تعلیم و تربیت در سیره نبوی

فصل اول:جایگاه تعلیم و تربیت

1-اهمیت و ضرورت تعلیم و تعلم برای معلم،متعلم وجامعه:

اولین آیات وحی بر پیامبر بهترین شاهدبر عنایت فوق العاده اسلام بر تعلیم و تعلم است (علق)در سنت و احادیث نبوی احادیث فراوانی در ارزش و اعتبار علم ،علماو متعلمان آمده ،پیامبر میفرماید:علم آموزی بر هر فرد مسلمانی لازم است بدانید خدا دوستدار طالبان علم است علی (ع) مردم را به سه دسته تقسیم میکند : 1-کسانی که در تحصیل دانش مدارجی را پیموده اند 2- آنان که به تحصیل علم مشغولند جز این دو گروه بقیه بی خاصیت اند اهل بیت در خصوص جایگاه علم به جوانان میگفتند دوست نداریم جوانی را از شما معلمان ببینیم مگر انکه روز او به یکی از دو حالت آغاز شود یا تحصیل کرده و عالم باشد یا متعلم و دانشجو آموختن و آموزش دو کاری است که باید دغدغه زندگی باشد پیامبر فرمود من برای تعلیم فرستاده شدم ایشان وقتی در مسجد دو گروه اهل عبادت و اهل علم را دید در جمع دوم نشستند . اسلام عالم با عملی را که مردم از او بهره مند شوند و هدایت شوند از هفتاد هزار عابد برتر میداند .جامعه ای که به دنبال تحصیل علم حرکت نکند در باتلاق جهالت فرو میرود

2-در سیره نبوی و اهل بیت به کدام علم تشویق شده است ؟

بعضی علمها واجب عینی (خود علم به عنوان یک اعتقاد تک تک مسلمانان واجب و لازم است )و تحصیل آن لازم است هر وظیفه ای از وظایف اسلامی که نیازمند به علم باشد آن علم به عنوان واجب مقد مه ای واجب میشود علاوه بر واجب عینی واجب کفایی داریم که باید بر اساس تقسیم کار صورت گیرد . هر علمی که انسان و جامعه به آن نیاز دارد باید تحصیل شود . خواه عینی ،خواه از باب وجوب مقدمه واجب و خواه وجوب کفایی

3-معلم و آموزش علم دین و زندگی و تشویق به آنها :

در روایات معصومین به آموزش و آموختن هر علمی که برای آینده جامعه موثر باشد تشویق شده روزی امام حسن فرزندان خود و برادرش را جمع کرد و گفت :همه شما کودکان اجتماع امروز هستید و امید میرود که بزرگان جامعه فردا باشید دانش بیاموزید و در کسب علم و دانش کوشش کنید. علی (ع) به جوانان میفرماید:به دنبال تحصیل علومی بروید که در آینده زندگیتان به آن نیاز دارید . پیامبر :آنکه مرگش برسد در حالی که علمی می آموزد که اسلام را با آن زنده و پویا کند بین مقام او وانبیا تنها یک درجه دربهشت فاصله است . یکی از اصلیترین علوم علم هدایت است . معلم باید در ترغیب دانش آموز به اصل علم آموزی کوشا باشد و به جای انتقال روحیه یاس به او روح امید را در او زنده نگه دارد.

فصل دوم :جایگاه تربیت

تعریف تربیت و تربیت دینی:استاد مطهری :تربیت عبارت است از پرورش دادن ،یعنی استعدادهای درونی که بالقوه در یک شی موجود است به فعلیت در آوردن و پروراندن .

