روش تحقیق در علوم اجتماعی

روش تحقیق در علوم اجتماعی (قسمت دوم)
مهمترين تکنيکهاي جمع آوري اطلاعات
۱-پرسشنامه تحقيقاتي ۲-مشاهده در تحقيق ۳-استفاده از فيش ۴- نمونه گيري ۵- مونو گرافي <?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

۱-پرسشنامه تحقيقاتي
پرسشنامه يکي از شيوه‍هايي است که در کار تحقق رواج فراوان دارد و در جامعه شناسي بيش از هر تکنيک ديگر از آن استفاده مي‍شود. پرسشنامه بصورت مختلف زير مورد استفاده قرار مي‍گيرد:
تکميل پرسشنامه توام با مصاحبه
در اين شيوه با پاسخگو خود پرسشنامه را در دست گرفته و سئوالات را به ترتيب طرح نموده و جواب آنها را پس از دريافت از پاسخگو در پرسشنامه مي‍نويسد.
معمولا اين نوع استفاده از پرسشنامه در جوامع يا محافلي اعمال مي‍گردد که سطح سواد و آگاهيهاي عمومي نسبتاً پايين بوده و پاسخگويان شخصاً قادر به خواندن سئوالات و يا درک مفهوم آنها نيستند. در مواردي هم جواب به يک سئوال معين مثلاً مقدار در آمد ساليانه يک کشاورز و يا مقدار مصرف ماهانه يا سالانه قند و شکر يا سيگار مورد استفاده و يا حتي محاسبه مقدار زمين زير کشت يک خانوار روستايي در مناطقي که واحدها و مقياسات رسمي هنوز در روستاها عموميت نيافته است ,براي يک فرد روستايي بسيار مشکل بوده بطوريکه به تنهايي مي‍تواند از عهده به چنين سئوالاتي بر آيد بنابراين کاربرد چنين شيوه‍اي که در عين حال مي‍توان آنرا نوعي مصاحبه نيز دانست از رايج ترين شيوه‍هاي استفاده شده است .
تکميل پرسشنامه بدون مصاحبه
در اين شيوه پرسشنامه را پاسخگو خود شخصاً تکميل مي‍کند و پرسشگر تنها بکار تکميل پرسشنامه نظارت مي‍نمايد. اين شيوه را معمولاً در مواردي بکار مي‍برند که پاسخگويان از اقشار تحصيلکرده و برخوردار از حد متوسطي از آگاهيهاي اجتماعي باشند. پرسشگر پرسشنامه را بين آنها توزيع نموده و تنها در مواردي که لازم است ابهامات احتمالي ايجاد شده براي پاسخگويان را بر طرف مي‍سازد. معمولاً در اين شيوه قبل از طرح با تهيه و تکميل پرسشنامه و تحقيق مورد نظر شرح داده و پاسخگو را مطمئن مي‍نمايد که طراح سئوالات در ارتباط با يک بررسي عليم بوده و هدفهاي ديگري را تعقيب نمي‍کند. البته براي جلب اعتماد بيشتر پاسخگويان و زدودن سوظن با ابهامات احتمالي از اذهان آنان بهتر است که پرسشنامه بدون نام تهيه گرديد و در صفحه اول پرسشنامه نيز اصطلاح بدون ناممشخصا قيد گردد.
در موارديکه امکان اين هست که پاسخگويان را در سالن يا اطاق معيني گرد آوريم و پرسشنامه رابين آنها توزيع کنيم و سپس شرحي کوتاه نيز در ارتباط با اهداف خود از تکميل پرسشنامه و انجام تحقيق دهيم , کار توجيه پاسخگويان آسانتر انجام گرفته و توزيع و تکميل و جمع آوري پرسشنامه نيز راحت تر انجام مي‍گيرد.
ارسال پرسشنامه بوسيله پست
در مواردي هم پرسشنامه را بوسيله پست براي افراد جامعه مورد مطالعه ارسال مي‍دارند . معمولاً موسسات سنجش افکار وابسته به دستگاههاي دولتي يا سازمانهاي خصوصي , از اين شيوه سود مي‍جويند اما کار پرسشنامه پستي در تمام جوامع و محافل امکان پذير نيست زيرا در غالب موارد به آساني جواب نمي‍گيرد . معمولاً اين نوع پرسشنامه با سئوالات کمتري ارائه مي‍شود و محقق بايستي سعي نماد تا کوچکترين ابهامي در سئوالات براي پاسخگو ايجاد نشود.
محقق مقدمه کوتاهي بر چنين پرسشنامه‍اي که اهداف وي را روشن مي‍کند اضافه نموده و همراه با پاکتي که آدرس موسسه تحقيقاتي يا محقق بر روي آن قيد گرديده و تمبر پستي نيز به آن الصاق شده است براي پاسخگويان ارسال مي‍کند . همانطور که اشاره نموديم استفاده از پرسشنامه پستي – واردي موفقيت آميز خواهد بود که پاسخگويان با پرسشنامه و تحقيق آشنايي داشته و از سطح سواد و آگاهي نسبتاً بالايي نيز برخوردار باشند.

