حافظ و ریا

به دور لاله قدح گیر و بی‌ریا می‌باش

به بوی گل نفسی همدم صبا می‌باش

نگویمت که همه ساله می پرستی کن

سه ماه می خور و نه ماه پارسا می‌باش

چو پیر سالک عشقت به می حواله کند

بنوش و منتظر رحمت خدا می‌باش

گرت هواست که چون جم به سر غیب رسی

بیا و همدم جام جهان نما می‌باش

چو غنچه گر چه فروبستگیست کار جهان

تو همچو باد بهاری گره گشا می‌باش

وفا مجوی ز کس ور سخن نمی‌شنوی

به هرزه طالب سیمرغ و کیمیا می‌باش

مرید طاعت بیگانگان مشو حافظ

ولی معاشر رندان پارسا می‌باش

ریا از نظر اخلاقی امری است ناپسند و از نظر مذهبی ریا در واجبات به غیر خدا شرک خفی است و در مستحبات بر باد دهنده ی اجر حسنه ی اعمال ، چنانکه خداوند در سوره ی بقره آیه ی 264 می فرماید : «کسی که انفاق و بخشش را برای ریا به مردم انجام می دهد چون قطعه سنگی است که بر روی آن قشر نازکی از خاک است و انفاق کننده در آن بذر می کارد در صورتیکه با رگبار بارانی خاک شسته شده و بذر ها را به خود می برد .» و یا در سوره ی نساء آیه ی 38 می فرماید : « کسانیکه اموال خود را بر ریاء انفاق می کنند ایمان بخدا و روز واپسین ندارند و قرین و هم نشین شیطان هستند و کسی که دوستش شیطان شد بد هم نشینی است .»

حافظ در عصر خود با ریا و ریا کاران مشکل داشته ضرر و فراگیری آن را به صلاح دین و خود ندانسته و بیشتر کسانی را که کوس دین و دینداری را می زنند مورد خطاب قرار می دهد و هر چند به صراحت مسجد را محل تزویر و ریا معرفی نکرده ولی از اشعارش چنین بر می آید که چنان هم به صداقت همه ی شیخان و واعظان خوش بین نیست و گوید :

واعظان چون جمله در محراب و منبر می کنند

تا به خلوت می رسند آن کار دیگر می کنند

بنابرین گوید :

گرچه بر واعظ شهر این سخن آسان نشود

تا ریا ورزد و سالوس مسلمان نشود

یعنی اگر چه برای واعظان گفتن بی پرده ی ریا کاری آنها (حرف حق است و تلخ ) خیلی گران و قابل تحمّل نیست ولی تا زمانی که ریا می کنند از مسلمانی آنها هم خبری نیست چون ریا برای غیر خدا شرک است و کسی که مشرک شد دیگر مسلمان نیست . و به غیر مسلمان نمی شود اعتماد کرد چه رسد به مشرک . خداوند در آیه ی 118 – 119 سوره ی آل عمران می فرماید : « ای کسانیکه ایمان آورده اید از غیر مسلمانان دوست صمیمی بر خود نگیرید و راز خود را بر آنها آشکار نسازید و ..... اگر اهل خرد و اندیشه هستید . چون شما به همه ی کتابهای آسمانی ایمان دارید ، آنها را دوست می دارید و لی آنها در پیش شما اظهار ایمان می کنند و چون تنها شوند به شما کینه توزی می کنند و .... »

و در جایی می گوید :

دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما

چیست یاران طریقت بعد از این تدبیر ما

میخانه که در عرفان محلی بدور از رنگ و ریا است از قول سالکین و رهروان پیر می گوید : پیر ما چون خواست در کارش ریا نکند مجبور شد راهش را از مسجد بسوی میخانه گیرد ، ما چه کار کنیم ؟ حتی او استثنایی بین خود و پیر قایل نمی شود و در مورد خود نیز گوید :

ز خانقاه به میخانه می رود حافظ

مگر ز مستی زهد و ریا بهوش آمد

او نشستن پای صحبت تکراری واعظان بی عمل را بی بهره نوعی وقت کشی می داند لذا گوید :

گر زمسجد به خرابات شدم خرده مگیر

مجلس وعظ دراز است و زمان خواهد شد .

گویند روزی راهزنی به قافله ای زد و اموال آنها را غارت کرد . چون موقع باز کردن مال پیش رئیسشان از بسته ای آیت الکرسی بیرون آمد . رئیس گفت که ببینید این بسته مال چه کسی است اموال آن را به صاحبش برگردانید . گفتند ما دزدیم و برای ما فرقی ندارد که بسته از آن چه کسی است و یا درونش چیست ؟ گفت : ما راهزن مال هستیم ولی راهزن دین نیستیم . آن صاحب مال به اعتقاد به اینکه آیت الکرسی اموال او را نگه خواهد داشت آن را درون اموالش قرار داده و اگر ما آن را برداریم تزلزلی در دینش بوجود می آید . حال بنظر می رسد که حافظ نیز با این دیدگاه بسراحت به پرو بال مسجد نپیچیده است . و در آخر سر پوشیده گوید :

