فرآیند بودجه ریزی در سازمان تامین اجتماعی

برای این منظورمطالب این مقاله در دو بخش جداگانه تهیه شده است . دربخش اول مقاله، کلیاتی در خصوص بودجه و بودجه ریزی  و نقش و اهمیت ان در سازمان ها  ، تعریف مسئله ، اهداف تحقیق ، روش تحقیق ، ارائه خواهد شد. در بخش دوم، فرآیند بودجه و بودجه ریزی در سازمان تامین اجتماعی مورد بررسی قرار می گیرد.

 کلمات کلیدی: بودجه ، بودجه ریزی ، نظام بودجه ، کنترل بودجه ، ضرورت بودجه

 مقدمه:

کمیابی موضوعی است که از آغاز حیات بشری همراه آن بوده است. انسان در طول زندگی خود همواره آمال و آرزوهای مختلفی داشته است  اما محدودیت منابع آنها را مجبور کرده که تنها قادر به پاسخگوئی  تعداد محدودی از آنها باشد و از این رو همواره مجبور به انتخاب بهینه بین اهداف خود بوده است. چنین امری در خصوص بنگاههای اقتصادی و نیز دولت ها مصداق دارد.به این  معنا که شرکت ها و دولتها مجبور بوده اند بین اهداف و سیاستهای متنوع خود، متناسب با محدودیت منابع خود تنها نسبت به عملی کردن تعداد محدودی از آنها اقدام کند. بر این اساس از همان آغاز حیات بشری، استفاده بهینه از منابع، مد نظر بوده است. چرا که منابع کمیابند و ضرورت ئارئ این منابع کمیاب به نحو احسن اداره شوند. همانطور که یک خانوار  باید بین درآمدها و هزینه های خود تعادل ایجاد کند، دولت یا هر بنگاه اقتصادی نیز ملزم به دخل و خرج خود می باشد. لذا  علم اقتصاد به منظور اداره منابع محدود بوجود آمده  بنحویکه در تعاریف اولیه ای که از اقتصاد  بعمل می آید، اقتصاد را علم تخصیص منابع محدود بین اهداف رقابتی دانسته اند و بودجه را نیز ابزار تحقق این هدف  در سازمان ها و دولتها برشمرده اند. در این دیدگاه بودجه بصورت  تبدیل منابع مالی به اهداف انسانی  تعریف می شود.

کمیابی منابع مالی یک محدودیت اصلی در سازمان ها می باشد. صرف نظر از موقعیت مالی سازمان ها، هیچ سازمانی  از مقایسه بین اهداف و انتخاب بین انها گریزی نیست. در مواجهه با این منابع کمیاب، توجه مداوم به برنامه ریزی و تخصیص منابع ضرورت  تام دارد که بودجه و بودجه ریزی ابزار تحقق این اهداف در سازمان ها است.

 بودجه شاهرگ حياتي هر سازماني مي باشد, زيرا سازمانها تمام فعاليتهاي مالي خود, اعم از كسب درآمد و پرداخت هزينه ها براي اجراي برنامه هاي متعدد و متنوع خود را در چارچوب قانون بودجه انجام مي دهد. بنابراين بودجه آئينه تمام نماي همه برنامه ها و فعاليتهاي سازمان بوده و نقش بسيار مهم و حياتي در توسعه سازمانها ايفا مي كند.

خوشبختانه طي سالهاي اخير در سازمان تامين اجتماعي, بدلايل متعدد از جمله گستردگي حجم فعاليتهاي سازمان در سطح كشور, نزديكي به نقطه سربه سري منابع و مصارف و... لزوم به برنامه ريزي در سطح سازمان احساس شده است و برنامه ريزي بعنوان يكي از اولويتهاي اساسي سازمان مطرح شده است. بنحويكه همزمان با آغاز برنامه چهارم توسعه اقتصادي, اجتماعي, فرهنگي كشور(1388-1384) مقدمات اجراي برنامه ريزي استراتژيك (بعنوان يك برنامه بلند مدت) و برنامه پنچ ساله سازمان(بعنوان يك برنامه ميان مدت) فراهم شده است . در این میان بودجه به عنوان آئینه تمام نمای  برنامه ها و عملیات سازمان، نقش مهمی را در این زمینه (تحقق اهداف و استراتژی های برنامه) بر عهده خواهد داشت. از سوی دیگر طی این سال ها، سازمان تامین اجتماعی  پس از گذشت بیش از 50 سال از حیات آن، نظیر هر صندوق بیمه ای ، به نقطه سربه سری منابع و مصارف خود نزدیک شده است که از الزامات مواجهه با این مشکل، برنامه ریزی و تخصیص بهینه منابع و مصارف ( که ابزار تحقق آن بودجه و بودجه ریزی است) می باشد.

