وضعیت حقوقی هواپیماهای بدون سرنشین
هواپیماهای بدون سرنشین از قرن بیستم و از زمان جنگ ویتنام در دهه پنجاه میلادی به کار گرفته شده‌اند گسترش استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین در جهان حقوق بین‌الملل را تحت تاثیر قرار داده است. ورود این هواپیماهای بدون سرنشین به آسمان کشورهای دیگر سوالات زیادی در مورد حقوق کشور میزبان و اختیارات وی در مقابله با کشور فرستنده و همچنین مسئولیت‌های کشور صاحب هواپیمای بدون سرنشین ایجاد می‌کند.
آیا ظهور پدیده هواپیماهای بدون سرنشین تاثیری در شکل‌گیری و تغییر در قواعد حقوقی داشته است؟
پیشرفت فناوری در زمینه‌های مختلف منجر به پدید آمدن مسایل حقوقی مربوط به آن می‌شود چراکه فناوری بر حقوق تاثیر می‌گذارد و به مثابه دستی ناپیدا آن را تغییر می‌دهد. نمونه بارز فناوری که منجر به این مسایل شده است بکارگیری رو به تزاید هواپیماهای بدون سرنشین یا همان پهپاد (پرنده هدایت‌پذیر از دور) است. مهمترین عامل تمایز دهنده این هواپیما از سایر وسایل پرنده آن است که فاقد سرنشین است و به دو شکل کنترل از راه دور و یا طبق برنامه رایانه‌ای کنترل می‌شود. این هواپیماها دارای قابلیت‌های متعددی است که عمدتا شامل فعالیت‌های سنجش از دور، نظارت و شناسایی برای مقاصد تجاری، اکتشاف نفت و گاز، حمل و نقل پژوهش‌های علمی، جست‌وجو و نجات، شناسایی نظامی و حملات مسلحانه می‌شود که عمدتا این دو مورد اخیر باعث بروز مسایل حقوقی شده است. نسل اول این هواپیماها که از دیرباز مورد استفاده
قرار می‌گرفت برای عملیات شناسایی به کار می‌رفت ولی با پیشرفت فناوری این هواپیماها کاربردهای جدیدی پیدا کرده‌اند و مجهز به تسلیحات هستند.
این هواپیماها در مناطق مختلف مورد استفاده قرار گرفته است از جمله در جنگ ویتنام در دهه 50 میلادی، در جنگ‌های خلیج فارس و بالکان در دهه 90 میلادی و در عراق، افغانستان، پاکستان
جیبوتی و سومالی در دهه اول هزاره سوم میلادی و عمدتا توسط ایالات متحده آمریکا مورد استفاده
قرار گرفته است. اما به طور مشخص، نکته مهم اینکه به نظر می‌رسدکه بیشترین حجم پروازهای هواپیماهای بدون سرنشین در پاکستان و از سال 2004 آغاز شده است و هر سال رو به افزایش است.
هواپیماهای بدون سرنشین تابع چه قواعدی هستند؟
صرف نظر از ملاحظات حقوق داخلی و دغدغه‌های مختلف امنیت ملی، موضوع هواپیماهای بدون سرنشین به لحاظ بین‌المللی مسایل حقوقی مختلفی را مطرح می‌کند و تابع شاخه‌های مختلف حقوق بین‌الملل از جمله حقوق بین‌الملل هوایی، حقوق بین‌الملل بشر و حقوق بین‌الملل بشردوستانه است.
یکی از ویژگی‌هایی که حقوق هوایی را تحت تاثیر قرار می‌دهد، اعمال حاکمیت دولت‌ها به مثابه یک قدرت عالی و برتر در وضع قوانین داخلی است که با جنبه بین‌المللی هوانوردی در تعارض است، یعنی دولت‌ها با اعمال حاکمیت خود، مقررات مربوطه را در چارچوب حقوق داخلی وضع می‌کنند در حالی که هواپیما به دلیل برخورداری از سرعت بالا، مرزها را درمی‌نوردد و وارد قلمرو و حریم کشورهای دیگر می‌شود. از این‌رو، مسایل مربوط به آن طبیعتا ابعاد بین‌المللی پیدا می‌کند.
مهمترین سند بین‌المللی حاکم بر فعالیت‌های هوانوردی، کنوانسیون هواپیمایی کشوری بین‌المللی شیکاگو مصوب 1944 است. طبق این معاهده، حاکمیت کامل و انحصاری هر کشوری بر قلمروی هوایی خود مورد تاکید قرار گرفته و هر کشوری برای اتخاذ هر تصمیم درباره هواپیماهای خارجی در قلمروی کشور خود صلاحیت دارد. قلمروی یک کشور عبارت است از مناطق زمینی و آب‌های ساحلی متصل به آن که تحت حاکمیت آن کشور قرار دارد. علاوه بر این، هر کشور حق دارد به لحاظ نظامی یا امنیتی، پرواز هواپیماهای سایر کشورها را در پاره‌ای از قلمروی خود محدود یا ممنوع کند. البته کنوانسیون شیکاگو میان هواپیماهای کشوری و دولتی تفکیک برقرار می‌کند و فقط نسبت به هواپیماهای کشوری تسری دارد.
