نقشه هاي جهان نما

نقشۀ جهان نما در آثار جغرافیای دورۀ اسلامی

یوسف بیگ‌باباپور

درآمد:

پیروزی اعراب در سده های نخستین اسلام، و توسعۀ قلمرو آن، امپراتوری وسیع و گسترده ای را تشکیل داد که شامل قسمت زیادی از سرزمینهای فرهنگ یونانی و رومی شد. توسعۀ سیاسی اسلام در آفریقا و آسیا به آنها فرصتی داد تا به جمع آوری اطلاعات و تجارب بپردازند و مشاهدات خود را از سرزمینهای مختلف واقع در حوزۀ مسلمین، ثبت کنند. در واقع، در اوایل حکومت عباسیان و استقرار بغداد به عنوان پایتخت امپراتوری بود که مسلمانان به تدریج با جغرافیای علمی آشنا شدند. فتح ایران، مصر و سند به آنها امکان داد تا از دستاوردهای علمی و فرهنگی این سه تمدن بهره گیرند یا به مراکز علمی، آزمایشگاهها و رصدخانه های آنها به راحتی دسترسی یابند.

جغرافیا، همان طوری که برای یونانیان شاخه ای از اخترشناسی بود، برای اندیشمندان اسلامی نیز بیشتر به همان مفهوم باقی ماند، امّا سخت در تکامل آن کوشیدند و به قدری بر این دانش افزودند که پایۀ جغرافیای جدید آسیا و شمال آفریقا را پی افکندند. این پیشرفت را باید مدیون جهان وسیع اسلام، عدم تمرکز فرهنگی آن و وفور دانشمندان از اقصی نقاط جهان و نیز مرهون سفرهای طولانی تجّار و زایران مکّۀ معظّمه دانست.

مسلمانان، جغرافی را به منزلۀ علمی که امروز دارای تعریف روشن و حدود، چهارچوب و محتوای مشخص باشد، نمی شناختند. متون جغرافیایی آنها در میان علوم متعدّد پراکنده بود و رساله های مستقلی که دربارۀ موضوعات مختلف جغرافیایی نگارش می کردند، عناوینی مانند «البلدان»، «صوره الارض»، «المسالک و الممالک» و امثال آن داشت. برای نمونه، از نظر بیرونی، «المسالک»، علمی بود که با تعیین موقعیت جغرافیایی مکانها سر و کار داشت؛ ولذا کاربرد این اصطلاح علمی بود که با تعیین موقعیت جغرافیایی مکانها سر و کار داشت؛ به همین خاطر اصطلاح «جغرافیا» در زبان عربی امر نسبتاً تازه ای بود.

تقسیم بندی زمین در آثار جغرافیای دورۀ اسلامی

در متون جغرافیای دورۀ اسلامی، جغرافیای توصیفی نمادی و رمزی غالباً با یکدیگر مخلوط شده و چنان است که حدّ فاصل دقیقی میان جغرافیای علمی بدان صورت که اکنون آموخته می شود، و جغرافیای رمزی که در آن جهات و کوهها و رودها و جزیره ها و غیره، نمادهای جهان آسمانی هستند، دیده نمی شود. تصوّر مسلمانان در مورد زمین، پیوسته تحت تسلط کوه مرکزی کیهانی قاف بوده است و هفت اقلیم زمینی که به شکل تصاویری ار آنچه در آسمان است، جلوه گر می شدند و در واقع متناظر با هفت اقلیم آسمان بودند. از اینجاست که رابطۀ عمیقی بین علم جغرافیا با نجوم به وجود آمده است.

اقالیم که قرینه های زمینی هفت آسمان محسوب می شدند، نزد بابلیان و یونانیان و ایران قدیم معروف بوده اند، ولی به جای تصوّر طولی نسبت به اقالیم، تصوّر دوایر متّحدالمرکز داشتند. قرآن نیز از هفت آسمان سخن می گوید. علمای جغرافیای اسلامی این هفت آسمان را هفت اقلیم سنّتی می پنداشتند و بنابر همین تقسیم، به بحث تفصیلی در نواحی مختلف زمین می پرداختند.