با این اوصاف می توان گفت در این برهه از دوران حیات سازمان، توجه به بودجه و بودجه ریزی بیش از هر دوران دیگر در سازمان احساس می شود.

 بخش اول

1)   کلیاتی در خصوص بودجه

در این بخش کلیاتی در خصوص بودجه نظیر واژه بودجه، تعریف بودجه، سیر تکوین بودجه، و اهمیت و ضرورت بودجه به طور خلاصه ارائه خواهد شد تا خوانندگان محترم با مسائل مربوط به کلیات آشنائی پیدا کنند.

 1-1) واژه بودجه:

واژه بوژت (Beget)يك واژه فرانسه قديم است و به كيف چرم اطلاق مي‌شده است كه وجوه نقد را در آن نگهداري مي كردند. بدين جهت ابتدا كيف چرمي كه محتوي صورت مخارج و درآمدهاي دولت انگليس بوده و وزير دارائي انگليس آن را با خود به پارلمان مي آورده و صورتهاي مخارج و درآمدهاي مملكتي را از كيف خارج كرده و براي تصويب به پارلمان عرضه مي داشته است در انگليس Budget ناميده مي شد. به تدريج معني اصطلاح بودجه از خود كيف, تبديل به محتويات آن شد.

بعدا كه به تدريج صورتهاي مزبور در يك صورت واحد گنجانده شده است, اين صورت بنام ”باجت“ در انگليسی و بودجه در فرانسه ناميده شده و در ساير زبانها نيز همين كلمه بكار برده شد. {1}

قبل از انقلاب مشروطه چنين واژه اي در زبان فارسي به كار نمي رفته است و پس از آن چون قانون اساسي ايران بيشتر از قوانين اساسي بلژيك و فرانسه ترجمه و اقتباس شده اين واژه نيز همراه قوانين مالي فرانسه ترجمه و وارد قانون محاسبات عمومي ايران و زبان فرانسه گشته است.{2}

 1) تعاریف بودجه:

ديدگاهها, نظريه ها و تعاريف مختلفی در خصوص بودجه  ارائه شده است. این  تعاريف نیز  متاثر از نظريه هاي اقتصادي در مورد دولت بوده است و ديدگاههاي موجود در زمينه دولت نيز تحت تاثير شرايط متفاوت سياسي, اقتصادي و فرهنگي بوده است. در یک بررسی کلی می توان گفت نظام بودجه بندي به عنوان يك ابزار مهم و حساس برنامه ريزي به موازات رشد و توسعه دولت و جامعه, مراحل و تحولات مهمي را پشت سر گذاشته و امروزه بصورت يك نظام پيچيده فني و مالي درآمده است. اين نظام در آغاز پيدايش خود به علت محدوديت حوزه فعاليت دولت و به علت نگرش منفي جامعه نسبت به فعاليتهاي دولت, عمدتاً يك ابزار سياسي بوده و از دهه سوم قرن ميلادي به علت رواج اقتصاد كينزي كه دولت را به مداخله در فعاليت اقتصادي و سرمايه‌گذاري اجتماعي تشويق و ترغيب مي‌نمود, بودجه دولتي به عنوان ابزار اقتصادي و مالي, علاوه بر نقش هاي سياسي, نقش‌هاي اقتصادي و مالي را نيز بر عهده گرفت و بالاخره با گسترش فعاليتهاي دولتي در همه جنبه هاي زندگي و بزرگتر و پيچديده تر شدن سازمانهاي دولتي و پيشرفت روش‌هاي مديريت و برنامه ريزي و ظهور تكنولوژي اطلاعاتي امروزه, نظام بودجه بندي يك سيستم پيچيده اي از طرحها و برنامه هاست و بودجه علاوه بر نقش هاي سياسي و اقتصادي, نقش حساس و مهم برنامه‌ريزي را نيز عهده دار شده است و امروزه بودجه منعكس كننده انواع برنامه‌ريزيهاي سياسي, اجتماعي و فرهنگي جامعه است. از طرفي چون مسلم شده كه توسعه امري يك بعدي نبوده و توسعه اقتصادي مي تواند به توسعه اجتماعي و فرهنگي بيانجامد, مهمترين عامل در وقوع اين امور, گزينش درست اهداف, استراتژي ها و نهايتاً رسالت هاي سيستم برنامه ها وطرحهاي بودجه است.

بر این اساس  در ميان انواع تعاريفي كه از بودجه به عمل آمده سه دسته عمده را مي توان تشخيص داد:

الف- تعاريفي كه بر جنبه سياسي بودجه تاكيد مي ورزند.