یاد باد آنکه خرابات نشین بودم و مست

آنچه در مسجد امروز کم است آنجا بود

ولی گویا مدت مدیدی در بین صوفیان بوده و بسراحت بر صوفی و صومعه اش تاخته چون :

دلم ز صومعه بگرفت و خرقه ی سالوس

کجاست دیر مغان و شراب ناب کجاست

و یا :

خوش می کنم به باده ی مسکین مشام جان

کز دلق پوش صومعه بوی ریا شنید

تا جائیکه همه ی صومعه و صومعه داران را بدون استثناء اهل ریا شناخته در مورد افشای ریاکاری آنها گوید :

نقد ها را بود آیا که عیاری گیرند

تا همه صومعه داران پی کاری گیرند

در مورد نبودن خدا پرستی واقعی حتی در پیران صومعه گوید :

سر ز حسرت به در میکده ها بر کردم

چون شناسای تو در صومعه یک پیر نبود

به بیانی حتی پیران صومعه نیز بدور از خداشناسی واقعی هستند . البته این ریا و ریا کاری در ارتباط با مذاهب صرف نظر از دین و فرقه در بین آنهایی که خود را در دین برجسته می نمایانند به وفور دیده می شود . و کم تأثیر بودن و حتی بی اثر بودن موعظه و ارشاد همین مقامات دلیل محکمی بر ریاء آنهاست چنانکه امام صادق (ع) می فرماید : چرا چیزی را می گویید که بدان عمل نمی کنید و یا آن حضرت می فرمایند: اثر تعلیم معلّم بدون عمل صالح را به بارانی می ماند که روی صخره می ریزد و بر روی آن می لغزد و تأثیری ندارد. .

آنهاییکه دست اندر کاران تزویر و ریا هستند معمولاً علیرغم علم به ریائی بودن کارشان هوای همدیگر را دارند

گوید :

آنجا که کار صومعه را جلوه می دهند

ناقوس دیر و راهب و نام صلیب هست

ریا هم چون دی اکسید کربن هوا ( چون دود سیگار ) هر چند به مقدار اندک بدون اینکه رنگ و بوی خاصی داشته یاشد کم کم درسلول های جسم آدمی نفوذ کرده و او را مسموم و سر انجام او را خفه می کند ریا هم چنین است آرام آرام بدون اینکه احساس شود در روح و روان آدمی نفوذ و بالاخره با فاسد نمودن معنوی اعمال آدمی بالاخره دین و اعتقادات او را تباه می کند . و در این مورد گوید :

آتش زهد و ریا خرمن دین خواهد سوخت

حافظ این خرقه ی پشمینه بینداز و برو

حتی او تأثیر منفی معصیت بین خود و خدا کمتر از ریا می داند :

می خور که صد گناه ز اغیار در حجاب

بهتر ز طاعتی که ز روی ریا بود

و یا :

جام می گیرم و از اهل ریا دور شوم

یعنی از اهل جهان پاکدلی بگزینم

حافظ با علم به برداشت سطحی و عامیانه از نی و میخواری و در نتیجه نکوهیده بودن آن با توجیه سطحی و ظاهری عانه فهم گوید :

گرچه با دلق ملمع می گلگون عیب است

مکنم عیب کز او رنگ و ریا می شویم

بنظر او چون :

باده نوشی که در او روی و ریائی نبود

بهتر از زهد فروشی است که در او روی و ریاست

و سعی می کند برای مصون ماندن از تأثر و تأثرات ریا در امان باشد سعی می کند که با ریا کاران افت و خیز نکند چون سرابی مانند که نزدیک را دور و دور را نزدیک جلوه می دهند و گوید :

اگر به باده ی مشکین دلم کشد شاید

که بوی خیر ز زهد و ریا نمی آید

بنابرین گوید :

چاک خواهم زدن این دلق ریائی چه کنم

روح را صحبت نا جنس عذابی است الیم

ویا :

من و هم صحبتی اهل ریا دورم باد

کز گرانان جهان رطل گران ما را بس

ویا :

ما نه رندان ریائیم و حریفان نفاق

آنکه او عالم سرّ است بدین حال گواه است

و در تلاش خود تا حدودی موفق است که گوید :

بشارت بر بکوی می فروشان

که حافظ توبه از زهد و ریا کرد

حافظ هر چند سعی در آن دارد که خود را از ریا و ریا کاری دور نگه دارد ولی خود را معصوم نمی داند :

گفتی از حافظ ما بوی ریا می آید

آفرین بر نفست باد که خوش بردی روی

ولی در عین حال در رد انتساب به ریائی خود گوید :

دوش می گفت که حافظ همه روی است و ریا

بجز از خاک درش با که بود بازارم

حالا کسی که می گوید حافظ ریا کار است اگر بغیر از خاک دَرِ دوست که آن هم افتخار است و عبادت محسوب می شود به چه کسی ریا کرده ام ؟