بند (ب) ماده 3 کنوانسیون شیکاگو اشعار می‌دارد: هواپیمای به کار گرفته شده در ارتش، گمرک و پلیس هواپیمای دولتی است البته این فهرست تمثیلی است و حصری نیست. هواپیماهای نقشه‌برداری، تشریفات، خدمات، پزشکی، نجات و مانند آن نیز دولتی به شمار می‌رود.
تعریف هواپیمای نظامی در کنوانسیون شیکاگو موجود نیست اما می‌توان مشخصه‌های هواپیمای نظامی را چنین برشمرد: طراحی هواپیما و مشخصات فنی، علایم ثبت مالکیت، نوع عملیات ماهیت پرواز برنامه پرواز، علنی بودن یا مخفی بودن پرواز.
می‌توان چنین ابراز داشت که هواپیمایی دولتی است که تحت کنترل کشور متبوعش است و منحصرا توسط آن کشور برای مقاصد دولتی استفاده می‌شود. قطعا هواپیمای نظامی دولتی محسوب شده و بخشی از نیروهای مسلح آن کشور به شمار می‌رود.
بی تردید، هواپیماهای بدون سرنشین از آن نوعی که به فعالیت‌های شناسایی نظامی و حملات تهاجمی مبادرت می‌ورزند در زمره هواپیماهای دولتی محسوب شده و طبیعتا کنوانسیون شیکاگو در مورد آنها اعمال نمی‌شود. وضعیت هواپیماهای نظامی و دولتی توسط حقوق بین‌الملل به خوبی تعیین نشده است و تنها جنبه‌هایی از آن در بخش‌هایی از اسناد بین‌المللی درج شده است.
رویه کشورها در این زمینه واضح و گویا نیست. همچنین به وضعیت هواپیمای نظامی در زمان جنگ بیشتر توجه شده تا در زمان صلح. کشورها اصولا نسبت به اینکه هواپیماهای نظامی‌خود که به عنوان نماد حاکمیت تلقی شده تحت ضوابط بین‌المللی قرار گیرند بی‌میل بوده‌اند. ضمن آنکه هوانوردی همواره ابزاری برای فعالیت‌های نظامی بوده است. کنوانسیون شیکاگو در مورد هواپیماهای دولتی اعمال نمی‌شود که شامل هواپیماهای نظامی نیز هست. بنابراین هواپیماهای بدون سرنشین بدون اجازه صریح دولت مربوطه مجاز به پرواز بر فراز یا فرود در قلمروی حاکمیت خارجی نیست.
آنان می‌توانند با مجوز خاص و مطابق با مفاد آن پرواز کنند. رویه دولتی حاکی از آن است که این مجوز در قالب موافقت نامه‌های دوجانبه یا چند جانبه یا مجوز موردی از طریق مجاری دیپلماتیک حاصل می‌شود. بنابراین، پرواز هواپیماهای بدون خلبان بر فراز خاک هریک از کشورها بدون تحصیل اجازه مخصوص و رعایت نکات مندرج در اجازه‌نامه مزبور مجاز نیست.
اگر هواپیمای بدون سرنشین بدون اجازه وارد حریم هوایی یک کشور شود، کشور مقصد چه می‌تواند انجام دهد؟
اگر هواپیمای بدون سرنشین بدون اجازه وارد حریم هوایی یک کشور شود، چنین هواپیمایی را می‌توان به منظور شناسایی متوقف کرد، آن را وادار به ترک حریم هوایی از طریق یک مسیر هوایی مشخص کرد به منظور تحقیقات یا تعقیب قضایی برای فرود هدایت کرد، و یا به منظور تحقیقات و یا تعقیب وادار به فرود کرد.
در این زمینه کشور متبوع هواپیما مسئولیت دارد با وجود این اصولا ماهیت و شدت مسئولیت بسته به روابط کلی کشور مربوطه می‌تواند از یک عذرخواهی تا محاکمه اشخاص مسئول و تعهد به عدم تکرار و یا توقیف هواپیما و یا دستگیری هدایت کنندگان آن باشد.
نگرش حقوق بین الملل نسبت به استفاده از این نوع هواپیماها چگونه است؟
کاربرد هواپیماهای بدون سرنشین که حامل سلاح هستند و استفاده از تسلیحات آن اصولا در زمان صلح مغایر با حقوق است، در کنوانسیون شیکاگو از حمایت کافی در حقوق بین‌الملل برخوردار نیستند.
