مفاهيم نقوش بر سفال دوران پيش از تاريخ

برزين، پروين. "مفاهيم نقوش بر سفال دوران پيش از تاريخ". دوره 16، ش 184 و 185 )بهمن و اسفند 56): 103-109، تصوير.

خلاصه: نقوش برروي سفالها جهت پي بردن به نحوه زندگي، معيشت و معتقدات مردم و جوامع ابتدايي ـ مشخصات ظروف سفالي در هزاره چهارم ق-م و شيه ساخت آن - كاربرد نقش برروي سفال براي مردم جوامع ابتدايي ـ انواع خط‌ها: خط ساده، متقاطع و هندسي و انواع نقش‌ها: حيوان، خورشيد، ماه، پرونده، طرح انسان.

مفاهيم نقوش بر سفال دوران پيش از تاريخ

پروين ـ برزين

شناسائي هم آهنگ فرهنگ ، آداب ، احوال و چگونگي وضع و طرزتفكر و معتقدات مردمي كه هزارها سال قبل درمراحل ابتدائي زندگي ميكردند مستلزم آنست كه از علوم مختلف چون باستانشناسي، تاريخ و علوم اجتماعي ياري گرفته شود: چرا كه هر يك از آنها مكمل ديگري است تا قبل از پيدايش خط تنها باستانشناسي منبع و مأخذ اطلاعات بود زيرا اسنادي در اختيارميگذارد كه مؤيد وجود شكل و نحوه ابزار و وسائلي است كه مردم دورانهاي گذشته مورد استفاده قرار ميدادند مثلاً ظروفي كه در آن غذا ميخورند ، لباس و پوششي كه داشتند، حيواناتي كه از و جودشان جهت سواري و تغذيه استفاده ميشد و خانه هائي كه در آن سكني ميگزيدند.

پژوهشهاي باستانشناسي همچنين در كليه مسائل و تحولات مربوط به جنبه هاي مادي زندگي چون شروع جمع آوري دانه و ريشه نباتي براي تغذيه تا كشاورزي، آبياري ، نخستين مراحل تجارت و غيره روشنگرو آموزنده بوده است. نگارنده سعي دارد نقش و نگارهاي روي ظروف طرف استفاده مردمان آن دوران را شرح دهد چه، همي نقش ها است كه زائيده معرفت، دانش و اعتقادات آنها يعني افرادي بي بهره از توانائي خواندن و نوشتن و حيوان پرست و حرافاتي است.

در عين حال سعي ميشود موارد استفاده نقوش تا حد امكان با اشاره به مدارك و شواهد موجود بحث و توصيف گردد. انگيزه زيبا پسندي از جمله خصائصي است كه از بدو آغاز تمدن تا به امروز الهام بخش بشر بوده و اين امر حتي در مورد ظروفي كه طرف استفاده عادي و روزمره انسانها بوده صادق آمده است. ايرانيان در ساختن ظروف منقوش مهارت و استادي نشان داده اند و با مقايسه آنچه ساخته اند با اشياء همزمان سرزمينهاي ديگر به اين نتيجه ميرسيم كه نظاير ظروف منقوش ايراني به ندرت شناخته شده است .

از اين رو ميتوان ايران را زادگاه اوليه ظروف منقوش دانست و پيدايش نخستين آنرا توسط سفال سازان ايراني بشمار آورد . از آثار باقيمانده تمدن قبل از تاريخ اين طور تصور ميشود كه نقاشي روي اشياء از هزاره چهارم قبل از ميلاد معمول گرديده است. ظروف سفالي اين دوران با دقت بسيار ساخته شده و در كوره هاي اصلاح شده پخته گرديده اند از شكل ظروف چنين بر مي آيد كه براي ساختن آنها چرخ بكار مي رفته است . اگرچه چرخها بسيار ابتدائي بوده با اينحال هنرمند به خلق ظروفي بسيار متنوع موفق شده كه هم هز نظر شكل وهم از نظر نقش شايان توجه است .

