مقاله

عشق به كتاب

پروفسور حميد مولانا

برگزاري نمايشگاه بين المللي كتاب در تهران در بهار هر سال و استقبال شايان توجه مردم و توسعه چشمگيري كه در پيشرفت كتابخانه هاي عمومي كشور به عمل آمده است، همه حكايت از بركاتي دارد كه از زمان پيروزي انقلاب اسلامي ايران نصيب اين سرزمين شده است. دقيقاً به همين جهت است كه بايد با درايت و سياست گذاري هرچه بهتر، كتاب و كتابخواني را بار ديگر، همانند تاريخ درخشان اسلامي و ايراني گذشته خود در رأس فرهنگ عمومي و زندگي روزمره قرار دهيم. براي اين منظور، برداشتن چهار گام بزرگ ضروري است:
اول، دانستن و ادراك خوب و صحيح از تاريخ اسلامي و ايراني است. در اين مورد تاريخ كتاب و كتابخانه در تمدن و فرهنگ اسلامي و ايراني بايد الگوئي براي توسعه كتاب باشد. نسل جوان و جديد ما بايد آگاهي و حافظه جامع و درست از تاريخ كشور و مردم و جامعه خود داشته باشد تا بتواند اطلاعات انبوه و جديد امروز را در چهارچوب گنجينه هاي گذشته ارزيابي كند. تاريخ بزرگترين ميراث شناسائي خود و مملكت و مسير اصلي در استقرار هويت و گسترش فرهنگ است. موضوع تاريخ يكي از ضروري ترين احتياجات شهروندي و سواد تاريخ يكي از لازم ترين عوامل در همبستگي در جامعه و درك مسائل و وقايع و رويدادهاي زندگي ما است.

دوم، سياستگذاري، بازاريابي و توسعه نشر كتاب بايد در راستاي احتياجات جامعه و نيازمندي هاي مردم باشد. تشويق نويسندگان، مترجمان و ناشران براي توليد و توزيع كتاب هاي مفيد و باتوجه به حفظ و گسترش فرهنگ ايراني و اسلامي و همچنين پيشرفت علم و دانش و آگاهي از وضع جهاني و محيط فرهنگي ديگران، بايد در دستور كار متصديان و سياستگذاران قرار گيرد. چه عواملي انتخاب ما را در توليد صحيح و درست نشر و توزيع كتاب تعيين مي كند؟ چه كتاب هائي، تحت چه شرايطي، و براي چه منظوري چاپ و منتشر مي شود؟ چه نسبتي بين كتاب هاي منتشره كنوني و علاقه و خواست جامعه و مردم وجود دارد؟

سوم، يكي از بزرگترين مشكل ما در موضوع كتاب، مسئله توزيع و بازاريابي است. ايران فاقد يك سيستم توزيع و بازاريابي ملي است و اغلب ناشران و مراكز انتشاراتي اغلب با توليد و چاپ كتاب سر و كار دارند و نه توزيع و ترويج و بازاريابي و تبليغ و فروش آن بين علاقه مندان و طبقات مختلف جامعه. امروز قدرت انتشاراتي كتاب در سطح ملي و جهاني در دنيا با زيرساخت هاي توزيع و بازاريابي (شناخت و جذب خوانندگان كتاب) مرتبط است. مهمترين و سودمندترين اثر و بهترين كتاب اگر چاپ شده ولي در انبار منتظر خريدار و مشتري بماند و مردم از آن اطلاع نداشته باشند كوچكترين تأثيري در جامعه نخواهد داشت. تيراژ كتاب در ايران در مقايسه با جمعيت و سطح دانش و علاقه بايد به مراتب بالاتر از وضع كنوني باشد. در ايران فاصله توليد، چاپ و توزيع آن بسيار طولاني و با مشكلات فراواني همراه است.

