ویژگی های ژئومورفولوژیکی حوضه آبریز دشت شیراز

حوضه آبریز دشت شیراز از جمله دشت های میانکوهی در بین ارتفاعات زاگرس جنوب شرق ((زاگرس فارس )) بوده که با شیب ملایم و جهت غرب به شرق ، به دریاچه مهارلو ختم میگردد . در این حوضه پدیده های ژئومرفولژیکی قابل ملاحظه ای چون : تنگ های طاقدیسی ، تراست آبرفتی ، پلایا ، مخروط افکنه ، و دیگر اشکال قابل ملاحظه ای یافت شده که با توجه به وسعت 4271 کیلومتر مربعی منطقه ، قابل توجه بوده است.

تنگ طاقدیسی الله اکبر :

در بیشتر مناطق واقع شده در رشته کوههای زاگرس ، اشکال خاص ژئومرفولژی به نام تنگ ، که ناشی از از عوامل سنگ شناسی ، اقلیمی و فرسایشی که خود حاصل بی ثباتی در منطقه بوده ، دیده میشود . در معنای عامیانه اصطلاح تنگ تنها دلالت بر فشردگی داشته و جهانگردان اروپایی ، کلمه تنگ را، به عنوان اسم عام برای دره های باریک و پر شیب و چاک مانندی که در همه جای زاگرس با آن روبرو شده اند ، به کار برده اند .

در خصوص شکل گیری تنگ ها فرضیاتی ارائه شده که از جمله آنها میتوان به حالت های پیشینرودANTECEDANCE و تحمیل SURIMPOSITION، اشاره نمود .

پیشین رود به حالتی گفته می شود که در آن رودخانه ،در جهت معینی قبل از چین خوردن زمین مستقر گشته و وقتی که زمین شروع به چین خوردگی میکند ، رودخانه جهت حرکت خود را حفظ نموده و در این صورت شبیه دره ای می شود که در حال برش یک صفحه است . حال اگر این صفحه به تدریج بالا آمدگی پیدا نماید ، رودخانه مجددا به برش خود ادامه میدهد . در تمامی موارد برای ایجاد پیشین رود چند شرط لازم

می باشد که در درجه اول نوعی کندی در حرکات زمین ساخت لازم بوده تا امکان انحراف زهکشی وجود نداشته باشد و در درجه دوم، جریان آب باید از چنان قدرتی برخوردار بوده که نقش تغییر شکل دامنه ها را از بین ببرد .

در مواردی نیز رودخانه در سطح پوشش ناموافق مستقر گشته و نخست در سطح مولاسی قرار گرفته و پس از اعمال فرسایشی ، این پوشش را از بین می برد . چنین رودخانه ای که بر روی پوششی از نهشته ها که خود ناهمواری های زمین را پوشانده جاری میگردد سورمپوز و این حالت را سورمپوزیسیون و یا تحمیل میگویند .

بررسی های انجام شده در کوه های زاگرس نشان دهنده این مطلب است که پدیده تنگ و پیدایش مسیرهای غیر منطبق با ساخت زمین شناسی و جهت چین خوردگی ، ناشی از اشتراک هر دو پدیده ذکر شده می باشد .

خصوصیت مشترک تنگ های زاگرس ، جوان بودن یا دوباره جوان شدگی این تنگ ها از نظر زمین شناسی است این اشکال از اواخر پلیوسن به بعدشکل گرفته اند . چراکه این تنگ ها ، ناودیس های اواخر پلیوسن و نهشته های کوهپایه ای را قطع نموده اند .

در شمال حوضه آبریز دشت شیراز ، بین کوه های پشت مله و دنباله آن کوههای سعدی ، یکی از این اشکال خاص به نام تنگ الله اکبر وجود دارد که خود نشانه ای از ناهماهنگی بین آبراهه و ساختمان زمین شناسی در این ناحیه چین خورده است . این تنگ مدخل ورودی شهر شیراز از طرف شمال بوده ((دروازه قرآن )) و در سالهای اخیر بدنبال گسترش مدخل ورودی شهر ، این تنگ را در برخی مناطق تعریض و دره آبراهه ای را که از میان این تنگ عبور می نموده ، پر کرده و بر روی آن ، جاده احداث نموده اند .

تنگ طاقدیسی الله اکبر با ارتفاع قابل ملاحظه خود ، در قسمت های بالایی با دیواره مقعر و قسمت های پایینی با دیواره قائم است . سطوح دیواره های این تنگ شواهدی از تخریب شیمیایی و مکانیکی را در خود نشان داده ، بطوریکه رخنمون های مقاوم به صورت گرد و یا حفره حفره در آمده اند .