نمونه هاي اين ظروف به رنگهاي قرمز آجري ، نخودي و خاكستري مايل بسيار بوده و در نقاطي چون تپه سيلك كاشان تپه حصار دامغان ، تپه گيان نهاوند ،تل با كون نزديك تخت جمشيد ، شوش وتقريباً تمام نواحي ايران يافت شده اند . با اين كه نوعي وحدت و هماهنگي سبك بين اين نواحي مشاهده مي شود معذالك سبكهاي مختلف در ساخت آنها بكار رفته كه وجه تمايز يك گروه از گروه ديگر و يك ناحيه يا نواحي ديگر است . سفال سازان دوران پيش از تاريخ معمولاً از عوامل طبيعي كه در اطراف خود مشاهده مينموده الهام گرفته و آنها را روي ظروف نقش نموده اند .

با مطالعه اينگونه نقوش در مي يابيم كه طرح و نقش گاه وسيله و يا اشاره اي براي بيان موضوع و مطلبي بوده است مثلاً هر گاه هنرمند قصد داشته راجع بشكار و يا قتل حيوان گفتگو كند جسد حيوان مقتول را رسم نموده و كنار آن انساني راكه در حال كشيدن تير از كمان است قرار داده . گاه اين نقوش مبين معتقدات مذهبي مي باشند. كليه حيوانات اهلي طرف پرستش قرار ميگرفتند زيرااين نوع حيوانات اهلي طرف پرستش قرار ميگرفتند زيرا اين نوع حيوانات براي مردم پيش از تاريخ مظهر خداياني تلقي ميشدند كه در هيأت و شكل حيوان در آمده اند .

بعلاوه اين مردمان به آنچه ديدني نبود ايمان و اعتقاد نداشتند . براي آنان مشكل بود تا خدائي را بپذيرند كه در همه جا حاضر است ولي شكل معين و ملموس ندارد باين سبب خدايان خودرا بشكل موجودات روي زمين مجسم مينموده اند. گاه نقوش بمنزله سحر و جادو نيز بوده است. بعقيده مردم پيش از تاريخ هر گاه تصوير شيئي يا چيزي خلق ميگرديد خود آن نيزبوجودميآمد چنانچه مردم غار نشين بديوارهاي غارمسكوني خود شكل حيوانات و شكار را نقش كرده و باين ترتيب اطمينان داشته اند كه موفق بشكار تعداد بيشتري حيوان خواهند شد. نقوش ترسيم شده روي ظروف را از نظر تنوع ميتوان بشرح زير طبقه بندي نمود:

خط ساده :

خط افقي و يا عمودي كه گاه ساده و زماني موجدار ، روي اغلب ظرف سفالي دوران قبل از ديده مي شود. اين خطوط علاوه بر زيبائي ، هدف ديگري در بر دارند و سازنده ميخواسته باين طريق از جويباري كه آب آن مورد استفاده قرار ميگرفته گفتگو كند آنرا بوسيله خط موجدار مجسم سازد .

خطوط متقاطع:

گروه ديگر اين ظروف با خطوط متقاطع ترئين يافته اند باينمعني كه چند خط بطور متقاطع روي يك خط رسم گرديده است. نقش بدست آمده شباهت زيادي به خيمه هائي دارد كه مردم صحرا نشين در آن زندگي ميكرده اند در ترسيم خطوط متقاطع سازنده احياناً از محل مسكوني خود الهام گرفته است.

اشكال هندسي:

هنر مندان ره سبب تجربه اي كه بمرور ايام بدست آورده بودند با درهم آميختن خطوط بايجاد اشكال هندسي بسيار زيبائي چون مربع ،‌لوزي، مثلث و دايره موفق شده اند داخل اين اشكال نيز با طرحهاي كوچكتري پوشيده شده اند كه هر يك داراي مهاني خاص و بيان كننده موضوعي مي باشند. مثلاً خطوط متوازي منكسر كه در دايره يا مستطيلي محاطند مقداري آب را نشان مي دهند و يا مثلثي كه داخل آن خطوط شطرنجي طرح گرديده معرف كوه است.