ب- تعاريفي كه بر جنبه هاي اقتصادي و مالي تاكيد مي ورزند.

 ج- تعاريفي كه بر جنبه هاي برنامه اي و مديريت بودجه تاكيد مي ورزند.

3-1) سیر تکوین بودجه:

مفهوم بودجه همگام با تكامل دولت ها و پيچيده تر شدن وظايف دولت, تغيير و تكامل يافته است. اين تكامل را مي توان به چهار مرحله متمايز تقسيم كرد. در مرحله اول كه تقريباً از 1920 تا 1935 مي باشد, تاكيد عمده روي ايجاد يك سيستم با كفايت براي كنترل هزينه‌ها بود و حسابداري هزينه ها و پيوند بين حسابداري و بودجه مطرح بود. مرحله دوم كه در توسعه بودجه عملياتي خود را نشان مي دهد, استفاده از بودجه به عنوان ابزار مديريت مالي بود و خود را در اصلاح ساختار مناسب, بهبود مديريت و برنامه هاي اندازه‌گيري كارظاهر ساخت و بر بودجه اي تاكيد داشت كه كار و فعاليتهاي سازمان را اندازه بگيرد.

مرحله سوم با پيوند دادن بودجه و برنامه به عنوان معياري براي تجزيه و تحليل رفاه اقتصادي آغاز شد و روي پيشرفتهائي كه در تكنولوژيهاي تصميم گيري و اطلاعاتي رخ داده بود تمركز داشت.

مرحله چهارم بواسطه پيچيدگي محيط سازمانها بوجود آمده و باعث استفاده از بودجه بر مبناي صفر به عنوان ابزاري برنامه ريزي راهبردي (استراتژيك) گرديده است. بر این اساس سیر تکوین بودجه را می توان به شرح ذیل برشمرد:

الف- بودجه به عنوان ابزار كنترل

ب- بودجه به عنوان ابزار برنامه ريزي

ج- بودجه به عنوان ابزار مديريت مالي

د- بودجه به عنوان ابزار راهبردي(استراتژيك)

4-1) ضرورت بودجه و بودجه ریزی:

بودجه بندي را ”فرآيند تخصيص منابع محدود به نيازهاي نامحدود“ مي دانند . مجموع كوشش هائي كه صرف تدوين و تخصيص منابع مي شود به منظور”حداكثر استفاده“ از منابعي است كه معمولاً در حد كفايت نمي نمايند و به اصطلاح اقتصادي”كمياب“ هستند. بنابراين در راه رسيدن به ”اهداف مطلوب“ ضرورت دارد به نحوي از هر يك از منابع محدود استفاده گردد كه در تبديل كل منابع به پول بتوان گفت كه با حداقل هزينه, حداكثر استفاده به عمل آمده است.{3}

تضاد و برخورد اين دو واقعيت يعني نامحدود بودن نيازها و محدود بودن منابع, انسان متفكر و انديشمند را به  چنين نتيجه گيري مي رساند كه از منابع محدود بايد براي رفع نيازهاي نامحدود آنچنان ياري گرفت كه ”حد متناسب“ رضايت به دست آيد، و اين نخستين تصور بودجه است و ضرورت بودجه نویسی نیز از همین مسئله ناشی می شود.

5-1- اهميت بودجه:

بودجه بندي اهداف و كاربردهاي مختلفي در تنظيم, تصويب, اجرا و كنترل سياستهاي دولت و سازمانها دارد. در مرحله اول, بودجه چارچوبي را براي تنظيم سياستهاي دولت و سازمانها فراهم مي كند و فعاليتهاي مختلف براي رسيدن به اهداف توسعه و تقسيم اين فعاليتها بين مجريان فعاليتها تعيين مي شود. در مرحله تصويب, بودجه وسيله كنترل قانوني است. در مرحله اجرا, بودجه بندي راهنماي مديران در اجراي سياستهاي تدوين شده است و در نهايت بودجه بندي مهم ترين ابزار كنترل و نظارت بر عملكرد دولت و سازمانها محسوب مي شود. بنابراين اهداف و مقاصد بودجه بندي را در سطح كلان(دولت) كه قابل تصميم به سطوح سازماني نيز مي باشد, را مي توان به شرح ذيل بيان كرد:

الف- بودجه وسيله اي براي تدوين و تنظيم برنامه هاي دولت و سازمانها است.

ب- بودجه وسيله تحصيل مجوز قانوني براي فعاليتهاي دولتها و سازمانها است.

ج- بودجه راهنماي اجراي سياستهاي دولتي و سازمانها است:

د- بودجه قوي ترين وسيله كنترل قوه مجريه توسط قوه مقننه و وسيله آگاهي و اطمينان مردم از مصرف صحيح و قانوني منابع و وجوه عمومي است.

