اهميت حركات نمكي در تشكيل منابع عظيم نفتي و گازي حوزه خليج فارس

حركات گنبدهای نمكي و تاثیر ان در تشكيل منابع عظيم نفتي و گازي حوزه خليج فارس

درباره زمين‌شناسي و امكانات نقتي منطقه خليج فارس و حوزه رسوبي آن مقالات بسياري توسط متخصصان در مجلات فني و كنگره‌هاي بين‌المللي ارائه شده است لذا لزومي نمي‌بيند كه درباره جزئيات چينه‌شناسي و تكتونيكي اين منطقه وسيع كه داراي بزرگترين ذخيره هيدروكربوري دنياست بحث نمايم. حركات نمكي سازن هرمز كه از فاز كوهزائي كيمرين پيشين شروع ميشود در تشكيل ساختمانهاي بزرگ د رحوزه رسوبي خليج فارس رل مهمي را در تشكيل ذخاير بزرگ نفتي و گازي بازي ميكند. بطوريكه مشاهده ميشود قبل از حركات كوهزائي آلپن پسين اين ساختمانها در نوااحي خليج فارس بوجود آمده و در اثر فشار زياد رسوبات روي طبقات سنگ مادر قسمت عميق‌تر حوزه رسوبي باعث تشكيل نفت و گاز گرديد و بطرف گنبدها و طاقديسهاي زير زميني تشكيل شده بوسيله حركات نمكي (Pillowstructure) مهاجرت اوليه نموده و خلل و فرج اوليه سنگ را اشغال كرده و باعث حفظ اين خلل و فرج گرديده است و تشكيل بزرگترين ذخيره‌ها نفتي و گازي دنيا شده است.