انواع پرسشنامه هاي تحقيقاتي

پرسشنامه را از لحاظ مختلف مي‍توان تقسيم بندي نمود که معروفترين آنها عبارتند از :
۱- پرسشنامه با سئوالات باز
۲- پرسشنامه با سئوالات بسته

سئوالات در پرسشنامه تحقيقاتي نوع اول به صورتي است که پاسخگو را آزادانه و براحتي نظريان و عقايد خويش را مي‍تواند بيان کند مثلاً در مواقعي که نظر پاسخگو راجع به واقعه يا واقعيتي اجتماعي مي‍پرسيم و سئوالات خود را با عبارتي نظير "به نظر شما .."يا "خواهشمند است عقيده خود را در ين مورد ذکر کنيد "آغاز مي‍کنيم , سئوالات ما از نوع باز محسوب مي‍شوند اما سئوالاتي که قبلاً چند جواب از جوابهاي تعيين شده را انتخاب کند , بنام سئوالات بسته خوانده مي‍شوند . سئوالات چهار جوابي يا بيشتر که غالباً در امتحانات ورودي دانشگاهها مورد استفاده قرار مي‍گيرد از نوع بسته محسوب مي‍شوند اما سئوالات بسته نيز خود انواعي دارد که مهمترين آنها عبارتند از :
سئوالات دو جوابي ,سئوالات چند جوابي ساده و سئوالات چند جوابي مدرج. سئوالات متعدد سنجش عقايد , سئوالات در جه بندي و شايستگي
معايب و محاسن سوالات باز و بسته

هر کدام از سئوالات باز و بسته داراي محاسن و هم معايبي هستند به قرار زير :
امتياز سئوالات باز آنست که پاسخگو در جواب به سئوالات از آزادي عمل فراواني برخوردار بوده و بر کنار از هر نوع ممنوعيت و مانعي به سئوالات طرح شده جواب مي‍دهد .

در تحقيقاتي که محقق جنبه‍هاي عاطفي , احساسي عقيدتي با انگيزه‍ها را مد نظر دارد سئوالات باز بهتر مي‍توانند وي را به جوابهاي مطمئن تر و دقيق تر رهنمون سازند . بعنوان مثال در تحقيقات روستايي باستثناي پرسشهايي که بسته بودن آنها به کار پرسشگري سرعت بخشيده و از اتلاف وقت جلوگيري مي‍نمايد (مثل سن و جنس و تعداد فرزندان , درجه تحصيلات و وضعيت تاهل و..)

استخراج و طبقه بندي نمودن پاسخ هاي سئوالات بسته هم بصورت دستي و هم با ماشين بسيار آسانتر و سريع‍تر از سئوالات باز انجام پذير است در حالي که استخراج و دسته بندي نمودن جوابها در سئوالات باز بدليل آنکه جوابها بسيار متنوع و گونه گون مي‍باشند, کار بسيار مشکلي است.

يکي ديگر از عيوب سئوالات بسته آنست که ممکن است ايده‍هايي را در رابطه با مشخص نمودن جوابهاي احتمالي به ذهن پاسخگو القاء نمايد در حاليکه در سئوالات باز چون پاسخگو به هيچگونه جوابي رهنمون نمي‍گردد بنابراين ذهن پاسخگو مستقلاً و بر کنار از هر نوع تلقيني در جستجوي پاسخ بر مي‍آيد.
تنظيم هر کدام از سئوالات باز و بسته داراي محاسن و هم معايبي هستند به قرار زير :
امتياز سئوالات باز آنست که پاسخگو در جواب به سئوالات از آزادي عمل فراواني برخوردار بوده و بر کنار از هر نوع ممنوعيت و مانعي به سئوالات طرح شده جواب مي‍دهد

در تحقيقاتي که محقق جنبه ‍هاي عاطفي , احساسي عقيدتي با انگيزه‍ها را مد نظر دارد سئوالات باز بهتر مي‍توانند وي را به جوابهاي مطمئن تر و دقيق تر رهنمون سازند . بعنوان مثال در تحقيقات روستايي باستثناي پرسشهايي که بسته بودن آنها به کار پرسشگري سرعت بخشيده و از اتلاف وقت جلوگيري مي‍نمايد (مثل سن و جنس و تعداد فرزندان , درجه تحصيلات و وضعيت تاهل و..)

• يکي ديگر از عيوب سئوالات بسته آنست که ممکن است ايده ‍هايي را در رابطه با مشخص نمودن جوابهاي احتمالي به ذهن پاسخگو القاء نمايد در حاليکه در سئوالات باز چون پاسخگو به هيچگونه جوابي رهنمون نمي‍گردد بنابراين ذهن پاسخگو مستقلاً و بر کنار از هر نوع تلقيني در جستجوي پاسخ بر مي‍آيد.