بیان مسئله

بر اساس مطالب ارائه شده در خصوص اهمیت وضرورت بودجه در سطح کلان کشوری و نیز سارمانهای دولتی و غیر دولتی نظیر سازمان تامین اجتماعی ، و نیز آغار فرآیند نظام برنامه ریزی در سطح سازمان در غالب برنامه های استراتژیک  و برنامه های پنج ساله سازمان  و ارتباط نزدیک برنامه وبودجه با یکدیگر و شکل گیری خدمات سازمان در سطح مناطقی که باعث شده عمده منابع و مصارف سازمان در سطح منابع صورت گیرد . همگی باعث شده که بررسی نظام بودجه ریزی سازمان  در سطح مناطق ، از اهمیت ویژه ای برخوردار باشد.

براساس نظام فعلی بودجه ریزی سازمان تامین اجتماعی ، فعالیت های مربوط به تهیه وتنظیم بودجه ، از اوایل شش ماه دوم سال قبل شروع می شود. برای این منظور در ابتدا در ستاد مرکزی سازمان ، ضوابط و دستور العمل های تهیه وتنظیم بودجه که در بر گیرنده فرمها و ضوابط تهیه وتدوین آیتمهای مختلف بودجه ای (منابع ومصارف) می باشد تهیه و پس از تصویب در ستاد برنامه وبودجه سازمان ، برای تهیه وتدوین بودجه های استانی به ادارات کل و مدیریت های درمان ارسال می شود . ادارات کل و مدیریت های درمان نیز بر اساس فرمها وضوابط تعیین شده در دستوالعمل و نیز برنامه های مورد نظر خود در سال آتی ، اقدام به تهیه وتنظیم بودجه پیشنهادی خود می کند . بودجه پیشنهادی استان ، پس از بررسی های اولیه در اداره کل بودجه و تشکیلات و جرح و تعدیل های لازم در جلسه دفاع بودجه به تصویب می رسد  که از آن بعنوان بودجه مصوب استان یاد میشود .

بودجه مصوب برای عملیاتی شدن  قبل از شروع سال مالی به استانها ابلاغ میشود . آنچه در پایان سال مالی اتفاق می افتد ، بودجه عملکردی نام دارد که معمولا از لحاظ آماری با بودجه پیشنهادی مصوب متفاوت می باشد .

در این تحقیق تلاش می شود که دلایل انحراف بودجه عملکردی از بودجه پیشنهادی و مصوب استانها مورد بررسی قرار گیرد.

اهداف تحقیق

هدف این تحقیق بررسی فرآیند بودجه سازمان تامین اجتماعی و بیان عوامل انحراف بودجه عملکرد ی از بودجه پیشنهادی و مصوب استان در بخش منابع و مصارف و ارائه راهکار مناسب برای از بین بردن این انحرافات می باشد.

ضرورت تحقیق

بودجه تبلور برنامه یکساله هر سازمان می باشد . بنابراین هرچه بودجه دقیق تر ومناسب با نیازها و شرایط باشد ، اجرای برنامه سالانه نیز سهل تر و امکان پذیر تر می شود . طی سالهای اخیر بدلیل عدم تناسب بودجه مصوب استان با نیازهای واقعی آنها در برخی موارد هزینه ای ، اجرای برنامه های استانی در سطح ادارات کل و مدیریت درمان با مشکل مواجه شده که این امر در برخی موارد ، حتی منجر به حذف آن برنامه کاری از دستور کار استانها شده است . حتی در برخی موارد (نظیر تعهدات قانئنی وبیمه بیکاری) این امر منجر به ارائه چهرهای نامناسب از سازمان در سطح جامعه شده که این موضوع زیبنده سازمانی با این قدمت و گستردگی فعالیت نمی باشد. از این رو شناسایی دلایل انحراف از بودجه مصوب وتلاش برای رفع این انحرافات کمک شایان به برنامه ریزی دقیقتر استانها ونیز کاهش مشکلات بعدی آنها در طول سال مالی خواهد کرد . این موضوع با آغاز فعالیت های مربوط به اجرای برنامه استراتژیک و برنامه پنج ساله سازمان اهمیت بیشتری پیدا خواهد کرد .