پیشوایان دینی انسان تربیت یافته را انسانی میدانند که در راه حق مصرف شود نه در راه هوی

رسول خدا آنگاه که علی (ع) را برای هدایت مردم به یمن میفرستد میفرماید:اگر خدا به واسطه تو تنها یک فرد را هدایت کند برای تو از آنچه خورشید بر آن بتابد بهتر است . کودک و نوجوان سرمایه عظیم جامعه و الگو پذیرترین شخصیت انسانی است پیامبر در جواب مردی که از حق فرزندش پرسید فرموداو را به جایگاه مناسب برسانی . امام حسن خطاب به فرزندان خود و برادرش میفرماید :همه شما فرزندان جامعه کوچک امروزید و امید میرود از بزرگان جامعه فردا باشید

از منظر مکتب تربیتی نبوی سن کودکی و نوجوانی مناسب ترین زمان تربیت است . علی (ع):دل نوجوان مانند زمین خالی است که هر بذری در آن کاشته شود میروید . پیامبر (ع):انسان کوچک سال همچون نقشی است که بر سنگ حک کنند و آموزش دادن به مرد بزرگ مانند نوشته بر آب است .

نقش،مقام و منزلت معلم در تربیت دانش آموز

1-اهل ایمان و عمل صالح بودن :آنان که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند خدا محبتشان را در دل مردم قرار میدهد .

2-احسان و محبت به دانش آموز

پیامبر (ع):قلبها به محبت کسانی که احسان و نیکی میکنند گرایش دارند و نسبت به کسانی که بدی میکنند کینه پیدا میکنند دوست بدار تا دوستت بدارند .

معلم باید دقت کند به همان انداز ه ای که مخاطب نیاز دارد محبت کند .

3- تواضع و رفق و مدارا با دانش آموز :

نباید معلم نسبت به شاگردانش رفتاری تکبر آمیز در پیش گیرد پیامبر میفرماید:به مدارا با مردم امر شدم چنانچه به تبلیغ اصل رسالتم فرمان داده شدم . گشاده رویی ،خوش خلقی ،رعایت حق و انصاف و ... در شکل دادن محبوبیت معلم نزد شاگرد نقش دارد اما یک فضیلت فراموش شده پیگیری مشکلات و خواست ها است .

نقش معلم و مربی در تربیت اعتقادی :

با توجه به اینکه انسان سه بعد شخصیتی دارد مسئولیت تمام معلمین در هر سه آن است :

شناختی -عاطفی ،احساسی-رفتاری نقش معلم در تربیت اعتقادی مربوط به بعد اول و دوم است . پیامبر واهل بیت در تربیت اعتقادی سه مرحله را رعایت میکردند 1- تولد ایمان(تاکید بر آگاهی بخشی به متربی و اقناع او)2-مراقبت و مواظبت(رفع موانع رشد ایمان) 3- نگهداری و تقویت (رشد و تقویت ایمان)

نقش معلم و مربی در تربیت عبادی و اخلاقی :

تربیت عبادی مربوط به بعد سوم است نقش معلمان:نقش آموزشی ،الگویی،نظارت،ایجاد فضای مذهبی و... در آموزش معارف عبادی به چند نکته باید توجه کرد:آموزشها جذاب باشد . بیان فلسفه و آثار عبادات مستند به متون دینی و روایات معتبر باشد روش اصلی آموزش معارف عبادی روش عملی است یادگیری رفتارهای عبادی امری تدریجی بوده و نظارت و مراقبت معلم الزامی است .مربی برای ایفای نقش عالمانه در تربیت باید عوامل مهم و موثر در تربیت را بشناسد و در تغییر و اصلاح آن دخالت کند . و خصوصیات فردی را در نظر بگیرد .

عوامل موثر در تربیت دانش آموز:

1-نقش و جایگاه پدر و مادر (محیط خانواده)

محیط اجتماعی ،محیط خانواده،نوع تغذیه و ... هر کدام سهمی در تربیت صحیح یا اشتباه دارد تاثیر محیط از همان هفت ساله اول زندگی بچه آغاز میشود . رسول خدا یکی از حقوق فرزند بر پدر و مادر را حسن و نیکویی ادب میشمارد . که تاکیدی بر نقش محیط در تربیت است.نوع سخنان ،لحن سخن گفتن و ...نوع رفتارهای خانواده،نوع تلقی و انتظارات والدین ،نوع عکس و پوسترهایی که بر دیوار خانه نصب میشود ،نوع برنامه های صوتی و تصویری و.. در تربیت موثرند.