بدليل رسوبات مداوم و فرورفتگي تدريجي حوزه رسوبي خليج فارس و رسوبات ضخيم بيش از نه هزار متر از دوران اول تا آخر دوران سوم در قسمت عميق حوزه يعني در لرستان و خوزستان و بندرعباس بر روي هم انباشته شده است.
نقشه هم ضخامت دوره‌هاي مختلف زمين شناسي از پرمين تا ميوسن در اين منطقه بزرگ حوزه خليج فارس مؤيد حركات نمكي و تشكيل ساختمانهاي بزرگ زير زميني براي ذخيره سازي هيدروكربن است و در قسمت پلاتفورم عربستان كمترين ضخامت رسوبات را نشان ميدهد.
حركات نمكي سازند هرمز كه از كيمرين شروع شد باعث بالا آمدگي بعضي نواحي بخصوص در ناحيه قطر ـ كنگان كمترين ضخامت كرتاسه را نقشه هم ضخامت دوره كرتاسه را نشان مي‌دهد كه دليل بالا آمدگي ناحيه و باحتمال زياد در اثر حركات نمكي و حركات قاره‌اي بوده است.
مهاجرت اوليه گاز از قسمت عميق حوزه بطرف ساختمانهاي بوجود آمده در پرمين سنگ آهكي ودولوميتي سازند دالان را از گاز اشباع نموده و بزرگترين ذخاير گازي روي زمين را بوجود آورده است ( مثل ميدان‌هاي گازي – قطر پارس و كنگان و نار) مهاجرت اوليه نفت از قسمت عميق حوزه رسوبي در شمال پلاتفرم عربستان بطرف طاقديسهاي كم شيب و بزرگ كه در اثر حركات قاره‌اي و بخصوص حركات نمكي بوجود آمده‌اند حركت نموده و خلل و فرج سنگ‌هاي ماسه‌اي كرتاسه در زبير و بورگان و سنگ آهكي و دولوميتي ژوراسيك بالا را در عربستان اشباع نموده و بزرگترين ذخاير نفتي زمين را بوجود آورده است.
پس از حركات كوهزائي و بوجود آمدن طاقديسهاي زيادي در رشته جبال زاگرس بعضي از آنها مانند طاقديس كبير كوه با بيش از 2500 كيلومتر مربع وسعت بعلت مهاجرت اوليه هيدروكربن، بيشتر گازهاي موجود در قسمت عميق حوزه رسوبي را به طرف طاقديس‌هاي بالشي ناحيه مهاجرت كرده و خلل و فرج سنگ مخزن آهكي و دولوميتي پرمين را در طاقديسهاي اوليه ناحيه كنگان – قطر را پر نموده است. پس از حركات كوهزائي آلپن و بوجود آمدن طاقديسهاي بزرگي مثل كبير كوه هيدروكربني باقي نمانده كه در اثر مهاجرت ثانوي طاقديسهاي مزبور را تغذيه نمايد. گرچه اين نقشه‌ها بسيار عمومي و با مقياس خيلي كوچك رسم شده است ولي از نظر منطقه خليج فارس حاوي اطلاعات بسيار مفيدي مي‌باشند و با در نظر گرفتن نقشه‌هاي مزبور كه فتوكپي آن پيوست است درباره حركات نمكي بهمراه حركات قاره‌اي و تأثير آن در تشكيل طاقديسهاي بالشي قبل از كوهزائي و بوجود آوردن بزرگترين ميدانهاي نفتي و گازي دنيا در اين منطقه بحث خواهد شد.
ديباچه ـ ليس (1950) جزو اولين كساني بود كه زمين شناسي و تكتونيك، توليد زياد و ذخيره عظيم بزرگ سنكلينال خليج فارس را برشته تحرير در آورد. زمين شناسان ديگري بعد از ليس مقالات و اطلاعات با ارزشي ارائه نمودند بخصوص -277; . و . دانينگتن (1967) ، ن. اي. فالكن (1967) جي. اشتوكلين موريس كامن كي و ز. ر بيدون (1974) اطلاعات و مقالات جالبي درباره زمين ‌شناسي و مخازن اين منطقه وسيع انتشار داده‌اند و در حل مسائل زمين شناسي و اكتشافات هيدروكربن اين منطقه رل بزرگي داشته‌اند. پس از آن تاريخ تا به حال اطلاعات ذيقيمتي در اثر اكتشافات حفاري و زمين شناسي كه در كشورهاي اطراف خليج فارس انجام گرفته بدست آمده است. كه ميتوان نقشه منحني‌هاي هم ضخامت دوره‌هاي مختلف را با توجه به اطلاعات بدست آمده تجديد نظر و ترسيم نمود.
گرچه اين نقشه‌هاي هم ضخامت بسيار عمومي و با مقياس خيلي كوچك رسم شده است ولي از نظر منطقه‌اي حاوي اطلاعات بسيار ذيقيمتي مي‌باشد. با توجه به نقشه‌هاي مزبور كه فتوكپي آنها پيوست است درباره نواحي مختلف اين حوزه وسيع رسوبي و امكانات نفتي و گازي آن و اهميت حركات نمكي منطقه و مهاجرت اوليه هيدروكربورها بطور اختصار بحث شده است. نقشه‌هاي هم ضخامت تماماً از مقاله موريس كامن ركي در مجله AAPG دسامبر 1970 برداشته شده است.
جغرافياي ديرينه منطقه خليج فارس در دوره‌هاي مختلف زمين ‌شناسي
دوره پرمين ـ بطوريكه از نقشه هم ضخامت دوره پرمين (Fig 2) ديده ميشود ضخامت طبقات دولوميتي و آهكي پرمين بنام سازند دالان (خوف در عربستان) بين 1000 تا 2000 پا متغير اس تو بيشترين ضخامت در تنگه هرمز و ناحيه قشم مي‌باشد. و حدود قطر و بحرين بين 1000 تا 1500 پا است. و تغييرات ضخامت پرمين بعلت رسوبات كم عمق پلاتفوري خيلي كم است و سازند دالان در دوره پرمين در درياي كم عمق بصورت سنگ آهكي و دولوميتي رسوب نموده است.