حافظ کسی را که در کارهایش با همت خویش موفق به کنار زدن ریا شده است می ستاید و گوید :

غلام همت آن نازنینم

که کار خیر بی روی و ریا کرد

به ندرت دیده می شود که شخصی ظاهری و باطنی خود را ملزم به انجام اعمال واجب و مستحب دینی بکند و رنگ و بوی ریا نگیرد . چون مرحوم سید علی قاضی که خود او گوید : چهل سال است که آداب عبودیت به جا آورده و تزلزل به خود راه ندادم . تا آن جا که بعضی از مخالفان و معاندان می گویند:« قاضی که این قدر خود را مقیّد به آداب کرده : شخصی ریایی و خودنماست. » ولی گذشت زمان و تأثیر کلام او نشان داد ه چنانکه یکی از مخالفین مرحوم قاضی می گوید: « من سفر بسیار کردم، با بزرگان عالم اسلام محشور بوده ام و از احوال بسیاری از آنان بالمشاهده آگاهم اما حقیقتاً هیچ کس را همانند قاضی تا بدین حد مقید به آداب شرع ندیده ام. »

برای حافظ فرقی نمی کند چه از مسجد باشد چه از صومعه و چه کنیسه و یا ... از هر کجا که بوی ریا بیاید می گریزد :

گر مدد خواستم از پیر مغان عیب مکن .

شیخ ما گفت که در صومعه همت نبود

و مسجد را نیز مستثنی قرار نمی دهد و گوید :

چون طهارت نبود مسجد و میخانه یکیست

نبود خیر در آن خانه که عصمت نبود

و حتی نگرانی خود را از ترویج ریا پنهان نمی کند وگوید :

در میخانه ببستند خدایا مپسند

که در خانه ی تزویر و ریا بگشایند

او برخلاف کسانیکه مسلمانی را در چهار چوب مسجد خلاصه می کنند محل خاصی برای وصال حق نمی داند و می گوید :

غرض ز مسجد و میخانه ام وصال شماست

جز این خیال ندارم خدا گواه من است

و یا در جایی گوید :

همه کس طالب یارند چه هوشیار و چه مست

همه جا خانه ی عشق است چه مسجد چه کنشت

آن مصداق آیه ی 115 سوره ی بقره است که می فرماید : «مشرق و مغرب از آن خداست و به هر سو روکنی خدا آنجاست و خداوند بی نیاز و داناست . »

در مورد هدف واقعی خود که بندگی است ، گوید :

در صومعه زاهد ، در خلوت صوفی

جز گوشه ی ابروی تو محراب دعا نیست

حتی در مورد راه خرابات گرفتن خود معتقد به سر نوشت روز الست است که گوید :

من زمسجد به خرابات نه خود افتادم

این هم از عهد ازل حاصل فرجام افتاد

یعنی این چنین نیست که من خودم فی البداهه خواستم و از مسجد بسوی میخانه رفتم بلکه این قبول دعوت حق بود در روز الست .[1]

حتی توفیق بی ریائی خود را نیز مدیون روز الست می داند :

حافظ مکن ملامت رندان که در ازل

ما را خدا ز زهد ریا بی نیاز کرد

چنان می نماید که حافظ در بین سالکین حقیقی خرابات جزو پیش تازان حتی راهبران بوده است چنانکه گوید :

در همه دیر مغان نیست چو من شیدایی

خرقه جایی گروِباده وُ، دفتر جایی

و یا :

حافظ به کوی میکده دایم به صدق دل

چون صوفیان صومعه دار از صفا رود

هم حافظ و هم صومعه داران هردو با اشتیاق به معبود گاه می رفتند بایک فرقی و آن اینکه صوفیان و صومعه داران برای کار ریائی ولی حافظ باصداقت دل و به خاطر همین صداقت در عملش است که او را محبوب دیر نشینان می کند :

از آن به دیر مغانم عزیز می دارند

که آتشی که نمیرد همیشه در دل ماست

و همین صداقت در دیر است که باب معرفت بر وی گشوده می شود چنانکه گوید :

صوفی و صومعه ی عالم قدسم لیکن

حالیا دیر مغان است حوالت گاهم

و از در خیر خواهی آمده و گوید :

صوفی بیا که خرقه ی سالوس بر کشیم

وین نقش زرق را خط بطلان بر کشیم

نذر و فتوح صومعه در وجه می نهیم

دلق ریا به آب خرابات برکشیم

و یا

ای گدای خانقه بر جه که در دیر مغان

می دهند آبی که دلها را توانگر می کنند

[1] - سوره ی اعراف آیه ی 172

حافظ و ریا

مطالب مشابه :

"انفاق و صدقه"

حافظ و ریا

اهمیت إنفاق و صدقه در اسلام

احسان و انفاق از منظر آیات و روایات

احکام نفقه

فوائد انفاق و صدقه

همراه با حافظ (5)

نقد حافظ نامه