روش تحقیق

در این پروژه از روش کتابخانه ای در خصوص بودجه ومراحل آن استفاده شده و برای کاملتر شدن آن از برخی سایت ها  الهام گرفته شده و برخی مطالب هم به کمک یکی از کارمندان  سازمان تامین اجتماعی گرد آوری شده تا این مقاله به صورت فعلی درآمده است

پرسش ها و فرضیات تحقیق

1-    از لحاظ آماری بین بودجه پیشنهادی و مصوب و عملکرد استان انحرافاتی وجود دارد؟

2-    دلایل انحراف بودجه چیست؟

3-    فرآیند بودجه در سازمان تامین اجتماعی چگونه است؟

4-    تهيه و تدوين بخشنامه بودجه و دستورالعمل تهيه و تنظيم بودجه بر عهده چه واحدی است؟

تاریخچه تأمین اجتماعی

سابقه تأمین اجتماعی در ایران به تصویب اولین قانون استخدامیكشوری در سال ۱۳۰۱ باز می گردد كه طی آن، نظامی برای بازنشستگی به وجود آمد. در اینقانون، سه اصل تأمین اجتماعی كه عبارت بودند از فراهم نمودن “حقوق و تأمین خاص” برای كسانی كه پس از خدمت، توانایی فعالیت خود را از دست می دهند، “مقرری خاص” برایكسانی كه به علت حادثه ای، علیل و از كار افتاده شوند و “حمایت كارفرمایان” ازخانواده هر مستخدم كه فوت شود، به چشم می خورد.

تشكیل وزارت رفاه اجتماعی، تحول دیگری بود كه در سال ۱۳۵۳ رویداد. این وزارتخانه، تقریبا تمامی امور مربوط به بیمه درمان و رفاه اقشار مختلفجامعه را تحت پوشش خود قرار داد. در این میان، تصویب “قانون تأمین اجتماعی” درتیرماه ۱۳۵۴ و تشكیل “سازمان تأمین اجتماعی” را می توان آغازگر تحولی نو در نظامتأمین اجتماعی كشور دانست. در سال ۱۳۵۵ با تصویب قانونی كه منجر به انحلال وزارترفاه و تشكیل وزارت بهداری و بهزیستی شد، سازمان تأمین اجتماعی به “صندوق تأمیناجتماعی” تغییر نام داد و تعهدات و امكانات درمانی آن به وزارت بهداری و بهزیستیمحول شد. اما این تغییر، چندان دوام نیاورد و با تصویب لایحه ای در شورای انقلاب درسال ۱۳۵۸، سازمان تأمین اجتماعی دوباره احیا گردید.

بعد از انقلاب

با وقوع انقلاب اسلامی و تغییر قانون اساسی، مبحث “تأمیناجتماعی” به طور صریح به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران راه یافت. در اصل ۲۹ اینقانون آمده است: “برخورداری از تأمین اجتماعی برای بازنشستگی، بیكاری، از كارافتادگی، بی سرپرستی، حوادث و سوانح و نیاز به مراقبت های بهداشتی و درمانی به صورتبیمه ای و غیربیمه ای، حقی است همگانی و دولت موظف است خدمات و حمایت های فوق رابرای یكایك افراد فراهم نماید.

در همین راستا، در برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (۱۳۶۸تا ۱۳۷۲)، دو دیدگاه بیمه ای (اشاره به مشاركت مردم) و دیدگاه حمایتی (اشارهبه وظیفه دولت) مورد توجه قرار گرفت. در سال ۱۳۶۷ قانون بازنشستگی پیش از موعد بیمهشدگان به تصویب رسید كه با كاهش سن و سابقه موردنیاز برای بازنشستگی، فشار مالیبسیار سنگینی را به صندوق تأمین اجتماعی وارد كرد.در سال ۱۳۶۸ با تصویب قانونی،ارایه تعهدات درمانی و اداره امور مراكز درمانی سازمان تأمین اجتماعی از وزارتبهداشت، منتزع و به سازمان تأمین اجتماعی واگذار شد.در برنامه دوم (۱۳۷۳ تا ۱۳۷۸)،نگاه جامع تری به مقوله تأمین اجتماعی وجود داشت.

بخش دوم

2) بررسی فرآیند بودجه و بودجه نویسی در سازمان تامین اجتماعی:

بحث بودجه در سازمان تامين اجتماعي, نظير هر سازمان اقتصادي ديگر, از بدو تشكيل آن مطرح بوده است. اما در سازمان تامين اجتماعي, پيچيدگي كاركردهاي آن, از لحاظ حجم و نوع وظايف باعث شده كه بودجه بندي اين سازمان, از لحاظ ماهيتي با پيچيدگي خاص روبه رو باشد, بنحويكه مي توان گفت اين پيچيده گي باعث شده كه بودجه و بودجه ريزي در سازمان تامين اجتماعي, تا حـدودي با بودجه و بودجه ريزي  دولتي و شركتي, متفاوت باشد.