جغرافی دانان مسلمان از کتاب جغرافیای بطلمیوس، استفادۀ فراوان بردند. در واقع، این کتاب را شالوده و سنگ بنای علم جغرافیا در میان مسلمانان می دانندو آثار دیگر جغرافی نویسان یونانی، نظیر ارسطو، مارینوس و اراتوستن نیز با دقت زیاد به عربی ترجمه شدند و مشتاقانه مورد بررسی و مطالعه قرار گرفتند.

از آنجا که بغداد در سده های نخستین هجری، مهمترین مرکز تعلیمات جغرافیایی بود و بیشتر جغرافیدانان به آنجا تعلّق داشتند، به «مکتب عراقی» معروف شدند که خود این افراد نیز در روش کار و مطالعه به دو دسته تقسیم می شدند: یک دسته، آنهایی که مطالب خود را بر پایۀ جهات اربعه (شمال، جنوب، مشرق و مغرب)، با مرکزیّت بغداد به عنوان مرکز جهان تنظیم و تدوین می کردند؛ و دستۀ دیگر، آنهایی که بر پایۀ اقالیم (نواحی) و مرکزیّت جهانی مکّه، مطالب خود را تنظیم و تحریر می کردند..1

مکتب دیگری نیز در تاریخ علم جغرافیا مطرح است، موسوم به «مکتب بلخی» که از ابوزید بلخی (سدۀ 4 هـ.ق.) پیروی می کردند. بلخی، مؤلّف کتاب «صور الاقالیم» است و یکی از قدیمی ترین مسلمانانی است که به کار نقشه نگاری پرداخت و بیشترین کار او تفسیر نقشه ها و جداول جغرافیایی بود. وی همچنین با گردآوری اطلاعات دربارۀ جاده ها و کشورها، کتاب «المسالک و الممالک» خود را تألیف کرد. کسانی که از مکتب بلخی پیروی می کردند، از جمله اصطخری، ابن حوقل و مقدّسی و دیگران، توجه خود را به جهان اسلام محدود ساخته و هر ولایتی را اقلیم مجزایی توصیف کرده و به سرزمینهای غیر اسلامی، جز در نواحی مرزی، کمتر توجه کرده اند. ایشان رنگ اسلامی مثبتی به جغرافیای مسلمین بخشیدند و بیشتر بر مفاهیم جغرافیایی که با قرآن و احادیث و روایات پیامبر (ص) مطابقت داشت، تکیه داشتند.1

با این توصیفات، بالطبع نقشۀ جهان و صورت اقالیم نیز متفاوت بود. نظیر آنچه در نظریۀ «قبّه الارض» می بینیم، مرکزیت در نقشۀ جهان، بستگی به نوع مکتبی داشت که یک جغرافی دان دورۀ اسلامی بدان قایل بود.

از جمله آثار دانشمندان معروف جغرافیای دورۀ اسلامی، چه آنهایی که به عنوان یک کتاب مستقل جغرافیایی محسوب می شوند، و چه آنهایی که کتب عمومی یا تاریخی هستند و در ضمن مباحث خود به علم جغرافیا نیز پرداخته اند، اجمالاً می توان به موارد زیر اشاره کرد:

ردیف	نام کتاب	مؤلّف	سال تألیف	ملیّت
1	صورة الأرض	خوارزمی	232 ق (وفات)	ایرانی، خوارزمی
2	المسالک و الممالک	ابن خردادبه	231 ق	ایرانی
3	البلدان	یعقوبی	278 ق	ایرانی، اصفهانی
4	البلدان	ابن فقیه	290 ق	ایرانی، همدانی
5	الأعلاق النفیسه	ابن رسته	290 ق	ایرانی، اصفهانی
6	الخراج	قدامه	316 ق	عرب، بغدادی
7	المسالک و الممالک	اصطخری	340 ق	ایرانی، فارسی
8	التنبیه و الاشراف	مسعودی	344 ق	عرب، بغدادی
9	صورة الأرض	ابن حوقل	367 ق	ایرانی، بغدادی
10	حدود العالم	؟	372 ق	؟
11	احسن التقاسیم	مقدسی	375 ق	عرب، اورشلیم
12	تحقیق ماللهند	ابوریحان بیرونی	421 ق	ایرانی، خوارزمی
13	نزهة المشتاق	ادریسی	548 ق	عرب، مراکشی
14	جهان نامه	محمد بن نجیب بکران	605 ق	ایرانی، طوسی
15	معجم البلدان	یاقوت	623 ق	عرب، حماه شام
16	آثار البلاد	قزوینی	674 ق	ایرانی، قزوینی
17	مراصد الاطلاع	صفی الدین	700 ق	عرب، بغدادی
18	تقویم البلدان	ابوالفداء	721 ق	عرب، دمشقی
19	نخبة الدهر	شمس الدین محمّد انصاری	727 ق (وفات)	عرب، دمشقی
20	نزهة القلوب	حمدالله مستوفی	740 ق	ایرانی، قزوینی
21	صُوَرالاقالیم	؟	748 ق	؟
22	جغرافیای حافظ ابرو	حافظ ابرو	817 ق	ایرانی، هراتی
23	کشف الظّنون	حاجی خلیفه	؟	ترک
24	هفت اقلیم	امین احمد رازی	؟	ایرانی1

نقشۀ جهان یا صورة الارض

نقشه های جهان نمایشگر تلاشهای چندین سالۀ جغرافیدانان مسلمان در شناخت گوشه و کنار جهانِ معلوم آن زمان و ارائۀ یک نقشۀ درست از آن می باشد. در میان آثار جغرافیایی موجود که در دورۀ اسلامی تألیف شده، تنوّع کیفیت و کمیّت ترسیمی این نقشه ها کاملاً مشهود است. دانشمندان و صاحبان آثار، با توجه به تعیین مرکزیت زمین، یا ترسیم نقشه های اقالیم اسلامی صرف، و یا کلّ عالم، صوره الارض خویش را ترسیم می کردند. تقریباً در اغلب کتب مهم جغرافیایی، اشکال هندسی از نقشۀ اقالیم مختلف کلّ جهان یا قسمتی از آن، برگرفته از تصوّرات آنها از زمین، دیده می شود. ذیلاً به عنوان نمونه به ذکر چند مورد اکتفا می کنیم.

1- جیهانی (متوفی 306 هـ.ق.):

ابو عبدالله احمد جیهانی، وزیر نصر سامانی و یکی از رجال علم و ادب و سیاست قرن چهارم و دورۀ سصامانیان است. وی دارای کتب متعدّدی است که یکی از آنها که مربوط به جغرافیاست، «المسالک و الممالک» نام دارد. او همچنین دارای یک نقشۀ جهان نماست. کتاب دیگر او، «جهان نما» است که نسخۀ اصلی آن از بین رفته، امّا آنچه منتسب به اوست و تقریباً مسلّم گردیده، ترجمه ای فارسی است و تعدادی از جغرافیدانان از جمله مقدسی از آن نام برده اند. کتاب جیهانی، مخصوصاً از لحاظ اوضاع جغرافیایی خراسان بزرگ، و همچنین نقشه ها و راهها، اهمیت فراوانی دارد.

2- اصطخری (متوفی 346 هـ.ق.):

