نقدی بر مبحث "جناس" در کتاب آرایه های ادبی

بخشی از درس هجدهم و نیز کلّ درس نوزدهم کتاب آرایه های ادبی سال سوم رشته ی ادبیات و علوم انسانی که تألیف دکتر روح الله هادی است، به جناس و انواع آن اختصاص یافته است. با تقسیم بندی و تعریفی که این کتاب از آرایه ی جناس ارائه داده، این آرایه بسیار محدود شده است به گونه ای که بسیاری از واژه هایی که جزء زیباترین نمونه های جناس در ادبیات فارسی هستند (نظیر گزیر و گریز و ...) در زیر مجموعه ی هیچ یک از انواع جناس جای نمی گیرند! بنابراین بهتر است به دلیل مذکور و نیز به دلایلی که در زیر ذکر خواهد شد، به تقسیم بندی رایج جناس که در کتب بدیع دانشگاهی بدان پرداخته شده (جناس تام، ناقص، مرکب، قلب و ...) روی آورده شود.

در کتاب آرایه های ادبی در تعریف کلی آرایه ی جناس و نیز در تعریف هر یک از انواع آن می خوانیم:

«جناس: یک سانی و هم سانی دو یا چند واژه است در واج های سازنده با اختلاف در معنی.» (ص 126)

«جناس تام: یک سانی دو واژه در تعداد و ترتیب واج هاست.» (ص 129)

«جناس ناقص حرکتی: یک سانی دو یا چند واژه در صامت ها و اختلاف آن ها در مصوت های کوتاه است.» (ص131)

«جناس ناقص اختلافی: اختلاف دو کلمه در حرف اول، وسط یا آخر است.» (ص133)

«جناس ناقص افزایشی: اختلاف دو واژه است در معنی و تعداد حروف.» (ص136)

با دقت در تعاریف فوق، درخواهیم یافت که به هیچ وجه تعاریفی علمی نیستند؛ چرا که در تعریف کلّی آرایه ی جناس و نیز در تعریف دو زیر مجموعه ی این آرایه ( تام و ناقص حرکتی) "واج" ملاک عمل شمرده می شود اما در تعریف دو زیرمجموعه ی دیگر از این آرایه (ناقص اختلافی و ناقص افزایشی) بر "حرف" تأکید می گردد! غافل از آن که اگر در تعریف کلّی جناس بر "واج" تأکید می شود در همه ی انواع و زیرمجموعه های آن نیز باید "واج" ملاک قرار گیرد. همین چندگانگی و "یک بام و دو هوا" موجب بروز مشکلات و اختلاف نظرهای فراوانی در تشخیص انواع جناس شده است. چگونه ممکن است که در تعریف کلّی جناس بر "واج" تأکید کنیم و سپس در کلماتی نظیر «شِکُفته» و «شِکافته» "حرف" را ملاک قرار دهیم و آن ها را جناس ناقص افزایشی بدانیم در حالی که این دو کلمه نسبت به هم واجی اضافه ندارند بلکه فقط در واج چهارم (ا،-ُ) اختلاف دارند.

همان گونه که پیشتر دیدیم، "جناس تام" در کتاب آرایه های ادبی این چنین تعریف شده است: «یک سانی دو واژه در تعـداد و ترتیب واج ها.» در زبان فارسی هر کـدام از گروه های شش گانه که شامل حروف «ء،ع»، «ت، ط»، «ث، س، ص»، «ح، ه»، «ذ، ز، ض، ظ» و «غ، ق» هستند، یک واج به شمار می آیند بنابراین از تعریفی که کتاب درسی از جناس تام ارائه کرده است چنین استنباط می شود که واژه هایی چون «غَدر» و «قَدر» را نیز می توان جناس تام دانست زیرا هم تعداد و ترتیب واج ها و هم اختلاف معنا در آن ها منظور شده است. این در حالی است که کتاب درسی مسلّما در جناس تام به شکل نوشتاری واج ها (حروف) نیز نظر دارد که البته این موضوع در تعریف گنجانده نشده است و به اصطلاح منطقیان «این تعریف مانع نیست».

برای حل مشکلات گفته شده ی فوق و نیز مشکلات ناگفته ی دیگر، یا باید "واج" را به معنای واقعی آن در همه ی انواع جناس ملاک قرار دهیم و کلّا از "حرف" صرف نظر کنیم که البته این امر نیز خالی از اشکال نیست، و یا این که به تقسیم بندی رایج سابق (جناس تام، ناقص، مرکب، قلب و ...) بازگردیم و در همه ی انواع جناس "حرف" را ملاک قرار دهیم و بدین ترتیب گستردگی آرایه ی جناس را به آن برگردانیم.

اگر چه تقسیم بندی جناس در کتاب آرایه های ادبی برای سهولت آموزش صورت گرفته است، باید توجه داشت که هیچ گاه نباید آموزش صحیح را قربانی آسان کردن آموزش نماییم.

برداشت از : http://www.adabesokhan.blogfa.com/

علیرضا قاسمی

نقدی بر مبحث "جناس" در کتاب آرایه های ادبی

مطالب مشابه :

سازمان دانش آموزی ناحیه سه تبریز

طرح نوشته - مواد لازم نوشته

بيشتر دانش آموزان با درس زبان فارسي غريبه هستند

اختتاميه هشتمين جشنواره زبان فارسي كشور در ايلام

آموزش عروض به زبان ساده 2

نقدی بر مبحث "جناس" در کتاب آرایه های ادبی

آموزش آسان عروض (1)

آموزش عروض به زبان ساده 1

ادبيات فارسي (1) – سال اول متوسطه درس چهاردهم