دوره ترياس ـ در نواحي قشم و شمال بندرعباس پائين رفتگي ادامه داشته و حداكثر ضخامت رسوبات ترياس در شمال بندرعباس ديده ميشود (Fig 3) و در ناحيه قطر بطرف شمال و ناحيه شيراز ضخامت كمتري از ترياس وجود دارد حركات قاره‌اي و حركات نمكي از ترياس شروع شده است.
دوره ژوراسيك ـ در دوره ژوراسيك حركات قاره‌ائي و حركات نمكي باعث بالا آمدن منطقه فارس را بوجود آورده است و در دوره ژوراسيك ضخامت كمتري در ناحيه خليج فارس رسوب نموده است ولي در مناطق كويت، بي‌طرف و شمال عربستان در اثر پائين رفتگي بيشترين ضخامت حدود 4000 پا رسوبات ژوراسيك ديده ميشود (Fig . 5) .
دوره كرتاسه ـ در اين دوره در اثر حركات قاره‌اي و حركات نمكي ناحيه دالان، بوشهر ، كنگان بحرين، قطر و قوار بالا آمده و كمترين ضخامت دوره كرتاسه در اين نواحي ديده ميشود و بر عكس در نواحي سروستان، شيراز، دزفول و لرستان در شمال و ناحيه هرمز و عمان در قسمت جنوب شرقي خليج فارس پائين رفتگي پيدا نموده و ضخامت حداكثر كرتاسه بيش از 8000 پا رسوب نموده است (Fig 6) اولين بالا زدگي كوههاي گنبد نمكي در كرتاسه ظاهر شده و از دانه‌هاي سازند هرمز در سنگهاي كرتاسه ديده شده است.
دوران سوم ـ در دوران سنوزوئيك برعكس دروه كرتاسه نواحي درالان، بوشهر، كنگان پائين رفته و رسوبات دوران سوم بيش از 12000پا ضخامت در اين نواحي رسوب كرده است. در قسمت جنوبي خليج فارس (عربستان، قطر و بحرين) و در شمال خليج فارس نواحي شيراز و سروستان، دزفول و لرستان ضخامت كمتري در دوران سوم رسوب نموده است (Fig 7) .
بطور كلي در تمام دوره‌ها از پرمين تا اوايل ميوسن درياي كم عمق در تمام منطقه خليج فارس وجود داشته و در اواسط ميوسن دريا پسروي نموده و كم كم رسوبات تبخيري نمك و گچ سازند گچساران و سپس رسوبات دريائي كم عمق و قاره‌اي آغاجاري رسوب نموده‌اند.
سنگ مادر مخازن پرمين ـ سنگ مادر ميدان هاي گازي پرمين كه از جمله بزرگترين ميدان‌هاي گازي روي زمين هستند احتمالاً از شيل‌هاي سيلورين و سنگ‌هاي آهكي و دولوميتي پرمين بوده و از قسمت عميق حوزه رسوبي در اثر فشار و حرارت زياد مواد آلي موجود در رسوبات تبديل به گاز شده و بطرف طاقديسهاي بالشي كه در قسمت بالا آمده پلاتفرم فارس يعني ميدان‌هاي قطر ـ پارس ـ كنگان ـ نار و بحرين مهاجرت جانبي و اوليه نموده است.
سنگ مادر مخازن ژوراسيك ـ سنگ مادر مخزن آهكي ژوراسيك را بايستي در قسمت عميق حوزه رسوبي در طرف شمال خليج فارس و در قسمتهاي شيلي كه از ناحيه مسجد سليمان شروع و بطرف شمال غربي ادامه دارد جستجو نمود مثل شيل سازند سارگلو در مسجد سليمان و امام حسن سنگ مادر مخازن كرتاسه ـ سنگ ماسه سازند بورگان و زبير به ترتيب بطرف شرق شمال شرقي به شيل كژدمي و گدوان تبديل ميگردند كه از بهترين سنگ مادرها مي‌باشند و پس از تشكيل طاقديسهاي بالشي در اثر حركات نمكي و مهاجرت اوليه نفت و گاز انجام گرفته و قبل از عمل دياژنز خلل و فرج داخل سنگ ماسه سيمان نشده از نفت و گاز پر و اشباع گرديده است بطوريكه وقتي نفت از داخل سنگ ماسه بورگان خارج ميشود ماسه شروع به ريزش مي‌نمايد.
سنگ ما درمخازن اوليگو ميوسن ـ سنگ مادر سنگ مخزن آسماري سازنده‌هاي مارني و شيلي پابده و گورپي مي‌باشند كه در زير سنگ آهك آسماري قرار دارند و پس از كوهزائي آلپن و بوجود آمدن طاقديس‌هاي بزرگ دامنه جبال زاگرس نفت و گاز تشكيل شده در سنگ مادر پابده و گوربي بطرف سنگ مخزن آهك آسماري مهاجرت ثانوي نموده و ميدان‌هاي بزرگ نفتي ايران را به وجود آورده است.
سنگ پوشش ـ وجود سنگ پوشش ايندريتي در روي سنگ مخزن‌هاي پرمين ژوراسيك و آسماري بهترين سنگ پوشش را بر روي اين مخازن بوجود آورده است ولي سنگ پوشش سنگ ماسه بورگان شيل‌هاي روي آن ميباشد كه باز هم توانسته نفت و گاز جمع شده در آن را حفظ نمايد و يكي از بزرگترين مخازن نفتي روي زمين را بوجود آورد.
