آیا اقتصاد؛ اسلامی و غیر اسلامی دارد؟

بسم الله الرحمن الرحيم

هذا من فضل ربی

برای پاسخگویی به این پرسش لازم است ابتدا تعریفی از اقتصاد ارائه شود.( تعریف ارائه شده از این ناچیز می باشد و برگرفته از تعاریف دیگران نیست)

تعریف:

اقتصاد؛ فرایندی هدف دار است؛ برای ایجاد ارزش افزوده مادی، و توزیع و مصرف آن در جامعه بشری.

نکته: قبل از شروع به بحث در تعریف بالا، نیاز به ذکر این مطلب است که انسان در کل جهان هستی اصلا و به هیچوجه نمی تواند ایجاد ارزش افزوده نماید. یعنی اگر کل جهان هستی را یک سیستم ببینیم، امکان افزودن بر ارزش این سیستم از توان انسان و هر مخلوق دیگری خارج است. فقط و فقط انسان می تواند در داخل این سیستم با جابجایی ارزش ها، و با کم کردن از قسمتی، در قسمتی دیگر افزایش ایجاد کند.

برای مثال، ما می توانیم خاک را از آهن و کربن فقیر کرده و سازه ای متراکم از فولاد ایجاد کنیم. اما کل ماده و کل انرژی موجود در جهان را ذره ای نمی توانیم جابجا کنیم.

لذا در تعریف فوق که ذکر شده است ؛ ایجاد ارزش افزوده مادی برای جامعه بشری؛ به این معنا است که از طبیعت می کاهیم و در اختیارزندگی دنیایی بشر قرار می دهیم.

اما شرح تعریف فوق. برای فهم مطلب بالا، یک به یک ارکان جمله مورد بحث قرار می گیرد تا مطلب ساده تر بیان و فهمیده شود.

1- فرایند هدف دار:

این که این فرایند با چه هدفی انجام می شود، وجه تمایز اول بین اقتصاد اسلامی و غیر اسلامی است. هدف از انجام این فرایند، مطابق با جهان بینی آن مکتبی است که اقتصاد در آن تعریف و اجرا می شود. به عنوان مثال هدف از زندگی بشری در اسلام چیزی تعریف می شود و در مکتب سرمایه داری چیز دیگری و در مکتب کمونیسم چیزی دیگر.

فعلا وارد این بحث نمی شویم که هدف اسلام چیست و هدف سرمایه داری چیست. البته پس از تشریح کامل تعریف اقتصاد؛ وارد این بحث خواهیم شد.

2- ایجاد ارزش افزوده مادی:

مطلب اول آن که ارزش افزوده ایجاد شده از نوع مادی است نه معنوی، و این در تمامی مکاتب اقتصادی یکسان است.

اما وجه تمایز اقتصاد اسلامی با سایرین، در روش ایجاد این ارزش افزوده است. که در بخش دوم بحث به آن می پردازیم.

برای فهم تفاوت روش در تغییر قاعده فرایند، این مثال خوب است که 4 نفر می خواهند توپ را وارد دروازه کنند اما به چهار روش. لذا چهار نوع بازی مختلف شکل می گیرد.

اولی با پا میبرد که می شود فوتبال، دومی با دست که می شود هندبال، سومی با چوب که می شود هاکی، و چهارمی با چوب و سوار بر اسب که می شود چوگان!

ظاهرا هر چهار نفر یک کار می کنند در حالیکه به دلیل تفاوت در روش اجرایی، چهار فرایند مختلف شکل می گیرد.

3- توزیع:

نحوه توزیع ارزش افزوده به دست آمده ، وجه تمایز بعدی بین اقتصاد اسلامی و سایرین است.

4- مصرف:

نحوه به مصرف رساندن این ارزش افزوده توسط افراد جامعه، وجه تمایز آخر بین اقتصاد اسلامی و سایرین است.

حال که تعریف بطور کامل بیان شد لازم است وارد مصداق های کاربردی شده و بیان کنیم که چه تفاوتی بین اهداف، روش اجرا، نحوه توزیع و نحوه مصرف ارزش افزوده، در مکتب اقتصادی اسلام با سایر مکاتب اقتصادی وجود دارد.

