انشای راهنمایی

زنگ انشا

کلاس درس، آرام است و سنگین است

و من با گام هایم سینه اش را رنجه می دادم

همه آرام و خاموشند

و بر عکس همیشه، چهرها در رنج می بینم

نفس ها مرده در سینه

نگاه مات شاگردان برایم تازگی دارد

« کلاس درس انشا، درس سختی نیست!»

چرا پس بچّه ها آرام و خاموشند؟

صدای من سکوت خسته را در خویش می کوبد:

« بیا هرمز، بخوان انشای مادر را »

و یکباره کلاس از نرمش خود دست می دارد

و هرمز با صدای خسته اش آرام می خواند:

«برای مادرم من هدیه ای دارم»

دلی بی تاب، امّا گرم

برای مادر بیچاره ام کز خانه ی ما رفت »

و ناگه بغض در راه گلویش بغمه می گردد

و شاگرد ان همه در خویش می لولند

یکی آرام می نالد که:

«هرمز مادرش مرده... .»

و آن گه سیل اشک از دیدگانش راه می گیرد

و بر چشمان این امیدهای دور

سرشکی گرم می غلتد

و هرمز هم چنان با لرزشی محسوس می خواند

« برای مادرم من هدیه ای دارم

دلی بی تاب، امّا گرم»

و من هم در درون خویش، بی آرام می گریم

«کلاس درس انشا، درس سختی نیست؟»

مسعود محمودی (شباهنگ)

***

مقدّمه

درس انشا، از درس هاي سه گانه ي ادبيّـــات فارسي است و اصلي ترين دوره ي آمــوزش آن، دوره ی راهنماييست. جستارگشتي زده ايم بر خود و حاشيه هاي آن كه به اميد خدا سودمندباشد. تعريف انشا

انشا در لغت به معناي« ايجاد، پرورش، ابداع، خلق كردن و از خود چيزي گفتن» است. آن چـه هم كه امروزه فنّ انشا گفته مي شود، از نخستين معناي آن - ايجاد - گرفته شده است.

در اصطلاح ادبيّات، انشا عبارتست از: «نوشتن جملات و عباراتي كه افكار نويسنده را به صورتي روشن و زيبا بيان مي كند، به طوري كه خواننده آن را- به آساني– بفهـمد و برايش زيبا و مطـلوب باشد.( فرهنگ لغت دهخدا)

اين واژه با واژه هاي املا، خواندن، نوشتن و ... مراعات نظير دارد.

سابقه ي درس انشا از گذشته تا كنون

با نگاهي به برنامه ي درسي آموزشگاه هاي جهان، از گذشته هاي بســيار دور تا امروز، درمي-يابيم تنها درسي كه هميشه در برنامه هاي درسي وجود داشته است و به عنوان اصـلي ترين درس ها به شمار مي رفته است، همانا درس سرنوشت ساز «زبان و ادبيّات» بوده است.

تدريس درس انشا در آغاز به صورت شفاهي بود، به خصوص در يونان باستان، روم، اروپاي قرون وسطي و نيز در هند و چين، كه بعدها به صورت مكتوب در آمد و تربيت كاتبان، بخــــش مهمّي از فرايند مدرسه اي را تشكيل مي داد.

در كشورهاي عربي، درس انشا محدود مي شد به: اصول ادبي ارســـطو و بلاغت قديم و كساني چون كوبين لي، سيرو و ... .

با توجّه به تاريخچه ي انشا مي توان گفت كه: قدرت سخنوري در دوران قديم از مرتبه ي بالايی برخورداربود، به واسطه ي كتابت، رقيبي پيدا كرد كه توانست جاي آن را بگيرد.

در مدارس قديم و مكتب خانه ها هم، بيش تر خواندن مورد توجّه بود تا نوشتن، مگـر در سطوح بالا كه لازم بود دست به قلم برده شود. قلم حرمتي داشت و كم تر كسي به خود اجــازه مي داد كه قلم به دست بگيرد. نوشتن هم شان بالايي داشت. كتابت و خط، بيش تر به ياري كاتبان مي آمــد تا به كار محصّلان.

رفته رفته شيوه هاي تدريس در مكتب خانه هاي سنّتي، جاي خود را به روش هاي تدريس فعلي سپردند. كم كم نوشتن رونق پيداكرد و خواندن و نوشتن به صورت دو يار جدايي ناپذير درآمدند.