اهميت حركات نمكي و مهاجرت اوليه در تجمع نفت و گاز ايجاد ميدان‌هاي عظيم نفت و گاز بزرگ ناوديس خليج فارس ـ بدلايل زير بزرگترين ذخيره نفتي و گازي دنيا در حوزه رسوبي خليج فارس متمركز شده است.
1- رسوبات مداوم دريائي بيش از 2500 پا در اين حوزه رسوبي باعث تشكيل و مهاجرت هيدروكربورها از دوره پرمين تا ميوسن گرديده است.
2- تناوب سنگهاي مناسب سنگ مادر و سنگ مخزن عالي و همچنين سنگ پوشش مناسب در دوره‌هاي مختلف زمين شناسي كمك زيادي به تشكيل نفت و گاز نموده است. حركات نمكي كه از دوره ترياس شروع شده، باعث تشكيل ساختمانهاي بالشي بزرگ گرديده است. در حين تشكيل طاقديسهاي بالشي تبديل مواد آلي رسوبات سنگ مادر به هيدروكربن انجام گرديده و مهاجرت اوليه و جانبي هيدروكربورهاي بوجود آمده به طاقديسهاي بالشي تشكيل شده در پلاتفرم فارس و عربستان شروع گرديده و باعث پرشدن تخلخل سنگ مخزن اين طاقديسها شده است.
3- قبل از حركات كوهزائي آلپن پسين و نفت و گاز تشكيل شده در قسمت عميق حوزه رسوبي (بخش مارني و شيلي) بعلت فشار زياد رسوبات روي آنها به طرف طاقديسهاي بالشي در قسمت‌هاي بالاتر و پلاتفرم كه در اثر حركات نمكي بوجود آمده‌‌اند مهاجرت اوليه نموده و خلل و فرج سنگ مخزن را پر كرده و باعث حفظ تخلخل اوليه سنگ مخزن گرديده است. اگر در شكل 6 (Fig 6) نقشه هم ضخامت دوره كرتاسه دقت شود ديده ميشود. در ناحيه‌اي كه ضخامت رسوبات كرتاسه كم بوده و بين 2000 تا 4000 پا متغير است و طاقديسهاي بالشي بزرگي در زير اين قسمت بوجود آمده است، در اثر مهاجرت اوليه گاز متشكله در پرمين و طبقات زير آن به طرف سنگ‌هاي آهكي و دولوميتي پرمين در نواحي كم ضخامت كرتاسه باعث پرشدن مخزن سازند دالان در پرمين گرديده، بزرگترين ميدان‌هاي گازي را بوجود آورده است. چنانچه به نقشه هم ضخامت دوران سنوزوئيك (Fig 7) دقت نمائيم ديده ميشود كه ضخامت رسوبات سنوزئيك به طرف سير ثابت عربستان و كرتاسه در شمال خليج فارس باعث مهاجرت اوليه نفت و گازهاي تشكيل شده در ژوراسيك و كرتاسه به طرف طاقديسهاي بالشي بزرگ در پلاتفورم خليج فارس و عربستان گرديده است و بزرگترين ميدان‌هاي نفتي خشكي (ميدان گاوار) و فلات قاره (سافانيا) را در سنگ مخزن‌هاي آهكي و دولوميتي ژوراسيك و در بورگان و زبير و روميلا در سنگ ماسه‌اي كرتاسه را در روي زمين بوجود آورده است.
5ـ بعد از حركات كوهزائي آلپن پسين و بوجود آمدن طاقديسهاي بزرگ و نسبتاً پرشيب را در دامنه رشته جبال زاگرس، نفت و گاز تشكيل شده در سنگ مادر پابده و گورپي در زير سنگ مخزن آهك آسماري در ناحيه فرورفتگي دزفول به طاقديس‌هاي بزرگ دامنه جنوبي زاگرس مهاجرت نموده و ذخيره‌هاي بزرگي را به وجود آورده است.
حال اگر وضعيت زمين‌شناسي حوزه رسوبي بزرگ ناوديس خليج فارس را با حوزه‌هاي رسوبي مشابه دنيا مقايسه كنيم ديده مي‌شود كه علت اينكه در حوزه‌هاي ديگر رسوبي چنين ذخاير عظيمي به وجود نيامده است، شرايط استثنائي است كه در اين منطقه وجود داشته است.
با توجه به جدول ذخيره ميدان‌هاي نفتي منطقه پلاتفورمي بزرگ ناوديس خليج فارس ديده ميشود كه فقط 12 درصد ذخيره نفتي اين منطقه در طاقديس‌هاي تشكيل شده پس از كوهزائي آلپن در دامنه كوههاي زاگرس شده است و بيش از 88 درصد ذخيره نفتي منطقه در نواحي پلاتفورمي و طاقديس‌هاي بالشي تشكيل شده در اثر حركات نمكي تجمع پيدا كرده است و بزرگترين ميدان‌هاي نفتي جهان در اين منطقه كشف شده است.
درباره ذخاير گازي حوزه خليج فارس مانند ذخاير نفتي، حركات نمكي و قاره‌اي كه از ترياس شروع شده و باعث بوجود آمدن پلاتفورم قطر فارس گرديده و باعث تشكيل طاقديس‌هاي بالشي بسيار بزرگي در زير اين منطقه پلاتفورمي گرديده است و بيشترين گاز بوجود آمده در كل اين منطقه در سنگ مادر پالئوزوئيك بطرف طاقديس‌هاي بالشي مهاجرت اوليه و جانبي نموده و بزرگترين ميدان‌هاي گازي زمين را در اين ناحيه به وجود آورد مانند ميدان گازي عظيم چند صد تريليون پاي مكعبي قطر ـ پارس.
اگر مقدار ذخاير گازي منطقه را بررسي نمائيم ديده مي‌شود كه حدود 90 درصد ذخيره گازي اين منطقه در قسمت پلاتفورمي و بالا آمده در اثر حركات نمكي و قاره تشكيل شده است.

