای سختیهای زندگی ایشان می باشد. تنها اطلاعات ما از زندگی این این خادم فرهنگ آذربایجان که در ادامه مطالب آورده می شود از روی نامه ای است که وی خطاب به مجلس شورای ملی نوشته که در آن ضمن تشریح خدماتش در اداره فرهنگ آذربایجان ، درخواست بذل توجه نمایندگان به خادمان فرهنگ می نماید. ( سند شماره 1/1/15/144/13 به تاریخ 5/8/1320 ، آرشیو مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. این سند نزد نگارنده موجود می باشد. ) احمد وطن در سال 1319 ق در عنفوان جوانی در شهر فرهنگ پرور و عالم خیز تبریز ، در زمان محمد علی میرزا ی ولیعهد به تأسیس کتابخانه ای بنام وطن اقدام می کند و تا سال 1326 ق. این کتابخانه تحت مدیریت ایشان دایر بود تا اینکه در همین سال با اوضاع نا مساعد سیاسی تبریز ، این مرکز فرهنگی در جریان انقلاب مشروطه توسط قشون استبداد به فرمانروایی عین الدوله مستبد غارت می شود. این مرد فرهنگ دوست چند سال بعد با مختصر سرمایه ای که از فروش اثاث منزل و قرض تهیه کرده بود کتابخانه محقری به همان نام در تبریز تأسیس کرد و به خدمات فرهنگی اش ادامه داد تا اینکه در سال 1338 ق مطابق با 1298 ش در موقع ریاست آقای اعلم الملک در ادارۀ فرهنگ تبریز استخدام شده و مأمور تشکیل مدرسه و ادارۀ اوقاف در شهر اسکو شده مدت 3 سال در این شهر به خدمت مشغول می شود. در ادامه فعالیتهای فرهنگی شان در زمان ریاست محمد علی تربیت توسط ایشان مأمور تأسیس مدارس علمدار – گرگر و جلفا شده و مدت 2 سال نیز در این منطقه خدمت می کنند. در سال 1300 ش و در زمان ریاست دکتر محسنی ( رئیس بی کفایت و نا لایق وقت فرهنگ آذربایجان ) مورد بی مهری قرار گرفته و پس از مدتی بیکاری در سال 1305 ش با حقوق ماهیانه 200 ریال مأمور تأسیس دبستان نوبنیاد عجب شیر شده به این شهر عزیمت می نماید. مرحوم احمد وطن پدر تأسیس مدارس به سبک نوین در عجب شیر شناخته شده و بیش از دو دهه در این شهر فرهنگی با عشق و علاقه وافر مشغول خدمت به سواد آموزان می شود. در بازدیدهای مکرری که مدیر کل وقت وزارت فرهنگ آقای حایری از دبستان رازی ، تنها مدرسه عجب شیر داشتند ضمن تقدیر از مرحوم وطن ، این مدرسه را از منظم ترین و بهترین مدرسه آذربایجان قلمداد می کند. مرحوم احمد وطن علاوه بر نمایندگی معارف آذربایجان در عجب شیر به مدت 12 سال ( 1317 – 1305 ش ) با سمت دهداری ، وظایف اداری و دولتی این شهرستان را بر عهده داشت و به امور شهر رسیدگی می کرد. از اولین حامیان وی در امر توسعه مدارس در این شهر می توان از مرحوم حاج علی اکبر رشاد نام برد. این فرد خیر و فرهنگ دوست که به شغل معماری اشتغال داشت ساختمان سه اتاقۀ خود را جهت تأسیس مدرسه ، در اختیار مرحوم وطن قرار می دهد و بدین ترتیب اولین مدرسه به سبک نوین در این شهرستان تأسیس می شود. از دیگر پیشگامان عرصه فرهنگ در عجب شیر می توان از آقای حسین شاهین نام برد که اولین مدرسه غیر انتفاعی را در منطقه تأسیس کرد. به غیر از مدرسۀ دولتی رازی ، در زمان ریاست آقای صباحی وش در نمایندگی معارف عجب شیر ، مدرسۀ صائب در محلۀ دیزج این شهر افتتاح می شود و مورد استقبال علاقمندان به تحصیل قرار می گیرد. تاریخ تأسیس اولین مدرسۀ دخترانه به سبک جدید در عجب شیر نیز به سال 1326 ش بر می گردد.

با استقبال مردم منطقه از مدارس نوین ، روز به روز تعداد دانش آموزان و تشنگان علم و ادب و به تبع آن تقاضاهای مردمی برای تأسیس دبیرستان در شهر زیاد می شود. به عنوان مثال در مورخۀ 10/6/1345 عده ای از دانش آموزان عجب شیر طی تلگرافی تقاضای تأسیس دورۀ دوم متوسطه در این شهرستان را می کنند.

متن تلگراف :

تاریخ 10/6/45 وزارت پست و تلگراف و تلفن

گزارش تلگرافی استانها و شهرستانها

عجبشیر

امروز عده ای از دانش آموزان دبیرستان رازی عجب شیر در تلگرافخانه اجتماع ، طی مخابره تلگرافی تقاضای تأسیس دوره دوم متوسطه را می نمایند. با توجه بوضع مالی نامبردگان و وجود تیپ 8 در عجب شیر تأسیس دوره دوم متوسطه در این بخش ضروری بوده توجه اولیای محترم را به این موضوع جلب مینماید.

( سند شماره 1906/29700- سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران – سند نزد نگارنده موجود می باشد. ) لازم به ذکر است که در سال 1327 ش و با انتصاب احمد بصیری به نمایندگی آموزش و پرورش عجب شیر ، رسماً نمایندگی آموزش و پرورش در منطقه تأسیس و فصل جدیدی در پیشرفت و ترقی تعلیم و تربیت منطقه گشوده می شود.( ر.ک : تاریخچه آموزش و پرورش منطقه عجب شیر ، جلیل درختی ، ص15 )

* از همشهریان عزیز تقاضا می شود وجود هرگونه سند ، عکس ، خاطره تاریخی و ... را که می تواند زوایای پنهان تاریخ فرهنگ و ادب عجب شیر را روشن سازد به اینجانب اطلاع دهند

فرهنگی

مطالب مشابه :

تاریخچه آموزش و پرورش شهرستان عجب شیر

حذف مجتمع‌های آموزشی آموزش وپرورش

تصاویری از اولین های آموزش وپرورش عجب شیر

فرهنگی

جعفر پاشایی مدیرکل جدید آموزش و پرورش استان آذربایجان شرقی شد.

مسابقات قرآن فرهنگيان عجب شير

محرم و صفر در مدارس و اداره آموزش و پرورش شهرستان عجب شير

یادی از گذشته نه چندان دور(۱)