 1-2- مراحل تهيه بودجه در سازمان تامين اجتماعي

مراحل بودجه در سازمان تامين اجتماعي از چهارمرحله تشكيل مي شود كه در مجموع اين چهارمرحله را دور بودجه اي يا سيكل بودجه اي نيز مي نامند. اين چهارمرحله عبارتند از:

مرحله اول: تهيه و تنظيم و پيشنهاد بودجه(بودجه پيشنهادي)

مرحله دوم: تصويب بودجه(بودجه مصوب)

مرحله سوم: اجراي بودجه(بودجه تخصيصي)

مرحله چهارم: نظارت و كنترل بودجه(تفريغ بودجه)

مرحله اول تهيه و تنظيم و پيشنهاد بودجه:

اين مرحله شامل كليه عمليات مربوط به تهيه, ارزيابي, طبقه بندي و تنظيم اطلاعات بودجه اي مي باشد. در اين مرحله, هر ساله ستادي به نام ستاد برنامه و بودجه در سازمان تشكيل مي شود, اين ستاد علاوه بر آنكه اهداف, سياستها و برنامه هاي اجرائي سازمان را بر حسب بخشهاي مختلف بررسي,‌تصحيح و تلفـيق مي نمايد, بودجه پيشنهادي و احدهاي اجرائي (ادارات كل اعم از ستادي و اجرائي) را نيز مورد رسيدگي قرار مي دهد. بودجه پيشنهادي ستاد برنامه و بودجه پس از تائيد توسط هيات مديره براي تصويب نهائي به شوراي عالي سازمان فرستاده مي شود. طبق ماده 20 اساسنامه سازمان, هيات مديره مكلف است تا اول دي ماه هر سال, بودجه كل سازمان را براي تصويب به شورايعالي تقديم نمايد.

مرحله دوم تصويب بودجه:

منظور ازاين مرحله تصويب بودجه پيشنهادي هيات مديره توسط شوراي عالي سازمان مي باشد. تصويب بودجه به مفهوم تائيد و تجويز برنامه هاي مالي هيات مديره به وسيله شورايعالي است. در اين مرحله, بودجه اي كه هيات مديره پيشنهاد نموده است قبل از شروع سال مالي اجراي بودجه, به صورت قانون در مي آيد و جهت اجرا به هيات مديره و واحدهاي اجرائي ابلاغ مي گردد.

در سازمان تامين اجتماعي, بودجه پيشنهادي هيات مديره, بعد از تقديم به شورايعالي,جهت رسيدگي به كميته هاي تخصصي مربوطه ارجاع مي شود. شوراي عالي سازمان پس از ارائه نظرات و پيشنهادات كميته هاي تخصصي, بودجه سازمان را با تعديلاتي به تصویب مي رساند. نكته مهم در اين مرحله اين است كه هدف, تصويب اعداد و ارقام نيست بلكه منظور اصلي, رسيدگي به سياستها و برنامه هاي هيات مديره مي باشد كه با توجيهات اقتصادي, اجتماعي و... همراه مي باشد و به صورت اعداد و ارقام تجلي يافته است.

مرحله سوم اجراي بودجه:

اجراي بودجه كليه مراحلي را شامل مي شود كه جهت وصول درآمدها و ساير منابع تامين اعتبار ازيك طرف و مصرف اعتبارات پيش بيني شده و مصوب از طرف ديگر به مورد اجرا گذاشته مي شوند. اين مرحله شامل ابلاغ بودجه, تخصيص بودجه و مصرف اعتبارات مي باشد. در مرحله مصرف اعتبارات مخارج سازمان به مرحله عمل در مي آيد. مرحله مصرف اعتبارات خود شامل مراحل تفضيلي تامين اعتبار, عملكرد (تعهد) و دستور پرداخت مي باشد.

مرحله چهارم  نظارت و كنترل بودجه:

نظارت بر بودجه به معني كنترل مالي و قانوني نحوه اجراي بودجه مصوب و ارزيابي نتايج حاصل از اجراي بودجه است. در حال حاضر وظيفه نظارت و كنترل بودجه سازمان را  اداره كل بودجه و تشكيلات برعهده دارد.

اما هر ساله براي تهيه و تنظيم بودجه سالانه سازمان, CPM يا برنامه زمانبندي تهيه و تنظيم بودجه توسط ستاد مركزي تهيه و بر اساس اين برنامه زمانبندي, جزئيات مراحل اول و دوم و تهيه بودجه كه همان تهيه, تنظيم, پيشنهاد و تصويب بودجه مي باشد, با جزئيات آن مشخص مي شود. بر اساس CPM تنظيم شده, مراحل مختلف تهيه و تنظيم و تصويب بودجه, همراه با واحدهاي ستادي و اجرائي متولي هر يك از مراحل, به ريز مشخص مي شود. در يك تقسيم بندي كلي جزئيات CPM يا مراحل تهيه, تنظيم و تصويب بودجه سالانه سازمان را مي توان به چندين قسمت مجزا و به شرح ذيل تقسيم كرد:

1- بررسي چشم انداز پيش روي سازمان در سال مالي مورد نظر و تهيه و تدوين راهبردها و خط مشي هاي سازمان:

گام اول تهيه و تنظيم بودجه ساليانه سازمان, بررسي چشم انداز پيش روي سازمان از ابعاد درون و برون سازماني و تدوين راهبردها و خط مشي هاي سازمان بر اساس اين چشم انداز مي باشد. در اين مرحله, سازمان پيش بيني مي كند كه در سال مالي مورد نظر, با چه مسائل و موضوعات درون و برون سازماني و از لحاظ متغيرهاي اثرگذار بر عملكرد سازمان مواجه مي باشد. اين پيش بيني كمك شاياني به ترسيم فعاليتهاي سازمان در سال مالي مورد نظر خواهد داشت.

2- پيش بيني و تصويب منابع و مصارف و نرمهاي كلان سازمان(بر اساس مفاد بند قبل),  تهيه و تدوين بخشنامه بودجه و دستورالعمل تهيه و تنظيم بودجه بر اساس آن و ابلاغ آن به واحدها ذيربط:

پس از تصويب راهبردها و خط مشي هاي كلان سازمان در ستاد برنامه و بودجه, كميته هاي تخصصي به تهيه و تنظيم اهداف و سياستهاي بخشي در چارچوب راهبردها و خط‌مشي هاي كلان سازمان مي پردازند. محصول نهائي كميته هاي تخصصي, پيش‌بيني منابع و مصارف و نرمهاي كلان سازمان مي باشد كه پس از بحث و بررسي در ستاد برنامه و بودجه, به تصويب مي رسد. اين برآوردها چارچوبي را براي تجزيه و تحليل ارقام پيشنهادي ادارات كل بيمه اي و مديريتهاي درمان استان, شركتهاي وابسته به سازمان و واحدهاي ستادي بدست مي دهد. همزمان تهيه فرمهاي برنامه هاي اجرايي توسط اداره كل بودجه و تشكيلات و تائيد آن در ستاد برنامه و بودجه, تهيه بخشنامه برنامه و بودجه, و تهيه و تنظيم اهداف و سياستهاي بخشي توسط ستاد برنامه و بودجه و تائيد آن توسط مديرعامل و تهيه دستورالعمل تهيه و تنظيم بودجه توسط اداره بودجه و تشكيلات و ابلاغ آن به معاونتها, ادارات كل ستادي, ادارات كل بيمه اي و مديرتهاي درماني استاني, صورت مي گيرد.

3- تهيه, تنظيم و تصويب بودجه پيشنهادي ادارات كل, مديريتهاي درمان, شركتهاي وابسته به سازمان, واحدهاي ستادي تدوين تبصره هاي بودجه بر اساس مفاد بخشنامه بودجه و دستورالعمل تهيه و تنظيم بودجه:

در اين مرحله واحد های استانی(ادارات كل بيمه اي و مديريتهاي درمان), ستادي با توجه به بخشنامه بودجه و دستورالعمل تهيه و تنظيم بودجه, كه در مرحله قبل تهيه شده بود, به تنظيم بودجه پيشنهادي خود مي پردازند. علاوه بر آن در اين مرحله, تبصره هاي بودجه نيز مورد بررسي و تصويب قرار مي‌گيرد. در این مرحله اداره کل بودجه وتشکیلات ، سیاستهای بخش مصوب ستاد برنامه و بودجه را به معاونت های سازمان ابلاغ می کند . همزمان با ابلاغ اهداف وسیاست های بخشی شوراهای تخصصی و فنی و درآمد ، سرمایه گذاری ، درمان و . . . با تشکیل جلسات متعدد ، وصول حق بیمه ، درآمدهای سرمایه گذاری و تعهدات قانونی را برای سال آتی برآورد می نمایند.

 4- تلفيق بودجه ستاد, استانها و بررسي و تدوين تبصره هاي بودجه

در اين مرحله اداره كل بودجه و تشكيلات با تلفيق برنامه هاي اجرائي واحدهاي ستادي, شركتهاي تابعه و ادارات كل بيمه اي و مديريتهاي درمان استان ها, به تهيه بودجه سراسري اقدام مي نمايد, بودجه تلفيقي پس از بحث در ستاد برنامه و بودجه و جرح و تعديل آن در اين ستاد و تائيد نهائي آن, براي بررسي و تائيد و تصويب, به هيات مديره فرستاده مي شود.