نتيجه گيري:
     نتيجه عواملي كه باعث تشكيل بزرگترين ذخاير نفتي و گازي جهان در منطقه خليج فارس و اطراف آن شده است بشرح زير است:
   الف ـ وجود رسوبات مداوم بيش از 8000 متر از دوران پالئوزوئيك تا پليوسن.
   ب ـ وجود سنگ مادر، سنگ مخزن و سنگ پوشش مناسب.
   ج ـ حركات قاره و نمكي قبل از حركات كوهزائي آلپن و بوجود آمدن طاقديس‌هاي بسيار بزرگ و كم شيب بالشي مهم‌ترين عامل تشكيل ذخاير نفتي و گازي اين منطقه مي‌باشد.
   د ـ مهاجرت اوليه نفت و گاز بطرف طاقديس‌هاي بالشي در اثر فشار رسوبات بر روي آنها و پرنمودن تمام خلل و فرج سنگ مخزن تقريباً قبل از عمل دياژنز و حفظ تخلخل اوليه سنگ در اين مخازن منطقه پلاتفورمي.
   -277; - هم زمان بودن تشكيل هيدروكربن در قسمت هاي عميق منطقه با تشكيل طاقديسي‌هاي بزرگ بالشي براي تجمع هيدروكربورهاي بوجود آمده را تشكيل داده است.
   اگر به نقشه تكتونيك ناحيه به مقياس 500،000، 2: 1 زمين شناسي جنوب و مركز ايران (شركت ملي نفت ايران 1975) توجه كنيم مي‌بينيم كه بعلت حركات نمكي و قاره‌اي بعد از ترياس پلاتفورم فارس تشكيل شده است و منحني‌هاي تراز ساختماني بالاي ژوراسيك در قسمت خليج فارس رسم شده است بالا بودن پلاتفورم فارس ـ قطر به خوبي نشان ميدهد و همين بالا آمدگي وسيع ناحيه قطر است كه بزرگترين ذخيره گازي روي زمين را در سنگ مخزن پرمين در خود جاي داده است. با توجه به مراتب فوق‌الذكر اهميت نمك در ناحيه و حركات نمكي در بزرگ ناوديس خليج فارس براي تشكيل بزرگترين ميدان‌هاي نفتي و گازي دنيا روشن ميشود. و يكي از مهمترين عوامل تشكيل ميدانها عظيم نفت و گاز در منطقه خليج فارس مي‌باشد.