2-نقش گروه همسالان و دوستان :معاشرت با دوستان بر شکل گیری شخصیت فرد ،نوع رفتار و نگرش او تاثیر میگذارد . گروههای دوستی با تایید یا رد برخی رفتارها و .. رفتارهای مطلوب خود را بر اعضا تحمیل مینمایند .تاثیر ممکن است مثبت یا منفی باشد. اگر دوستان خوب باشد تاثیر مثبت و اگر ناشایست باشند منفی است. حضرت علی (ع):با بدان منشین که طبعت بدون آنکه متوجه شوی بدی را از دوستت میگیرد. گروه دوستان از راه الگو دادن ،تنبیه و تشویق رفتار اعضا بر رفتار فرد تاثیر میگذارد معلم میتواند بسیاری از روحیات فرد را از طریق گروه دوستان بشناسد .

پیش فرضهای تربیتی دانش آموز :

1-نقش اختیار و آزادی در تربیت دانش آموز:کسی که بر اساس انتخابش تربیت نشده وقتی با فضای باز تربیتی مواجه میشود یا به سکون و جمود دچار میشود یابه عصیان رو میاورد. و گاهی سرکشی او بالاتر از کسی است که در محیط آزاد تربیت شده علی (ع):آداب را با زور و فشار بر فرزندان خود تحمیل نکنید .

تربیت تلقینی و تقلیدی از انسان آدم آهنی میسازد که تنها با کوک مربی حرکت میکند پس انسان باید در پذیرش نوع تربیت آزاد باشد .

2- در نظر گرفتن خصوصیات سنی در تربیت :

بهترین روشهای تربیتی اگر در جایگاه و زمان مناسب به کار گرفته نشود نتیجه عکس دارد . در سخنان پیامبر مراحل تربیتی به سه دوره هفت ساله تقسیم شده :7 سال اول رسیدن به استقلال اراده ،تربیت در این سن آزادی و بازی است.7 سال دوم کودک بنده و مطیع است و آمادگی پذیرش آداب زندگی و دینی را دارد . در 7 سال سوم دوست دارد در کارهای اجتماعی به کار گرفته شود . و به رای او اهمیت داده شود.

امام صادق میفرماید در هفت سال سوم مانند یک رفیق صمیمی او را مصاحب و ملازم خود قرار دهید.

روشها وشیوه های تربیتی دانش آموز:

1-شیوه تشویق و تهدید :بشارت به معنای مژده دادن از مقوله تشویق است.و انذار به معنای ترساندن و اعلام خطر کردن از مقوله تهدید ،ایندو یکی از مهمترین روشهای تربیت دینی است باید فرد بداند که تشویق و تهدید برای چیست ؟نکته دیگر رعایت اعتدال است . تشویق نباید زیاد تکرار شود . زیرا ارزش آن از بین میرود. اگر تشویق بیشتر جنبه مالی پیدا کند انگیزه فرد تنها به دست آوردن پاداش مادی بوده و از درونی و نهادینه شدن رفتار جلوگیری میکند.

2-نقش عمل و گفتار در تربیت :شاید زیر بنای تاثیر گذار بودن تعلیم زبانی موزش عملی است اگر چه آموزش رفتاری مهم است اما نباید تعلیم گفتاری (موعظه،استدلال،بیان دلیل و..)را دست کم گرفت . یکی از روشهای تعلیم گفتاری نصیحت است دو نکته باید رعایت شود نصیحت به فرد خاص در حضور جمع نباشد دیگر اینکه در جای خود و در حالت اقبال و پذیرش روحی فرد صورت گیرد .