بازدید علمی از این تنگه که سهوالوصول بوده و در دامنه غربی آن مقبره خواجوی کرمانی و در دامنه شرقی آن گهواره دید و در میان آن دروازه قرآن قرار گرفته و از آن مکان بدلیل بلندی ، بیشتر دشت شیراز قابل رویت است ، خالی از لطف نمی باشد .

تراس آبرفتی رودخانه خشک شیراز :

زمانی که رودخانه جوان است بستر پر شیبی دارد . رودخانه در این حالت بستر خود را حفر نموده و به نواحی پست می برد . ولی رودخانه در زمان پیری قدرت حفر و تراشیدن خودرا از دست داده ومواد را به صورت رسوب بر جای میگذارد . این وضع تا زمانی ادامه پیدا میکند که به عللی بستر رود بر اثر بالا آمدن بخش علیای بستر خود ، دوباره شیب تندی پیدا کند و یا آنکه نقطه ثابت بستر مجددا به عللی از بین برود . در این دو حالت، آب رودخانه دوباره بستر خود را حفر کرده و موادی را که بصورت رسوب بر جای نهاده بوده است با خود میبرد . بر اثر این پدیده سطح بستر رود دوباره پایین رفته ولی آثاری از ته نشست های اولیه در دو طرف کرانه رودخانه بر جای مانده که تقریبا افقی هستند . به این آثار باقیمانده تراس یا تختان های آبرفتی ((ALLUVIAL TERRACE )) میگویند .

مشخصات اصلی یک تراس ، عبارت از یک بخش مسطح است که در قسمت بالا قرار گرفته و نشانه ای از بستر طغیانی رودخانه است و یک کناره بسیار تند که با شیب نزدیک به 90 درجه مشرف به سطح بستر رودخانه است . در بیشتر اوقات قسمت مسطح بخش مرتفع ، حداکثر تراکم مواد را داراست .نقطه ثابت برای رودخانه ای که وارد دریا میشود ، همان کرانه دریا و یا دریاچه است که به آن تهتراز می گویند . سرعت بر جای نهادن مواد در رودخانه هایی که به دریاچه می ریزند بر اثر بالا و یا پایین آمدن تهتراز تغییر می کند .

مطالعات نشان میدهد که در دشت شیراز یک سطح تراسی وجود داشته که موقعیت قابل مشاهده آن در بالا دست رودخانه خشک و در حوالی محل تلاقی رودخانه نهر اعظم و چنار سوخته (( قسمت شمال شرقی میدان معالی آباد ، ابتدای بلوار چمران و پایین دست سد احداثی مربوط به آتش نشانی))می باشد . این تراس آبرفتی از رسوبات نرم تشکیل شده و چون موقعیت آن در داخل دشت است از نوع پادگانه های فلات میان آب محسوب شده که به دره رودخانه فعلی مشرف است . ارتفاع این سطح تراسی در محل ذکر شده ، 13 متر است که هر چقدر به طرف پایین دست رودخانه پیش رویم ، از ارتفاع این سطح کاسته می گردد . بدین دلیل که قسمت اعظم دشت شیراز را واحد های مسکونی و خیابان ها در برگرفته و مسیر رودخانه فصلی و خشک شیراز را در بسیاری از طول مسیر محاط نموده و بوسیله دیوار ه سنگی پوشانده اند ، سطح تراسی رودخانه در محل ذکر شده دیده شده و درون شهر قابل بررسی نیست .

کناره این تراس با شیب 90 درجه ناشی از رسوبگذاری در دوره های مختلف است . ترتیب استقرار سفره های آبرفتی که در کل منجر به پیدایش این تراس شده بسیار متغیر است چرا که نظم و ترتیبی از جهت قرار گیری رسوبات ریز و درشت دانه وجود ندارد . در این خصوص غلبه دوره های فرسایشی که خود در ارتباط با تغییرات آب و هوا بوده ، همراه با تغییرات و افزایش و کاهش حجم آب دریاچه مهارلو عوامل اصلی بوده اند . و موید این مطلب وجود رسوبات دانه ریز این تراس است که حکایت از پیشروی و بالا آمدن این دریاچه در دوره های گذشته دارد .

بخش مسطح این تراس به دلیل حاصلخیزی خوب ، استعداد بالقوه ای را جهت باغداری فراهم آورده است . زمین های کشاورزی و باغ های قصرالدشت و باغ های کناره ای بلوار چمران شیراز بر روی این سطح تراسی بوجود آمده اند .