چهارم، و يكي از مهمترين عوامل در موضوع ارتقاي سطح علم و دانش در جامعه، فرهنگ مطالعه كتاب است. امروز به علت توسعه و پيشرفت صنايع الكترونيك و ديجيتالي توجه مردم و بويژه نسل جوان معطوف به اين نوع رسانه ها شده است. تلويزيون يك مثال خوبي است . سؤال اصلي اين است كه چگونه مي توان فرهنگ مطالعه كتاب را مانند فرهنگ صنايع ديگر در جامعه بالا برد به طوري كه مطالعه كتاب در جامعه نهادينه شود.

در قرون وسطي كه دوره طلائي علم و هنر مسلمانان و ايراني ها بود و هنوز اروپا در تاريكي به سر مي برد، حيثيت، معروفيت، بزرگواري و به قول امروزي ها پرستيژ اجتماعي يك فرد در جامعه با كتابخانه شخصي او و با تعداد و كيفيت كتاب هايش اندازه گيري مي شد. از نخبگان گرفته تا مردم عادي و شهروندان، مقياس قضاوت سطح اقتصادي و اجتماعي يك خانواده را نوع و تعداد كتاب هاي آن خانواده تشكيل مي داد. در سراسر سرزمين هاي اسلامي از جنوب اسپانيا گرفته تا قاهره و بغداد، ري و جنديشاپور، مسلمانان قرون نهم تا سيزدهم ميلادي در هر شهري كتابخانه عمومي داير كرده و آنجا را مركز و ثقل مطالعه و باشگاه هاي علمي، اجتماعي و ارتباطي خود قرار داده بودند. علاوه بر اين، هر مسجد و مدرسه و بيمارستاني كتابخانه داشت و جديدترين اطلاعات و معلومات علمي و هنري در اختيار علاقه مندان قرار مي گرفت.

اولين نمايشگاه بين المللي كتاب توسط مسلمانان حدود قرن دهم ميلادي در بغداد تشكيل گرديد. «پيش كتابفروش ها» اسم بازار كتابفروش ها در بغداد بود كه در ناحيه «باب البصره» واقع بود و در حدود يكصد مغازه و غرفه كتابفروشي در آن وجود داشت. علاقه مندان به كتاب، نويسندگان، مترجمان، خط نويسان و كتابداران هر سال در اينجا تجمع كرده همديگر را ملاقات مي كردند. در اينجا بود كه فيلسوف، شاعر، نويسنده و عالم از ايران مصر و اسپانيا در كنار يكديگر به جست و جوي كتاب هاي جديد مي پرداختند و همين جا بود كه ديگران به دنبال مجلات كهنه و قديمي بودند. در اينجا و در همين زمان بود كه ابن النديم، كتابفروش و دانشمند معروف و مؤلف كتاب «الفهرست» از مهمانان و دوستان خود پذيرائي مي كرد و با آنها به گفت وگو مي پرداخت. قرن هاي بعد شغل كتابفروشي همراه شغل داروفروشي (به علت پيشكسوتي مسلمانان در علم پزشكي و داروسازي) از سرزمين هاي اسلامي به اروپا انتقال يافت.

علاوه بر اين، اغلب حاكمان اسلامي و ايراني آن زمان همه كتاب دوست بودند. علاوه بر كتابخانه هاي معمولي، كتابخانه هاي اختصاصي حكام و فرمانروايان، خزانه علمي و هنري آنها را تشكيل مي داد. دانشمند آلماني دكتر زيگريد هونكه در كتاب «فرهنگ اسلامي در اروپا» مي نويسد «يك كتابخانه متوسط خصوصي يك فرد مسلمان در قرن دهم ميلادي، تقريباً بيش از جمع كل كتاب هاي كتابخانه هاي اروپا كتاب داشت.» اين عشق به كتاب و مطالعه بود كه تمدن اسلامي- ايراني را رونق بخشيد و امروز نيز اين عشق به كتاب و مطالعه است كه مي تواند آن پيشكسوتي قرون گذشته را بار ديگر احيا كند.