اماکن باستانی استان تهران -قسمت دوم

بازار تهران

مجموعه بازار تاريخي تهراندر ضلع جنوبي خيابان 15 خرداد و حد فاصل آن با خيابان مولوي ، خيام و 17 شهريور ، در بافت قديمي و تاريخي شهر واقع شده و چون گذشته مهمترين مرکز تجاري و بازرگاني است. بازار تهران همراه ديگر بناهاي تاريخي محدود خود مانند مسجد امام ، مسجد جامع و.... از مجموعه هاي مهم تاريخي و هنري شهر تهران محسوب مي شود.

با توجه به مدارک و شواهد موجود ، بناي اوليه بازار به دوره شاه تهماسب صفوي و هم زمان با ساخت برج و بارو و دروازه هاي شهر تهران در حدود سال هاي 948- 930 هـ. ق تعلق دارد. ظاهراً چهار بازار لباف ها ، کرجي دوزها ، سراج ( بافنده ) ها و نعل چي ها ، قديمي ترين بخش بازار تهران است.

بخش هاي قديم بازار تهران با پوشش طاق و گنبد مسقف شده و روشنايي آنها از روزنه هاي تعبيه شده در گنبدهاي آجري آن تأمين مي شود.
به نوشته صنيع الدوله ، چهار سوي بزرگ و کوچک بازار در زمان فتحعلي شاه قاجار ساخته شد. در اين زمان مجموعه بازار به طرف شمال غرب و غرب توسعه يافت، به طوري که به تدريج حد فاصل بين ارک و مسجد جامع به بخش پر رونق بازار تبديل شد و معروف ترين و معتبرترين سراها و تيمچه ها در اين محدوده فعال شدند.

در دوره ناصرالدين شاه بر تعداد راسته ها و رسته هاي بازار افزوده شد و تعدادي سرا و تيمچه معتبر ساخته شد. مانند ديگر مجموعه بازارهاي تاريخي ، هر کدام از راسته ها ، رسته ها ، سراها و تيمچه هاي بازار تهران به صنف و فعاليت خاصي اختصاص داشت.

در اين دوره بخش هاي اصلي عبارت بود از : بازار کفاشان ، بازار فرش فروشان ، بازار عباس آباد ، بازار امير ، بازار زرگرها ، بازار ساعت فروشان ، بازار بين الحرمين ( سلطان جعفري ) ، بازار چهار سوق بزرگ ، مسجد جامع ، بازار چهار سوق کوچک ، بازار چهل تن ( که از قديمي ترين بخش هاي بازار و مربوط به دوره فتحعلي شاه است ) ، بازار آهنگران ، بازار مسگران و بازار پاچنار .

علاوه بر اين در نقاط دور و نزديک بازار ، بازارچه هايي ساخته شد که محلات مختلف شهر را تغذيه مي کرد از جمله بازارچه معيـّر و قوام الدوله که به «بازارچه دوقلو» مشهور بودند. از بازار کربلايي عباس علي کمرگچي ، بازارچه نايب السلطنه و ... فقط نامي باقي مانده است.

در خيابان ناصرخسرو ، نزديک مجموعه اصلي بازار نيز بازارچه ها و تيمچه هايي وجود داشت که امروزه بقاياي برخي از آنها مانند بازارچه مروي از دوره فتحعلي شاه ، و تيمچه صدر اعظم باقي است.

رشد و گسترش و پيشرفت سريع تهران ، معماري سنتي بازار را دچار آشفتگي بسيار کرد . به طوري که بخش هاي زيادي از بازار نوسازي يا بازسازي شد و تناسب موجود ميان بخش هاي مختلف آن از ميان رفت. هم اکنون بخش هاي قديمي و جالب توجه بازار عبارت اند از: سردر بازار در سمت سبزه ميدان ، بازار امير ، چهار سوق بزرگ ، تيمچه هاي حاجب الدوله ، علاء الدوله ، قيصريه و مهديه و همچنين بخش هايي از بازار که در ارتباط با مسجد امام، مسجد جامع و بناهاي تاريخي ديگر قرار دارد.

بناي اوليه سبزه ميدان در سمت شمالي مجموعه بازار مربوط به اوايل دوره صفويه است اما در دوره قاجاريه و سال 1268 هـ. ق به دستور اميرکبير ، «حاج علي خان مقدم مراغه اي» ( حاجب الدوله) تغييرات عمده اي در وضع سبزه ميدان داد. اين ميدان در دوره هاي مختلف يکي از مراکز مهم مذهبي ، اجتماعي و سياسي تهران بود و در آن انواع مراسم مذهبي و سياسي اجرا مي شد.

در ضلع جنوبي سبزه ميدان ، سردر زيبايي وجود دارد که به راسته هاي مختلف بازار راه مي يابد. اين سردر از دهانه هاي اطراف که به مغازه ها اختصاص دارد، وسيع تر و پرکارتر است.

بخش هاي قديم بازار تهران با پوشش طاق و گنبد مسقف شده و روشنايي آنها از روزنه هاي تعبيه شده در گنبدهاي آجري آن تأمين مي شود. اما بخش هاي صدمه ديده يا جديد بازار با مصالح جديد و موقتي پوشش يافته و فاقد معماري در خور توجهي است.

چهار سوق بزرگ که در بازاري به همين نام قرار گرفته ، فضايي هشت ضلعي است که با گنبد مدور نسبتاً کوتاهي پوشش شده و سطح داخل آن داراي گچکاري است. اين بنا در سال 1222 هـ. ق ساخته شده است.

بازار و سراي امير از ديگر بخش هاي جالب توجه مجموعه است که در حدود سال هاي 68- 1267 هـ . ق از اموال ميرزا تقي خان اميرکبير ، توسط شيخ عبدالحسين ( شيخ العراقين ) به همراه مسجد و مدرسه اي – معروف به شيخ عبدالحسين – ساخته شده و عوايد آن وقف مسجد و مدرسه شده است.