پلایای شیراز((دریاچه نمک مهارلو)) :

پلایا یک اصطلاح اسپانیایی است و امروزه به عنوان یک حوضه مرکزی مورد استفاده قرار می گیرد . از مشخصات اصلی یک پلایا ، شیب بسیار ملایم و تبخیر نسبتا بالا بوده و منطقه ای است که یک حوضه یا دره توپوگرافی و یا یک حوزه آبریز داخلی را در بر گرفته و پایین ترین سطح زهکشی آب بوسیله لایه های افقی با تشکیلات ریز دانه پوشیده شده باشد . بطور کلی در محیط پلایا ، تبخیر بیش از میزان آبی است که به آن وارد میشود و در صورتی که میزان نزولات جوی منطقه افزایش یابد و یا میزان آبی که به آن وارد میشود ، بیش از تبخیر گردد ، شاهد تشکیل دریاچه دائمی یا موقتی خواهیم بود .

امروزه به دلایلی چون وجود املاح مختلف به ویژه کلرور ، سولفات ها و کربنات ها و استخراج و استفاده آن در صنایع مختلف و نیز نقش اساسی این پلایاها در تعادل آب و هوایی و تغییرات اکولژیکی در حوزه ، توجه بسیاری به آنان میگردد . استخراج نمک پلایای مهارلو جهت کارخانه پتروشیمی شیراز از قدیم الایام مورد توجه بوده ولی بدلیل آلودگی دریاچه به جهت ورود رودخانه آلوده خشک شیراز ، استخراج نمک خوراکی محدودیت بسیاری پیدا نموده است .

در تشکیل پلایای مهارلو (شیراز) در ابتدا شیب طبقات چین خورده به سمت ناودیس ، تشکیل یک چاله ساختمانی را داده و بعد از آن در اثر نیروهای عمودی که به شکل گسله های بزرگ در جهات مختلف شمالی و جنوبی این پلایا عمل نموده اند ، این واحد ساختمانی به صورت کاملا محسوسی پایین افتاده است . حرکات کوهزایی اواخر پلیوسن در مقابل ارتفاعات مهارلو و تنگ نظری در در جنوب پلایا و کوههای احمدی در شرق و کوههای کفترک و گشنگان در شمال ، این پلایا را ایجاد نموده و متعاقب آن به دلیل وجود جریان های آبی که به این منطقه وارد شده ، سطح پایه آبهای محلی گردیده و در نهایت پلایا ی مهارلو تشکیل گردیده است .

این پلایا سطح پایه رودخانه های خشک شیراز و مسیل چنار راهدار و همچنین مسیل نظر آباد بوده که به ترتیب از غرب ، جنوب غربی و شمال شرقی به آن وارد شده وهمراه با آبراهه های پراکنده دیگر و چشمه های متعدد ، در طول دوران چهارم ، مواد تخریبی ارتفاعات مجاورخود را حمل و در آن انباشته نموده و بدین گونه منطقه ای یکنواخت و هموار با شیب بسیار ملایم ((4/0%)) را بوجود آورده است . این سطح هموار از نهشته های ریز رسوبی تشکیل گردیده و کمیت و کیفیت رسوبات وارد شده به این پلایا ، بستگی زیادی به شرایط آب و هوایی و زمین شناسی حوضه آبریز دشت شیراز دارد . در تشکیلات پلایا ، اصولا میزان رس بیش از سیلت است که این خود نشاندهنده این مطلب است که در زمان رسوبگذاری ، آب و هوای منطقه مرطوب تر از زمان حال بوده و تخریب بیشتر به صورت شیمیایی انجام گرفته است .

مساحت این پلایا 257 کیلومتر مربع بوده و حداکثر درازای آن از جهت غرب به شرق به 5/35 کیلومتر میرسد . این سطح گسترده از حوالی روستای گلخون و نیلگونک و برم شور سفلی به طرف جنوب شرقی و شرق گسترش مییابد ، و ارتفاع متوسط آن 1482 متر از سطح دریاهای آزاد است . واحدهای مختلف تشکیل دهنده این پلایا عبارت از دریاچه فصلی ، قشر نمکی و جلگه رسی هستند .

علت شوری آب این پلایا و نمکزار بودن آن ، میزان تبخیر بالای منطقه ، عبور آبراهه ها و رودخانه ها از سازندهای نئوژن دشت و کوههای اطراف و همچنین وجود گنبد نمکی خیر آباد سروستان واقع در شمال شرقی این پلایا است .در سالهای اخیر و بدنبال خشکسالی های گسترده در جنوب کشور و از جمله دشت شیراز متاسفانه شاهد خشک شدن این دریاچه بوده ایم ، دریاچه ای که با پتانسیل های بالای خود میتواند هم از جهت مطالعات علوم زمین و هم جاذبه های گردشگری و تفریحی مورد توجه برنامه ریزان قرار گیرد .