نقش حيوان:

روي عده اي از اين ظروف نقش حيوان چون بز، قوچ، اسب و غيره ديده شده است. غالب اين حيوان بي آنكه در تغذيه خود نيازمند بشر باشند خوراك و پوشاك اورا تهيه ميكردند ويا منبع قدرتي بودند كه در كار و يا حمل و نقل و سواري مورد استفاده قرار ميگرفته اند. از انواع آن يكي نقش بز است كه ابتدا بطور طبيعي طرح گرديده ولي تديجاً از تقليد طبيعت احتراز شده است. هنرمند براي ايجاد هر طرح قاعده معيني را در نظر ميگرفته و بدلخواه و ميل باطني خود آنرا نقش مينموده است. غالباً دم حيوان دراز و كشيده شده و شاخها نيز بدون تناسب پهن و بزرگ گرديده است. روي يك جام سفالي كه از شوش بدست آمده و مربوط به هزاره چهارم قبل از ميلاد است. نقش بز باشاخهاي بينهايت بلند ديده ميشود. (شكل شماره 1)

2- شوش- خوزستان 800 ق-م
1- شوش- خوزستان 3500 ق-م

اين امر در مورد گردن مرغ نيز رعايت گرديده چنانچه بر لبه جام مورد بحث طرح مرغهائي را ميبينيم كه با گردن بلند خود نمائي مينمايند.

اندكي بعد فقط بنمايش شاخ بز پرداخته شده باينصورت كه دايره اي بزرگ طرح مينموده اند. گاه طرح بز بطور مستقل روي ظرف به چشم مخورد و زماني تعداد زيادي از آنها را مي بينيم كه گروهي نقش شده اند شايد اين نشانه ايست براي نشان دادن گله و رمه اي در اختيار داشته اند. از ديگر حيواناتي كه طرح آن روي اين ظروف ديده ميشود نقش اسب است با انواع مختلف. اسب و خورشيد دو مظهري است كه همه اقوام هند و اروپائي آنها را بيكديگر مربوط ساخته اند هردوي آنها بتدريج مقام ارجمندي در هنر كسب كرده اند. سفال سازان اين دوران تنها به نقش اسب روي ظروف قناعت نكرده بلكه مجسمه اين حيوان را بصورت يك شيئي تزئيني ساخته و پرداخته اند. از انواع آن مجسمه سفالي است بشكل اسب مربوط به 800 قبل از ميلاد كه در حفاري شوش بدست آمده است.

بر پشت اين مجسمه شكل زين و برگ طرح گرديده . يك طرف آن تصوير كه گراز را در طرفين يك مربع كه داخل آن با خطوط عمودي واقعي متقاطع تزئين گرديده كه داخل آن با خطوط عمودي وافقي متقاطع تزئين گرديده و در دو طرف ديگر تصوير كه گراز بحال تاخت و تاز در نيزار نشان داده شده است. در هردو طرف طرح مرغ ماهيخوار بچشم ميخورد. در دوران قبل از تاريخ نقش مربع كه با خطوط افقي و عمودي خانه بندي شده نشانه زمينهاي مزروعي بوده است. گراز تمايل زياد بخراجي زمينهاي مزروعي داشته و هميشه لطمه فراوان به محصول ميزده است. احتمالاً اين نقش هشداري بوده بكشاورزان كه مزارع خود را از وجود گراز پاك سازند ( شكل شماره 2) .

طرح مار نيز روي ظروف سفالي قبل از تاريخ ديده شده است. مار تا هزاره اول قبل از ميلاد مظهر آبهاي زيرزميني بودو بهمين دليل مورد ستايش قرار ميگرفت. از اين نمونه ليواني است از سفال برنگ نخودي كه ديواره خارجي آن با طرح مار تزئين يافته است. اين ليوان كه در بپه سيلك كاشان بدست آمده مربوط به 3300 پيش از ميلاد است (شكل شماره 3)

نقش مار بطور برجسته نيز روي تعضي از ظروف سفالي آمده از آنجمله خمره ايست كه در كاوشهاي علمي در تپه گيان نهاوند بدست آمده و متعلق به 2500 قبل از ميلاد است. روي شانه خمره نقش يك مار دو سر بطور برجسته مشاهده مي گردد (شكل شماره 4).

گروه ديگرظروف سفالي با طرح پلنگ تزئين يافته اند. هنرمند در نقش پلنگ رعايت نسبت ها را ننموده باين معني كه دم حيوان بينهايت بلند طرح گرديده و تقريباً دو برابر بدن حيوان است و جاي ديگر تنها بطرح بدن و دم حيوان اكتفا شده است نقش پلنگ روي تعدادي از ظروف بدست آمده از نواحي مختلف ايران ديده مي شود (شكل شماره 5).