1- تفاوت هدف ها:

تفاوت اصلی و بنیادی در هدف گذاری ادیان توحیدی، با مکاتب بشری، در این است که در مکتب بشری ، ارزش افزوده مادی ایجاد شده فقط برای بهبود و رشد دنیای فرد و جامعه مصرف می شود، اما در مکتب الهی، برای رشد دنیوی و اخروی فرد و جامعه.

ریشه ی تمامی حلال و حرام های ذکر شده در دین توحیدی اسلام، همین است که هرجا رشد مادی فرد یا جامعه در دنیا، مختل کننده ی رشد اخروی آنها باشد، آن کار حرام شده است و هرجا این دو همدوش و هم راستا باشند آن فعل، حلال شمرده شده است.

یعنی تفاوت اصلی در هدف گذاری اقتصاد ، بین اسلام و سایرین را باید در حلال و حرام های وضع شده در اسلام جستجو نمود.

البته ظاهر بسیاری از احکام این است که چون انجام آن کار، منجر به ایجاد ضرر برای دیگری می شود آن فعل حرام است، مثل ربا که منجر به ضرر برای ربا دهنده می شود، اما باید دانست که چون ضرر رساندن به دیگران، ظلم و تباه نمودن حق الناس است، لذا ابعاد اخروی نیز برای آن مترتب است و فقط زیان دنیایی ندارد.

به عنوان مثال، در اقتصاد سرمایه داری، با توجه به نوع هدف گذاری ؛ که رسیدن به نهایت لذت مادی دنیوی است، وقتی عرضه کمتر از تقاضا می شود، شما حق دارید جنس خود را بسیار بیشتر از ارزش واقعی آن به فروش برسانید، یعنی در این اقتصاد، تعیین کننده نرخ هر کالا یا خدماتی دو چیز است. اول، میزان نیاز دیگران به آن و دوم، میزان در دسترس بودن آن. لذا یک تاجر اروپایی اگر جنسی برایش 1 یورو تمام شده باشد و بداند که در کشور شما آن جنس مورد نیاز است و در دسترس شما هم نیست؛ به خود اجازه می دهد که آن را حتی 100 یورو هم به شما بفروشد! و اصلا این را بر خلاف اخلاق اقتصادی نمی داند. در حالیکه در اقتصاد اسلامی شما حق ندارید هیچ جنسی را با سودی بیش از 100درصد ( دو برابر) بفروشید!( بنا به روایتی از امام معصوم) و اگر تاجر مسلمانی هم همین روش را بکار ببندد، باید دانست که او هم در خارج از چهارچوب اقتصاد اسلامی و بر مبنای اقتصاد سرمایه داری کار کرده است.

یا در حبس علم و نشر علم، در اقتصاد سرمایه داری هرکس حق دارد علمی را که به دست آورده دور از دسترس دیگران نگه داشته و از آن برای کسب سرمایه استفاده کند که در اصل نوعی احتکار علمی به شمار می رود. درست مثل علوم هسته ای و فضانوردی که انحصاری چند سرمایه دار است.اما در اقتصاد اسلامی شما حق حبس علم را ندارید و باید علم را نشر دهید و این زکات علم و تکلیفی بر عالم (دارنده سرمایه علمی) است و از این دست مثال ها می توان بیشمار برشمرد.

2- تفاوت در روش ایجاد ارزش افزوده:

روشی که در مکتب سرمایه داری، بعنوان مکتب فراگیر جهان امروز، برای ایجاد ارزش افزوده وجود دارد مطابق با روند زیر است.