روشهای آسیب زا در تربیت دانش آموزان:

1- اجبار و تحمیل :در این روش معلم به جای رهبری ریاست میکند لحنش خشن است عقیده اش را تحمیل میکند سبک قرآن و سنت پیامبر پرهیز از اجبار است . معلم اگر از دین سخن میگوید نباید کاری کند که نفرت ایجاد کند .پیامبر (ع):زمانیکه با مردم از خدا سخن میگویید چیزی نگویید که موجب نفرت شود . امام صادق (ع):اگر میخواهی در جامعه مورد تکریم باشی با دیگران با مدارا و نرمی برخورد کن .

2- تحقیر و توهین:تحقیر ممکن است یک کلمه ،اشاره یا حرکت عضوی باشد . و آثار تخریبی دارد . پیامبر : مبادا فردی از مسلمانان را کوچک شمرده تحقیر کنید چرا که کوچک آنها هم نزد خدا بزرگ است . اگر مربی تحقیر کند قبل از اینکه دیگری را تربیت کند نا متعادل بوده شخصیت خود را منتقل کرده که گفته اند تمسخر شوخی ابلهان و هنر انسانهای نادان است

3- جدال و مراء :اگر قصد و غرض از بحث و گفتگو غلبه بر طرف مقابلو تنها عاجز کردنش باشد مرائ است . همچنین اعتراض به کلام دیگری به منظور تحقیر و اهانت به او اظهار برتری نیز تعریف شده است . در تربیت نباید زمانه خویش را به فرد تحمیل کنیم چون سبب سلب آزادی است . پیامبر :پرهیزگارترین افراد کسی است که جدال را ترک کند . هر چند حق با او باشد . مربی که روش جر و بحث را پیش گیرد تخم بی اعتمادی را در دل فرد کاشته است . یکی از آثار جدال پایین آمدن جایگاه مربی است . علی (ع): آنکه به آبروی خود علاقمند است باید مرائ را ترک کند .

4- نا هماهنگی و عدم تطابق گفتار و رفتار مربی :

نا هماهنگی مصادیق فراوانی را همچون دروغ،خلف وعده،نفاق و..را شامل میشود که همگی حاکی از عدم صداقت مربی و معلم با دانش آموز است در روایات آمده به جای سخن گفتن عمل کنید . دیدن اقدام و عمل مربی بهتر و عمیقتر دانش آموز را جذب میکند . کمترین اثر دوگانگی رفتار و عمل مربی بی اثر بودن او در شخصیت مخاطب است تسخیر قلب و شخصیت جوان با عمل آسانتر است تا با سخن .یکی از اثار بد دوگانگی بی اعتمادی به مربی است . علی (ع):به خاطر اینکه مردم زیاد میبینند که عالمان به علم خود عمل نمیکنند به دانش آموزی علاقه نشان نمیدهند. عدم صداقت مربی با مخاطب در رفتار و گفتار باعث میشود بعضی از رذائل اخلاقی به او آموزش داده شود . پیامبر : انسان نباید به بچه وعده ای بدهد و وفا نکند دروغ به بد کاری میکشاند و بد کاری به آتش جهنم میانجامد.

تعلیم و تربیت در سیره نبوی

مطالب مشابه :

تغذیه درسیره ی نبوی

بهداشت فردی در سیره ی نبوی

نخستین همایش بین المللی سیره نبوی در طب

تعلیم و تربیت در سیره نبوی

حجت الاسلام ضیایی - درمان تیک عصبی درطب سنتی

نخستین همایش بین المللی سیره نبوی در طب - ۲ تا ۳ بهمن ۹۲ - شیراز

اهمیت پیشگیری نسبت به درمان

اصلاح سبک زندگی به روش اهل بیت(علیهم السلام- اولین مقاله که درسبک زندگی ارائه شد

ورزش در اسلام-فعاليت جسماني