تنظيم پرسشنامه تحقيقاتي

در تنظيم پرسشنامه بايد دقت کافي مبذول نمود زيرا جمع آوري اطلاعات از طريق پرسشنامه يکي از مراحل بسيار پر اهميتي است که موفقيت يا عدم موفقيت را بايستي تا حد بسيار زيادي مرهون دقت سئوالات و تنظيم پرسشنامه دانست.
يکي از مسائلي که در تنظيم پرسشنامه بايستي کاملاً رعايت نمود تقدم و تاخر سئوالات است بدين صورت که سئوالات ساده ‍تر که پاسخگو سريعتر قادر به پاسخ بدانهاست در ابتدا آورده مي‍شود و بتدريج بر دشواري آنها افزوده مي‍گردد. بعبارت ديگر رد طرح سئوالات بايد سعي بر آن داشت تا از سئوالات آسان تدريجاً به سئوالات پيچيده تر برسيم .

مسئله ديگر در تنظيم پرسشنامه طرح سئوالات شخصي و خانوادگي که در پرسشنامه است که بايستي دقيقاً بدان توجه کامل مبذول نمود . در غالب موارد که پاسخگويان با پرسشنامه و تحقيق آشنائي ندارند و بطور کلي هدف از مطالعات اجتماعي بر ايشان مفهوم نيست . عنوان نمودن طرح سئوالات خصوصي مثل نام و نام خانوادگي و نام فرزندان و شغل و ميزان درآمد و وضع مسکن در آغاز کار پرسشگر مشکلات جدي و عمده‍اي براي طرح سئوالات بعدي و ادامه کار پرسشگري بوجود خواهد آورد. بنابراين لازم است با توجه به جامعه مورد مطالعه و ويژگيهاي فرهنگي و رواني پاسخگويان نظم و تقدم و تاخر موضوعات مورد سئوال کاملاً رعايت شود , بعنوان مثال در مطالعات جوامع روستايي زماني که محقق قصد تکميل پرسشنامه‍هاي خانوار روستايي را دارد آغاز پرسشگري وي نبايد با طرح سئوالات شخصي از فرد روستايي همراه باشد و در صورت طرح چنين سئوالاتي قبل از آنکه اعتماد و اطمينان متقابلي بين آنها بوجود آمده و شک و ترديد و سوظن احتمالي فيما بين زدوده شده باشد, فرد روستايي بدليل روحيه محافظه کاري سنتي دچار ترس و واهمه گرديده و از جواب دادن به بقيه سئوالات يا احتراز نموده و يا در صورت عدم امتناع از پاسخ ,پاسخهايي را عنوان مي‍کند که به تصور وي مورد علاقه و نظر پرسشگر است . بنابراين پرواضح است که چنين جوابهايي از دقت و اعتبار لازم برخوردار نخواهد بود. "موريس دوورژه" جامعه شناس فرانسوي در زمينه شرايط تنظيم پرسشنامه مي‍نويسد:

"پرسشنامه يک سلسله پرسش نيست که با آنها سر تا ته کاغذي را بي آنکه به ترتيب آنها توجهي شده باشد پر کرده باشند . بر عکس , تنظيم پرسش ها بر پايه تنظيم است که بطور جدي بررسي شده باشد .به همين سان , عده پرسش هاي مربوط به يک موضوع , گروه بندي احتمالي آنها بصورت "قسمت "هاي مختلف مسئله ‍هاي باريک و مهمي را مطرح مي‍سازند...

در همين زمينه "موريس دوورژه" اضافه مي‍کند " اغلب در آغاز پرسشنامه ‍ها پرسش‍هايي را مي‍گذارند که براي بررسي اهميت مستقيمي نداشته باشد و هدفشان اين باشد که پاسخگو را "سرذوق" بياورد و اعتمادش را جلب کند .

البته پرسشگران بايد کاملاً مراقب باشند و ره طوري شده اين محيط اعتماد را ايجاد کنند. هنگامي که قرار باشد پاره‍اي پرسشهاي حساس را مطرح سازند عموماً آنها را در پايان پرسشنامه مي‍آورند: در پايان پرسشنامه پاسخگو اعتمادش جلب شده است و پرسشگر شانس بيشتري دارد که پاسخ درستي بگيرد, در هر صورت اگر پاسخگو ناراحت هم بشود , اين ناراحتي بر روي پرسشهايي که پيش آن از او شده است اثر منفي نخواهد گذاشت . اگر چندين پرسش حساس وجود داشته باشد بايد آنها را در ميان پرسش‍هاي پرسشنامه چنان پخش کرد که هر يک وضع ملايمتري پيدا کند

روش تحقیق در علوم اجتماعی

مطالب مشابه :

نمونه گیری در تحقیقات اجتماعی