ابو اسحاق ابراهیم بن محمد فارسی اصطخری، از استخر فارس است که در نیمۀ اوّل قرن چهارم هجری / دهم میلادی، می زیست. او از جمله جغرافیدانانی است که در اشاعۀ مکتب بلخی سهم عمده ای داشت. او سفرهای بسیاری به ماوراءالنهر، ایران، جزیره العرب، شام و مصر داشته و مشاهدات و تجربیات خود را در کتاب «المسالک و الممالک» جمع آوری نموده است. کتاب او احتمالاً در سده های پنجم و ششم هجری به فارسی برگردانده شده و از این نظر الهام بخش بسیاری از جغرافی نویسان فارسی زبان دوره های بعدی شده است. از مشخصات کتاب او نقشه های نفیس و گرانبهایی است که در آن به صورت اوّلین اطلس جغرافیای اسلامی در آورده است. اصطخری مانند دیگر جغرافیدانان این عصر، فقط به توصیف جهان اسلام پرداخته و آن را به بیست اقلیم تقسیم کرده است، و منظور از اقلیم کمربندی نیست که شامل تعدادی از درجات عرض جغرافیایی باشد، بلکه به معنی مناطق جغرافیایی وسیع یا نواحی بوده است. اینک نمونه ای از صوره الارض او:

3- ابن حوقل (متوفی 390 هـ.ق.):

ابوالقاسم محمد، معروف به ابن حوقل در بغداد متولد شد. علاقۀ او به جغرافیا به حدّی بود که به گفتۀ خودش، بیشتر کتابهای جغرافیایی زمان خویش، از جمله آثار ابن خردادبه و جیهانی را مطالعه کرده بود. کتاب نفیس و باارزش او «صوره الارض» نام دارد که مشتمل بر جمیع مطالب و مفاهیم جغرافیایی اسلامی است. او در سال 331 هجری به عزم سیاحت و تجارت از این شهر بیرون رفت و مدت 30 سال از عمر خویش را در سفر گذرانید و از دور افتاده ترین قسمتهای آفریقا و آسیا دیدار کرد. ابن حوقل برای اوّلین بار در آفریقا شاهد زندگی مردمی بود که در حدود 20 درجۀ جنوب استوا زندگی می کردند؛ جایی که به زعم یونانیان غیر قابل سکونت می نمود.

او در نوشته های خود به بیان اقسام زمین، اعمّ از مسکونی و غیر مسکونیپرداخته و به تمدنهای ممالکاسلامی توجه خاصی داشته است. او همچنین جهان را از حدّ فاصل آفریقا، مصر و خلیج فارس تا هند، به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می کند و معتقد است که ساکنان بخش جنوبی به علّت آب و هوای گرمتر گندمگون هستند، در حالی که ساکنان بخش شمالی سفید پوست هستند و این به علّت آب و هواست.

او نقشۀ جهان نمایی تهیه کرد که در آن اقیانوس هند، دریای روم (مدیترانه)، رود سند و رودخانۀ نیل به عنوان شعباتی از آبهای اقیانوس کناری است که به داخل خشکیها راه یافته اند.

4- شریف ادریسی (متوفی 560 هـ.ق./ 1180م.):

ابو عبدالله محمد بن محمد، مشهور به شریف ادریسی، یکی از مشاهیر علما و جغرافیدانان اسلامی است که بیشتر از هر جغرافیدان مسلمان در محافل علمی مغرب زمین شناخته شده و درباره اش تحقیق شده است. او در سال 1160 م. در اشبیلیه از شهرهای مراکش متولد شد و در قرطبه به فراگیری علوم پرداخت. سپس به صقلّیه (سیسیل) مسافرت کرد و از طرف پادشاه آنجا (راجر دوم) مورد احترام و تکریم قرار گرفت. وی در دربار پادشاه سیسیل اقامت گزید و کتابی با عنوان «نزهه المشتاق فی اختراق الآفاق» را نوشت. این کتاب حاوی اطلاعات زیادی در مورد کشورهای اروپایی همراه با تعداد زیادی نقشه های جغرافیایی است. این کتاب در واقع تفسیر نقشه های فراوانی (جمعاً هفتاد نقشه) است که ادریسی از جهان معلوم زمان خود تهیه کرده است. نقشه های جغرافیایی که این دانشمند ترسیم نموده، به قدری از دقت برخوردار بوده که سایر نقشه های موجود در آن زمان، در تطبیق با این نقشه ها اصلاح می شده است. بدین طریق زحمات این دانشمند نامدار راه را برای عملیات اکتشافی که دو قرن پس از وی آغاز گردید، باز نموده است. او نقشۀ جها نمایی تهیه کرد که در آن اقلیمهای هفتگانه از جنوب به شمال دیده می شود. این نقشه که ذیلاً آورده می شود، بر اساس ربع مسکون و هفت اقلیم بنیانگذاری شده و همراه اطلسی بوده که در آن یک اقلیم از اقالیم سبعه در ده نقشۀ جداگانه به تفصیل دیده می شود.