تيمچه حاجب الدوله در کنار مسجد امام قرار دارد و از با ارزش ترين بناهاي بازار است که در دوره ناصرالدين شاه توسط « حاج علي خان حاجب الدوله » ساخته شده است. در دوره اخير در فضاي داخلي اين بنا ، مجموعه تجاري جديدي ساخته اند که اصالت و صورت قديمي بنا را دگرگون کرده است. از بناهاي ديگر بازار ، تيمچه مهديه در ابتداي بازار امير ( کفاشان) است که داراي پوشش عظيم ضربي و يزدي بندي عالي است

حمام شهرک طالقان
حمام قديميدر بافت قديمي شهرک از توابع طالقان قرار دارد. با توجه به سنگ نبشته موجود ، حمام در سال 1261 هـ. ق در زمان قاجاريه احداث شد. مصالح به کار رفته در ساخت حمام ، سنگ و ملات گل و آهک بود. فرم حمام تقريباً به شکل مستطيل است.

ورودي بنا در ضلع جنوبي قرار دارد. بعد از عبور از دالان ، داخل سربينه مي شويم که يک حوض آب کوچک در وسط آن قرار دارد. با يک راهروي نسبتاً طولاني از داخل سربينه ( رختکن حمام) به بخش شست و شو خانه داخل مي شويم. خزانه آب گرم در شمال و خزانه آب سرد در شمال شرقي اين قسمت قرار دارد.

حمام مصباح کرج
اين حمام متعلق به اواسط دوره قاجاريه و در محلات قديمي شهر کرج واقع است. ورودي حمام با هشت پله به کف حمام در عمق 5/3 متري مرتبط مي شود.

سربينه يا رختکن شامل يک گنبد مرکزي است که در طرفين گنبد چهار گنبد کوچکتر گره پوش مشاهده مي شود. فضاهاي گرمخانه شامل محل نظافت خانه در جنوب با طاق گهواره اي ، شاه نشين در شمال با پوشش گهواره اي ، و محل شست و شو در شمال شرقي و جنوب شرقيِ غرب خزينه است.

در ساختمان حمام از آجرهاي ختايي به ابعاد 5×20×20 سانتي متر و ملات گل آهک استفاده شده است. داخل حمام نيز در گذشته از آهک بود.

حمام مهدي خاني

اين حمام در بازار بزرگ تهران قرار دارد. مساحت آن در حدود 900 متر مربع و شامل حمام به مساحت 450 متر مربع و تأسيساتي چون يک واحد پتوبافي ، واحد مسکوني ، مغازه و سرايداري است. اين بنا داراي جرز( ديوار اطاق و ايوان ، پايه ي ساختمان که از سنگ و آجر سازند) هاي آجري با ملات گل و آهک است. بناي حمام متعلق به دوره قاجار است و در حدود 80 درصد آن سالم به نظر مي رسد.

حمام همتيار
حمام همتيار يکي از حمام هاي قديمي تهراندر خيابان وحدت اسلامي واقع است. اين بنا که همچنان شکل و فرم تاريخي خود را حفظ کرده ، به دو بخش زنانه و مردانه تقسيم شده و مشغول کار است. وجود پاگرد ، حوضچه ، ستون ها و سرستون هاي زيبا ، بينه ، گرمخانه ، سردخانه و ... از ديگر اجزاي اين بنا است.

حمام روستاي درده
در مرکز روستاي درده از توابع فرمانداري فيروزکوه ، حمامي قديمي وجود دارد که قدمت آن به 200 سال پيش مي رسد. براي ورود به حمام بايد از چند پله پايين رفت ، با چرخشي به سمت چپ فضاي رخت کن مشخص مي شود و با چرخشي ديگر به سمت چپ، به گرمخانه راه مي يابد. فضاي رختکن مربع داراي سکوهايي براي نشستن است. در وسط نيز يک حوض سنگي بيضي شکل مشاهده مي شود. گرمخانه داراي محوطه اي مستطيل ، سقف گنبدي و طاق جناغي با نورگير است. مصالح به کار رفته در بنا ملات ساروج (مخلوطي است از آهک و خاکستر يا ريگ که در آب به مرور جذب انيدريد کربنيک کنند و آهکش به صورت سنگ آهک که محکم و پايدار است در مي آيد و از آن در جهت ساختن بنا استفاده مي کنند ) و سيمان است.

حمام هلجرد
اين حمامدر روستاي هلجرد شهرستان کرج قرار دارد. هلجرد يک روستاي تاريخي است که مجموعه اي از آثار قرون گذشته را در خود جاي داده است. حمام هلجرد يکي از اين بناهاي قديمي است که از دوره قاجار به جاي مانده و از ساروج ، سنگ و قلوه سنگ ساخته شده است. در اين حمام نيز مانند حمام هاي ديگر با عبور از راهروي باريکي، رختکن مشاهده مي شود. ورودي زنانه در ضلع ديگر حمام واقع است. سقف اين حمام با طاق عرقچين ساده پوشيده شده و در نوع خود بي نظير است. مخزن آب ، خزينه ، حوض ، گرمخانه ، نظافت خانه و ... از ملحقات حمام است

اماکن باستانی استان تهران -قسمت دوم

مطالب مشابه :

نقشه کامل تهران بزرگ

نقشه ی راه بورس تهران

نقشه تهران - ایران - جهان

استخدام نقشه کش و نقشه بردار

تاریخچه محله بازار

اماکن باستانی استان تهران -قسمت دوم

گزارشي از نشست پژوهشي درباره ساختار تاريخي بازار بزرگ تهران