5- بررسي و تصويب بودجه در هيات مديره

در اين مرحله هيات مديره به بررسي برنامه و بودجه پيشنهادي سازمان, ارسالي از سوي ستاد برنامه و بودجه (تهيه شده در مرحله قبل) پرداخته در صورتيكه هيات مديره نظر خاصي در خصوص بودجه پيشنهادي ارسالي داشته باشد آنرا براي بازبيني مجدد به اداره كل بودجه و تشكيلات برمي گرداند و اداره كل بودجه و تشكيلات پس از اعمال نظرات هيات مديره آنرا براي تصويب مجدد به هيات مديره ارائه مي نمايد. در صورت جلب رضايت هيات مديره, بودجه پيشنهادي به تصويب هيات مديره رسيده و آنرا براي تصويب نهائي به شوراي عالي ارسال مي نمايد. همچنين در صورتيكه هيات مديره در خصوص بودجه ارسالي از سوي ستاد برنامه و بودجه, اصلاحيه خاصي نداشته باشد, آنرا مستقيماً براي تصويب به شوراي عالي ارسال مي كند.

6- بررسي و تصويب بودجه در شوراي عالي

در اين مرحله شوراي عالي سازمان, پس از بررسي برنامه و بودجه پيشنهادي در كميته هاي تخصصي خود و اعمال نقطه نظرات خود در آن, آنرا به تصويب مي رساند. شايان ذكر است, شوراي عالي سازمان بالاترين مرجع تصميم گيري در سازمان در خصوص كليه امور مي باشد.

7- ابلاغ بودجه به واحدهاي ذيربط و مبادله موافقت نامه

پس از تصويب نهائي بودجه در شوراي عالي, اداره كل بودجه و تشكيلات به تدوين و تسهيم نهائي بودجه بين ادارات كل و مديريتهاي درمان استاني, واحدهاي ستادي و شركتهاي تابعه پرداخته و با دستور مديرعامل آنرا ابلاغ مي كند. طي سالهاي اخير ابلاغ بودجه به واحدهاي استاني(ادارات كل و مديريتهاي درمان) از طريق تنظيم ومبادله موافقتنامه بين ستاد و واحدهاي استاني صورت مي گيرد.

در پايان نيز اداره كل بودجه و تشكيلات كتاب برنامه و بودجه سازمان را تهيه و ارائه مي نمايد. شايان ذكر است كه از لحاظ زماني, مراحل توضيح داده شده فوق(فرآيند تهيه و تنظيم بودجه سالانه سازمان) حدود 6 ماه به طول مي انجامد, به نحويكه فعاليتهاي مربوط به تهيه و تنظيم بودجه سالانه سازمان, از اواخر نيمه اول سال مالي قبل(شهريورماه) شروع و تا اواسط اسفند ماه كه در آن زمان, مبادله موافقت نامه بين ستاد و واحدهاي استاني صورت مي گيرد, بطول مي انجامد.

 2-2) شناخت موجوديتهاي مرتبط با نظام بودجه ريزي سازمان

 در يك تقسيم بندي کلی, موجوديت هاي موثر در نظام بودجه ريزي فعلي سازمان تامين اجتماعي, شامل موجوديتهاي داخلی و خارجی می باشند.

موجوديتهاي داخلي سازمان شامل شورايعالي, هيات مديره, معاونتهاي سازمان, ادارات كل ستادي و واحدهاي اجرائي مي باشد. موجوديتهاي خارجي نيز شامل مجلس شوراي اسلامي, سازمان برنامه و بودجه, وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشكي, تشكل هاي كارگري و كارفرمايي, شوراي عالي حقوق ودستمزد و وزارت رفاه و تامين اجتماعي مي‌باشد, که  نمودار و جدول زیر اين موجوديت ها و  نقش چگونگی تاثیر آنها  را  در فرآیند بودجه سازمان، به تصوير مي

 نقش و تاثیر موجودیت های داخلی  بر بودجه سازمان

 نقش و تاثیر موجودیت های بیرونی  بر بودجه سازمان

  3) کاستی ها و نقاط ضعف نظام فعلی بودجه ریزی سازمان تامین اجتماعی:

نظام فعلی بودجه ریزی سازمان علی رغم نقاط قوتی که دارد، دارای یکسری کاستی ها ناکارامدی هاست که  برخی از آنها را می توان به روش مورد استفاده و برخی دیگر را به فرآیند انجام کار، نسبت داد. 

 ناكارآمدي روشي ناشي از نقاط ضعف ساختاري و ذاتي روش بودجه بندي سنتي است كه متناسب با كاركردهاي سازمان تامين اجتماعي نيست. همچنين نظام موجود بودجه ريزي در سازمان در فرآيند اجرا ی نظام انتخابی