1- تراکم سرمایه ها در یک نقطه

2- بکارگیری مغزافزار و دست افزار دیگر انسان ها و تزریق سرمایه در فعالیت های یدی و فکری آنها

3- ایجاد ارزش افزوده و تمرکز آن در یک نقطه

4- توزیع منافع حاصل از ایجاد ارزش افزوده ، بین عوامل ایجاد کننده

اساس اقتصاد سرمایه داری بر این است که اولا کسی ( یا شرکتی) بعنوان سرمایه دار در جامعه وجود داشته باشد.( البته ممکن است بانکها یا موسسات مالی یا بورس یا هیئت مدیره شرکت ها نقش این سرمایه دار را ایفا کنند).

سپس این سرمایه دار، اقدام به خرید خدمت فکری یا نیروی بدنی دیگران کرده و فرایند اقتصادی را به انجام رسانده و ایجاد ارزش افزوده بکند.

سپس این سرمایه بین افراد توزیع می شود که این مطلب در بخش بعدی ، مورد نقد قرار می گیرد. فعلا با همان دو بند اول سر و کار داریم.

این که سرمایه در یکجا متمرکز گردد ، ظاهرا در تمامی مکاتب اقتصادی نیز اتفاق می افتد. مثلا در اسلام، اقسام شراکت، مزارعه ، مضاربه، مساقات و... وجود دارد که در تمامی اینها هم ممکن است تراکم و تمرکز سرمایه صورت پذیرد.( البته در برخی پیوند بین کار و سرمایه ایجاد می شود) اما تفاوت کلیدی و اصلی در اقتصاد اسلامی با سرمایه داری در اثرگذاری طرفین بر سرمایه متمرکز(یا سرمایه – کار) است.

به این معنی که در سیستم سرمایه داری، تمامی سرمایه گذاران بر جریان سرمایه در طول فرایند، نظارت ندارند. به بیان ساده تر ، سرمایه در دست یک نفر یا گروهی خاص و با نظارت آنها مصرف می شود. در حالیکه در عقود اسلامی طرفین، ناظر بر سرمایه و نحوه جریان آن هستند.

یک مثال ساده، شما وقتی در بانک یا بورس سرمایه گذاری می کنید، گرچه پس از حساب سود و زیان، مبلغی را بعنوان سود سرمایه به شما می دهند، اما اصلا شما نمی دانید که ریز حساب و کتاب چه بوده است.هرچند در سرمایه گذاری بورس، نوع شرکت و فعالیت آن مشخص است اما در حساب سپرده بانکی وضع از این هم بدتر است، زیرا اصلا معلوم نیست پول شما در کجا و به چه منظوری سرمایه گذاری شده است! تا چه رسد به آن که ریز محاسبات مالی آن معلوم باشد.

در بورس هم که نوع شرکت و فعالیت آن مشخص است؛ هیچ ضمانتی وجود ندارد که شرکت فوق پس از دریافت سرمایه شما، آن را با روش های حلال به جریان انداخته باشد! یعنی شما هیچ نظارت و مدیریتی بر جریان سرمایه و ایجاد ارزش افزوده ندارید و فقط ممکن است برخی ارقام مربوط به جداول هزینه و درآمد را بطور کلی در اختیار شما قرار دهند.

فساد اصلی در اقتصاد سرمایه داری نیز در همین نقطه بوجود می آید. زیرا سرمایه ای انباشته در اختیار سرمایه داران از طریق بانک یا بورس قرار می گیرد و سرمایه گذار مانند مالک واقعی این سرمایه( نه وکیل و شریک سرمایه گذران) در آن دخل و تصرف می نماید و هیچ نظارت و مدیریتی از جانب سرمایه گذران بر سرمایه و جریان آن وجود ندارد. و هیچ تضمینی نیست که از روش های حلال ( نه از طریق احتکار یا رباخواری یا تولید محصولات مضر یا...) ارزش افزوده ای در سرمایه ایجاد شود.

برای ارائه یک راهکار عملی ، که بخشی از سازوکارهای مطرح شده در اقتصاد اسلام را به جریان بیندازد بنظر می رسد که شکل گیری و توسعه فراگیر تعاونی ها می تواند تا حدی مدیریت و نظارت بر سرمایه را عملی کند .

یعنی شاید بتوان گفت بار اصلی اقتصاد؛ در اقتصاد اسلامی؛ بر دوش تعاونی ها است.