5- اسمعيل آباد- هزاره چهارم ق-م
4- تپه گيان- نهاوند- 2500 ق-م
3- تپه سيلك – كاشان- 3300 ق-م

نقش خورشيد و ماه :

از ديگر نقوشي كه روي ظروف سفالي دوران قبل از تاريخ خودنمائي مينمايد نقش خورشيد است. خورشيد در هزاره چهارم قبل از ميلاد در فلات ايران از بزرگترين خدايان شمرده ميشد. كاوشهاي انجام شده در تپه حصار دامغان توسط دانشمند باستانشناس امريكائي اين مسئله را روشن ساخته كه در هزاره سوم و دوم قبل از ميلاد مردگان را به سوي مشرق معني طرفي كه خورشيد طلوع مي كند خوابانده اند و لذا مي توان باهميت پرسش آفتاب پي برد.

بعلاوه استنباط مردماني كه در اين دوران و در نواحي مختلف ايران زندگي ميكردند از طلوع و غروب اين بود كه خورشيد از زمين بيرون آمده و پس از طي سيري معين در آسمان به نقطه ديگري از زمين فرو ميرفته و تمام شب را در دالانهاي زير زميني با خدايان بسر ميبرده است. براي آنها شكي وجود نداشت كه زير زمين خدايان ديگري زندگي مي كنند. ضمناً چون خورشيد به زندگي آنها رنگ و رونق مي بخشد هست و نيست خود را از وجود خورشيد ميدانستند و به پرستش آن مي پرداختند.

نمونه جالب ظرف سفالي دسته داري است با لوله كه زير لوله با نقش خورشيد تزئين يافته است. اين ظرف متعلق به 3500 قبل از ميلاد كه در تپه سيلك كاشان بدست آمده است (شكل شماره 6 ).

به مرور ايام نقش خورشيد بتدريج ساده تر شد و بصورت صليب در آمد چنانكه نقش خورشيد بصورت صليب و صليب شكسته روي اين ظروف بسيار ديده مي شود. نقش ماه بصورت هلال زينت بخش تعداد ي از ظروف دوران قبل از تاريخ مي باشد. نمونه قابل توجه ظرفي است شبيه قيف كه بدنه خارجي با هلال ماه زينت شده است. اين ظرف در تخت جمشيد بدست آمده و مربوط به هزاره دوم قبل از ميلاد است (شكل شماره 7).

نقش پرنده :

نقش انواع پرنده و مرغ چون غاز ، لكلك ، مرغابي و امثال آن روي غالب ظروف سفالي كه در نواحي مختلف ايران بدست آمده ديده مي شود. اين نقوش گاه تقليد كامل از طبيعت مي باشند و زماني بطور استيليز نقش گرديده اند . در نقوش استيليزه نقش ها بسيار ساده شده است.

به كلامي ديگر سفال ساز بجاي اينكه تعداد زيادي پرنده را در فضاي كوچكي در اختيارداشته طرح نمايد فقط به نقش دو سر پرنده و تعداد زياد خطوط بجاي پاها پرداخته است و باين ترتيب خواسته خود را بيان نموده است. گاه پرندگان را روي مثلثي ميبينيم كه داخل آن شطرنجي شده است. همانطور كه قبلاً اشاره شد نقش مثلث با خطوط شطرنجي نشانه كوه است. هنرمندان باين تريتب پرندگان را روي كوه نشان داده است. جالب اينكه در ايجاد اين نقش اصول پرسپكتيو (علم مناظر و مرايا) كاملاً رعايت شده ، پرندگاني كه نزديكتر بقله كوه هستند بزرگتر و هر چه دورتر مي شوند كوچكتر نمايش داده شده اند.

ازاين نمونه ليواني است سفالي كه در كاوشهاي تپه گيان نهاوند بدست آمده و مربوط به 3500 قبل از ميلاد است. بر ديوار ه خارجي ليوان نقش مثلث با پرندگاني كه روي آن قرار دارند مشاهده مي شود(شكل شماره8) .