مخروط افکنه :

از عوارض مشخص دشت های داخلی ایران ، پراکندگی مخروط های افکنه در مناطق پایکوهی و پلایاها بوده که عامل اصلی ایجاد آن سیلاب های فصلی میباشد . سیلابهای ناشی از بارش ، پس از خروج از کوهستان ، وارد اوئد ها شده و در جهت سطوح پایه به چاله ها می ریزند . در این محل به دلیل کم شدن شیب و افزایش عرض بستر ، نیروی خالص آب کاهش یافته و آب مواد حمل شده خود را در داخل دره ها به جای می گذارد با این ترتیب مواد درشت در بالا و مواد ریز تر در پایین جای گرفته و مخروط افکنه ایجاد می گردد . هر اندازه که حوضه آبریز وسیعتر و قدرت حمل آب بیشتر باشد ، مخروط افکنه وسیعتر خواهد بود .

وجود مخروط افکنه در پایکوه ها موجب میگردد که از شدت تخریب بین دامنه و دشت کاسته شود . شیب این گونه عوارض ژئومرفولژیکی به طور متوسط 5% است . مخروط افکنه های فعال با رنگ روشن تر نسبت به مخروط افکنه های غیر فعال مشخصند . مخروط افکنه های غیر فعال به این دلیل که عناصرشان در سطح بستر باقی مانده در نتیجه حرارت و نور خورشید ، به مرور زمان رنگ سیاه و تیره به خود می گیرند و این خود نشاندهنده این است که رسوبات به مدت طولانی درجای خود باقی مانده و آبراهه های موجود فعالیتی نداشته اند .

مخروط افکنه های حوضه آبریز دشت شیراز ، اغلب سطوح ناهموار مطبقی دارند که پیدایش آنها در ارتباط با نوسان دوره های خشک و مرطوب دوران چهارم است . در حال حاضر تپه شاهد ها ، یادگاری از مخروط افکنه های گذشته می باشد . ((تپه شاهدهای جنوبی کوه احمدی که در شرق حوزه و تپه شاهدهای شمالی کوه مهارلو که در جنوب شرقی حوزه واقع گردیده اند . ))

در بسیاری از نقاط حوزه مورد مطالعه ، مخروط افکنه ها محل عبور آبهای سطحی و زیر زمینی است که به سمت دریاچه مهارلو جریان دارند . آبهای سطحی محدود بوده و معمولا در فصول مرطوب و یا در مواقع ذوب برف های کوهستانی جریان پیدا میکنند و در مواقعی که شدت طغیان زیاد باشد ، قدرت تخریبی آب افزایش یافته و نظاره گر مخروط افکنه های فعال خواهیم بود .

اغلب مخروط افکنه هایی که در حوزه راسب شده اند ، بدلیل حاصلخیزی مواد متشکله اشان ، به میزان زیادی مورد توجه روستاییان قرار گرفته است . مرغوب ترین دشت های زراعی در جنوب و شرق و شمال پلایای مهارلو و همچنین جنوب شیراز و همچنین روستای کفترک ((شرق شهر شیراز )) روستای قندیلک ((شرق دریاچه مهارلو )) و همچنین روستاهای ظفر آباد و کوشک بیدک ((جنوب دشت شیراز )) بر روی همین مخروط افکنه ها واقع شده است .

در قسمت شمال غربی دشت شیراز در محل پیوستن کوههای قلات و پسکوهک و دراک به واحد دشت ، مخروط افکنه هایی وجود دارد که در حال حاضر محل واقع شدن کارگاهه های شن و ماسه است که میزان برداشت سالیانه بسیار بالایی دارند . که این خود نشانه ای از دخالت انسان در پدیده های ژئو مرفولژی و تغییر محیط طبیعی و در نهایت افزایش قدرت سیلاب ها در اثر تغییر جهت جریان آب می باشد

از آنجا که بر روی مخروط های افکنه ، زمین های زراعی ، شبکه راهها و خطوط ارتباطی و تاسیسات شهری ، معادن ماسه و شن و ........قرار گرفته اند ، شناسایی این اشکال که معمولا از حالت پایداری برخوردار نبوده و پس از فعال شدن ، خسارات جبران ناپذیری را بدنبال میآورند ، لازم میباشد . هر گونه برخورد و استفاده ما انسان ها با طبیعت میبایست که بر اساس مطالعات زیر بنایی و اصولی صورت گرفته تا خدای ناخواسته افزون طلبی انسان ها ، نتایج غیر منتظره و سهمگینی در بر نداشته باشد .

فرید سیداحمدی

ویژگی های ژئومورفولوژیکی حوضه آبریز دشت شیراز

مطالب مشابه :

شیراز , ایران

بيوگرافي شهر شيراز

شیراز

ویژگی های ژئومورفولوژیکی حوضه آبریز دشت شیراز

ادامه شهر شیراز

ویژگی های هیدرو ژئومورفولژیکی دشت شیراز

ايران شناسي- شيراز

برخی از ویژگی های ژئومورفولوژیکی حوضه آبریز دشت شیراز

اردوگاه های فرهنگی تربیتی فعال کشور