3- تفاوت در نحوه توزیع:

همانگونه که در بخش قبلی توضیح داده شد، تراکم و جریان سرمایه، در نظام سرمایه داری تحت تسلط عده ای خاص به عنوان سرمایه دار قرار می گیرد.

پس از ایجاد ارزش افزوده نیز سرمایه حاصل آمده در اختیار سرمایه دار (فرد یا شرکت) است و اوست که مدیریت توزیع را در دست دارد. در حالیکه در نظام اسلامی، نحوه ی توزیع، یک امر تعاملی و قبل از شروع به سرمایه گذاری است.

یعنی افراد ضمن اینکه حق دارند و باید بر نحوه جریان دهی سرمایه نظارت و مدیریت داشته باشند، همچنین باید در نحوه ی توزیع سرمایه نیز در همان ابتدای کار توافق کنند. نه اینکه یک طرف شراکت، همه کار را به عهده گرفته و بنا به صلاحدید خود سود حاصل آمده را بین ذینفعان و عاملان ،تقسیم و توزیع کند.

ضمن اینکه در اکثر عقود اسلامی ،سرمایه گذاران خود نیز بخشی از عاملیت فرایند را به عهده دارند.

خلاصه کلام آن که فرایند ایجاد و توزیع ارزش افزوده وقتی اسلامی است که تمامی شرکا در این فرایند فعال باشند و هیچ بخشی منفعل و بی اثر نباشد. چه در ابتدای کار که شروع به تراکم سرمایه و کار است و چه در انتها که محل توزیع سرمایه بین شرکا است.

4- تفاوت در مصرف:

در اقتصاد اسلامی کار و تلاش می تواند نامحدود باشد اما مصرف باید محدود، ضابطه مند ، متعادل و حلال باشد.

یعنی نمی توان سرمایه را در راه حرام خرج کرد.

نمی توان سرمایه را فقط برای خود خرج کرد، بلکه باید بخشی از آن به مصرف دیگران و نیازمندان برسد.

نمی توان عرف اجتماعی و میانگین سطح زندگی دیگران را در مصرف نادیده گرفت. یعنی وقتی میانگین سطح زندگی مردم در حد متوسط و در حد ماشین 20 میلیونی است، کسی حق ندارد ماشین 800 میلیونی سوار شود آن هم به این بهانه که دارا است . حتی اگر تمام حقوق اجتماعی و شرعی آن را پرداخت کرده باشد، مثل مالیات و خمس و زکات .

بلکه رعایت دیگران و مواسات با آنها باعث می شود که ملاحظه توان مالی دیگران را بکند و بجای مصرف کردن نامتعادل سرمایه خود، بعد از پرداخت حقوق قانونی و شرعی، سرمایه خود را جایی سرمایه گذاری کند که ایجاد شغل کرده و دیگران را نیز منتفع کند.

حاصل سخن آنکه چون هدف، روش ایجاد، نحوه توزیع ونوع مصرفِ ارزش افزوده ایجاد شده در هر مکتب اقتصادی با سایر مکاتب تفاوت دارد لذا صحیح است که پسوند اسلامی یا غیر اسلامی به اقتصاد چسبانده شود.

آیا اقتصاد؛ اسلامی و غیر اسلامی دارد؟

مطالب مشابه :

اقتصاد اسلامی

آیا اقتصاد؛ اسلامی و غیر اسلامی دارد؟

تعلیق انجمن اسلامی دانشجویان دانشکده اقتصاد دانشگاه سیستان و بلوچستان

منابع دکتری اقتصاد بین الملل 93

منابع کنکور دکتری اقتصاد 94

معرفی سایت: بانک اطلاعات سری های زمانی اقتصادی

اسراف و صرفه جویی در فرهنگ اسلامی ... consumption

منابع دکتری اقتصاد کشاورزی - دکتری نیمه متمرکز و دکتری اقتصاد دانشگاه آزاد اسلامی

اقتصاد لیبرالیستی در دولت های جمهوری اسلامی