منابع:
     1. Dunington, H.V. 1967- Stratigraphical distribution of Oil fields in the Iraq-Iran-Arabia basin: Inst Petroleum Joor. V. 53 no.520, p. 129-153.
   2. Falcon, N.L., 1958- Position of Oil fields in southwest Iran with respect to relevant sedimentary basin, in Habita of Oil: Am Assoc. Petroleum Geologists, p. 1252-1278.
   3. James, G.A., and J.G. Wynd, 1965, Stratigraphic nomenclature for Iranian Oil Consortium Agreement area: Am. Assoc. Petroleum Geologists Bull., v 54, No.12, p. 2182-2245.
   4. Kamen-Kaye, M., 1970, Geology and productivity of persian Gulf Synclynorium; Am. Assoc. Petroleum Geologists. Bull., v. 54 no.12, p. 2371-2394.
   5. Lees, G.M., 1950, Some structural and stratigraphic aspects of the Oil fields of the Middle East: 18th Intenat. Geol. Cong., London, pt. 6. p. 35-44.
   6. Mina, P., M.T. Razaghnia, and Y. Paran 1967- Geological and geophysical studies and exploratory drilling of the Iranian continental Shelf-Persian Gulf: 7th World Petroleum Cong. Proc., Mexico., v. 2, p. 870-903
   7. Stocklin, J., 1968, Structural history and tectonics of Iran: review: Am. Assoc. petroleum Geologists, Bull., v. 52, no.7, p. 1229-1258.

اهميت حركات نمكي در تشكيل منابع عظيم نفتي و گازي حوزه خليج فارس

مطالب مشابه :

سروستان ؟ عسلويه‌اي ديگر در اقليم نفت خيز فارس

تولید زودهنگام 15 هزار بشکه نفت در سروستان شیراز

مقاله(اقتصادی)

آدرس جایگاههای سوخت در سطح کشور--گاز

به مناسبت 26 دی ماه سالروز فرار شاه خائن از ایران اسلامی

اهميت حركات نمكي در تشكيل منابع عظيم نفتي و گازي حوزه خليج فارس

واحد نمک زدايي چشمه خوش به بهره برداري رسيد

اکتشافات مخازن جدید نفتی و گازی در ایران

میادین و مخارن نفتی و گازی موجو در ایران

جغرافياي ديرينه منطقه خليج فارس در دوره هاي مختلف زمين شناسي