هنرمندان براي تجسم دريا بر روي اين ليوان نقش چند ماهي را در حد فاصل كوههاي طرح كرده و باين وسيله كوه و دريا را كنار هم مجسم ساخته است.

نقش پرندگان دريا غالباً روي خطوط موجدار افقي و عمودي نشانه آب رسم گرديده . نمونه هاي ارائه شده غالباً پرندگاني را مي نمايند كه بطور جمعي روي ظروف آمده ولي روي بعضي ديگر از اشياء سفالي دوران قبل از تاريخ طرح پرنده بطور مستقل و تنها نيز مشاهده مي شود.

در حد فاصل آنها نقوش هندسي و يا گياه و درخت نيز طرح شده است. بروي ليوان سفالي بدست آمده از تپه گيان نهاوند مربوط به هزاره اول قبل ميلاد نقش پرنده اي را كه در حد فاصل نقوش شطرنجي طرح گرديده مي توان ملاحظه نمود (شكل شماره 9).

طرح انسان : از ديگر نقوش كه بر ظروف سفالي دوران قبل از تاريخ جلوه مي كند نقش انسان است با نواع مختلف مع غالباً داراي قامت بلند و شانه هاي پهن و كمر باريك اند. از نمونه هاي برجسته آن ظرفي است كه سفالي پايه دار كه داخل آن با دو نوار متقاطع و طرح دو انسان تزئين يافته است. هنرمند در تجسم ناحيه كمر مبالغه كرده و آنرا بينهايت باريك نشان داده است.

حال آنكه رانها پهن و بزرگ نمايانده . احتمالاً ميخواسته باين ترتيب تصوير زني را در ذهن بيننده تداعي كند. قسمت بالاي بدن فقط بوسيله يك مثلث متساوي الاضلاع معكوس نموده شده است. دستها بطرف بالا و پاها در حال حركت بنظر ميرسد كه شايد بتوان حدس زد كه شخص مورد بحث مشغول دعا است. اين ظرف در حفاري علمي اسماعيل آباد شهريار بدست آمده و مربوط به هزاره چهارم قبل از ميلاد است (شكل شماره 10).

نمونه ديگر ظرفي است سفالي با دهانه گشاد متعلق به هزاره سوم قبل از ميلاد كه از تپه سيلك كاشان يافته شده است. بدنه بدنه خارجي آن با طرح چند انسان مزين شده ودر حد فاصل آنها نقوش تزئيني شبيه گل و بوته قرار دارد. انسانهاي اين ظرف از نظر تناسب و فرم شبيه ظرف اسماعيل آباد است با اين تفاوت كه در اين تصوير دستها بطور عمودي و موازي با پاهايشان داده شده و اصولاً هيچ نوع حركتي و جنبشي را مجسم نمي نمايد. اين طوربنظر ميرسد كه بحال آماده باش ايستاده است (شكل شماره 11).

روي گروهي از اين ظروف نقش انسان بطور دسته جمعي آمده است.از انواع آن ظرفي است پايه بلند كه داخل آن طرح انسانهائي را كه لبريز از حيات و جنبش هستند مي توان ملاحظه كرد. زانو ها خم شده و هر يك از آنها دو دست خود را بر پشت نفر جلوقرار داده و چنين مينمايد كه مشغول انجام برنامه مذهبي و يا رقص گروهي مي باشند. اين ظرف در تل باكون نزديك تخت جمشيد تدست آمده و مربوط به هزاده چهارم قبل از ميلاد است(شكل شماره 12) .

نمونه ديگر قطعه سفالي است از تپه سيلك روي آن نقش عده اي را در حال حركت نشان ميدهد كه دست بدست يكديگر داده اند بين انسانها نقش پرنده و گياه بچشم ميخورد. احتمالاً اين نقش مي تواند نشان دهنده برگزاري يكي از جشن ها به هنگام برداشت محصول باشد. نظير اين نقش در چشمه علي واقع در ري نيز يافت شده است.

مفاهيم نقوش بر سفال دوران پيش از تاريخ

مطالب مشابه :

تعريف علم شيمی

مفاهيم نقوش بر سفال دوران پيش از تاريخ

تاريخ هنر و معماري در ایران (1)

ایلامی ها

سفالگری 2

افسون گردشگران با افسانه

شوش كهن ترين شهر جهان