نه حقوق داخلی و نه حقوق بین‌الملل استفاده تبعیض‌آمیز از هواپیماهای بدون سرنشین را اجازه نمی‌دهد.
آیا در حقوق بین الملل موازینی وجود دارد که استفاده از هواپیماهای بدون سر نشین را تجویز کرده باشد؟
اصولا مبنای استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین در زمان صلح، رضایت کشوری است که هواپیما بر فراز آن پرواز می‌کند. با وجود این قواعد کلی حقوق بین الملل، از جمله رعایت قواعد و مقررات حقوق بین‌الملل بشر از جمله ممنوعیت سلب خودسرانه حیات و حق به حریم خصوصی در مورد این هواپیماها اعمال می‌شود و در زمان جنگ نیز استفاده از آنها تابع مقررات حقوق بین الملل بشردوستانه است. در این زمینه اعمال اصل تفکیک بین نظامیان و غیرنظامیان حائز بیشترین اهمیت است. شواهد زیادی وجود دارد که افراد غیر نظامی به وسیله هواپیماهای بدون سرنشین کشته و مجروح می‌شوند. طبق گزارش‌ها از ژوئن 2004 تا سپتامبر 2012 بین 2562 تا 3325 نفر کشته شده‌اند که در این میان بین 474 تا 881 نفر غیرنظامی از جمله بیش از 100 نفر کودک بوده‌اند
به هر روی به نظر می‌رسد که توسل به این هواپیماها به ویژه کاربرد تهاجمی آن در قالب اجرای حقوق در زمان صلح بسیار محدود است. به ویژه آنکه ممنوعیت سلب حیات در چارچوب اسناد حقوق بشری این کاربردها را محدود می‌کند. به نظر می‌رسد که شاید مجوز اصلی برای عملیات هواپیماهای بدون سرنشین در عملیات شناسایی و تجسس باشد. لیکن در هنگام مخاصمه مسلحانه کاربرد هواپیماهای بدون سرنشین تابع مقررات حاکم بر حقوق بین الملل بشردوستانه می‌باشد.
این مساله از چند جهت حائز اهمیت است اول آنکه باید ملاحظه کرد آیا استفاده از این نوع سلاح‌ها تابع اصول ضرورت و تناسب هستند؟ دوم آنکه آیا این هواپیماها در هنگام تهاجم اصل تفکیک بین نظامیان و غیر نظامیان را رعایت می‌کنند؟ سوم آنکه آیا نوع سلاح‌هایی که حمل می‌کنند از نوع سلاح‌های مجاز هستند؟ با توجه به تجربه کاربرد این هواپیماها و تعداد زیاد قربانیان غیر نظامی به سختی می‌توان پذیرفت که کاربرد این هواپیماها منطبق با مقررات حاکم بر مخاصمات مسلحانه است. در ضمن صحیح است که این نوع هواپیماها فاقد خلبان هستند لکن هدایت‌گران آنها که از راه دور آنها را کنترل می‌کنند در هنگام مخاصمه در زمره نظامیان تلقی شده و همه قواعد مربوطه از جمله کنوانسیون سوم ژنو در مورد اسیران جنگی در مورد آنان اعمال می‌شود.
دكتر عليرضا حبيبي پور
مطالب مشابه :
نقش نیروی انتظامی در ارتباط با مراجع قضایی
وبلاگ شخصی دکتر علیرضا حبیبی پور - نقش نیروی انتظامی در ارتباط با مراجع قضایی -
وضعیت حقوقی هواپیماهای بدون سرنشین
وبلاگ شخصی دکتر علیرضا حبیبی پور - وضعیت حقوقی هواپیماهای بدون سرنشین -
1300 تن از اساتید و مدرسان دانشکده‌های علوم تربیتی، طی بیانیه‌ای از نامزدی مهندس موسوی در انتخابات ر
رضا حبیبی - دکتر حسین عاطفی _ حسن حسینی پور _ علیرضا جوادی _ حمید نقی زاده _ رحمان
پایان نامه های دکتری معماری دانشگاه تهران
دکتر سید محسن حبیبی جهان‌پور، بهروز دکتر علیرضا عینی فر، استاد مشاور :
فهرست نمایندگان آبادگران در سراسر کشور
۲۰- محمد نبی حبیبی دکتر فتاحی نادر یحیی کمالی‌پور بافت دکتر علیرضا
باشگاه پژوهشگران جوان
دکتر سید علیرضا دکتر حسین حسن پور دکتر داود حبیبی
فهرست کامل 133 پژوهشگر و مدیر پژوهشی برجسته کشور
دکتر علیرضا کوچکی دکتر محمدرضا رحیم پور دانشگاه شیراز دکتر محمد دکتر شهلا حبیبی
برچسب :
دکتر علیرضا حبیبی پور