5- زکریای قزوینی (متوفی 682 هـ.ق.):

زکریا عمادالدین ابویحیی قزوینی، جغرافیدان و ستاره شناس معروف و مؤلّف کتابهای «عجائب المخلوات و غرائب الموجودات» و «آثار البلاد و اخبار العباد» است که در آنها به توصیف شهرهایی چون مکّه، مدینه و بیت المقدس پرداخته و از معادن و فواصل این شهرها بحث کرده است. «عجائب المخلوقات» حاصل مشاهدات و شنیده های وی است. وی بحث عجایب خلقت را از توصیف زمین آغاز کرده و در نقشۀ جهان نمای خود آن را به هفت اقلیم تقسیم نموده و جزئیات هر اقلیم را از کوه و دشت گرفته تا درّه ها و رودخانه ها به تفصیل شرح داده است.

علاوه بر آنچه به عنوان نمونه آورده شد، در دیگر کتب عمومی و دائره المعارف گونه به نقشه های جغرافیایی متنوّعی بر می خوریم. یکی از این کتب باارزش که نسخه ای نفیس و زیبایی از آن در کتابخانۀ دانشگاه پرینستون در آمریکا موجود است، کتاب «عجائب المخلوقات» موسوم به «خریده العجائب و فریده الغرائب»، تألیف زین الدین عمر بن المظفّر بن الوردی (متوفی 749 هـ.ق.) است. در این کتاب یک نقشۀ جهان نمای بسیار زیبا و دقیقی دیده می شود. همچنین نقشۀ کعبه با تعیین قبله در آن به چشم می خورد.

منابع

1- تاریخچۀ جغرافیا در تمدن اسلامی، فرانتس تشنر و مقبول احمد، ترجمۀ دکتر گنجی و عبدالحسین آذرنگ، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی، 1375.

2- مقدّمه ای بر تاریخ علم جغرافیا، دکتر حسن بیک محمدی، اصفهان، دانشگاه اصفهان، 1387.

3- مقدّمه ای بر تاریخ علم جغرافیا، زهره فنّی، تهران، امیرکبیر، 1381.

4- عجائب المخلوقات (خریده العجائب و فریده الغرائب)، نسخۀ خطّی متعلّق به کتابخانۀ دانشگاه پرینستون آمریکا.

5- مقالۀ «آموزش جغرافیا»، جواد صفی نژاد، مجلۀ رشد، 1377.

* * *

1 . جهت اطلاع بیشتر، رك: مقدمه ای بر تاریخ علم جغرافیا، زهره فنّی، صص 75 – 82؛ همچنین: مقدمه ای بر تاریخ علم جغرافیا، دکتر حسن بیک محمدی، صص 57 – 111.

1 . تاریخچۀ جغرافیا در تمدن اسلامی، صص 24 – 26.

1 . به نقل از: «آموزش جغرافیا»، جواد صفی نژاد، مجلۀ رشد، 1377، ص4.

نقشه هاي جهان نما

مطالب مشابه :

نقشه ترکیه و شهرهای ترکیه+ نقشه فارسی

دانلود نقشه جهان به زبان فارسی با کیفیت بالا

نقشه جهان

نقشه فارسی کانادا (1)

نقشه ی دنیا

نقشه جهان به صورت اتوکد برای دانلود

نقشه راههای ایران ( بزرگ نمایی کنید)

نقشه افغانستان وشهرهای آن + نقشه های طبیعی،‌سیاسی، جمعیتی و... افغانستان

دانلود کتاب الکترونیکی نقشه کشی برق ساختمان به زبان فارسی

نقشه هاي جهان نما