انشا در شعر شاعران

«سعدي» گر آن جمله را سـعدي انــــشا كند مگر دفتـــري ديگر امـــــلا کند

همانا كه در فارس انشـــــــاء مـن چو مشكســـت بي قيمت اندر ختن «سعدي»

اي كه انشا عطارد صفت شوكت توست عقل كلّّ چاكر طغرا كش ديوان تو باد « حافظ»

ز گوهر دان نه از هستي فزوني اندراين معني كه جز يك چيز را يك چيز نبود علّت انشا « مولوي»

انواع انشا

الف: توصيفي: ساده ترين است و شامل نوشتن درباره ي تمام آن چيزهاييست كه فرد مي بيند و با حواسش درك مي كند.

ب: گزارش نويسي.

پ: نقلي: در بيان سرگذشت انسان يا حيوان يا چيز ديگريست.

ت: خلاصه نويسي

ث: نامه نويسي

ج: خاطره نويسي

چ: تحقيقي(استدلالي): بحث و تحقيق درباره ي مسائل عقل مثل: مسايل تاريخي و علمـــي و... است.

ح: تخيّلي: پرداخته ي ذهن دانش آموزان است و غالباً اساس خارجي ندارد.

خ: روزنامه ديواري

هدف هاي آموزش انشا

الف: پرورش نيروي فكر دانش آموز: تا بتواند آن چه را كه مي انديشد و مي خــواند به سايرين منتقل كند و عقيده ها و احساسش را درباره ي موضـوع هاي گونــاگون به ديگران نشان دهد. دل- نشين و زيبا بنويسد و در تخيّــل و توصيف توانا شود. نيز منطقي و جالب، داراي مفهوم و به دور از غلط بنويسد.

ب: هدايت دانش آموز در مسير درست استفاده از استدلال و تخيّل و قدرت بيان.

پ: شناسايي افراد توانا.

ت: پرورش نيروها و توانايي هاي موجود در دانشمندان كوچك.

معضل درس انشا در مدارس و ناتواني دانش آموزان در نوشتن

مي گويند: «تحصيل كرده هاي ما، سواد فارسي ندارند...». مي گويند: «جـوانان ما ، بعد از دوازده سال تحصيل و يا حتّي پس از پايان دوره ي كارشناسي، قادر نيستند قلم به دست بگيرند و مكنونات قلبي خود را به آساني و بدون تشويش و دغدغه ي خاطر روي كاغذ بياورند». از هرطرف فرياد بلـند است كه: «نثر فارسي به اضمحلال گراييده است و اين زبان دل انگيز و شيرين كه وقتي گويـندگان و نويسندگاني چون: سعدي و حافظ و بيهقي و ابو المعالي داشته، نفس واپسين خود را مي كشد».

در اوّلين سمينار انشا، دكتر حدّاد عادل مي گويند: «با تاسّف بسيار بايد گفت: درس انشـا، درس فراموش شده ايست. درباره ي اين درس و شيوه هاي آموزشي آن، كم تر بحــث و گفت و گو شده و مي شود. جا دارد معلّمان با تجربه اي كه داراي ذوق نويسندگي نيز هستند، با بحث و گفتگو و تبادل تجربه، به تبيين و تدوين ضوابطي براي آموزش انشا، اقدام كنند».

بيان نظرات فوق، نشانگر آن است كه معضل درس انشا در مدارس هم چـنان به قوّت خود باقي است. اين امر ما را وا مي دارد كه به طور جدّي مسئله را مورد ارزيابي قرار دهيم و علّــت هاي آن را بررسي كنيم. با بررسي دقيق اين مشكل، با پرسش هاي زيادي رو به رو مي شويم، از جمله: آيا سبب بروز اين معضل، علاقه نداشتن دانش آموزان است؟ يا نداشتن برنامه ي مدوّن و مشخّــص، يا نبودن معلّمان كارامد و يا نبود امكانات مانند: كتاب خانه، رايانه، بازديد و ...؟

اين وضع مسلّماً بايد بررسي و ريشه يابي و درمان گردد.

ابتدا به نظر مي رسد، عدم درك درست از ادبيّات و اهمّيّت آن – به ويژه درس انشا – ريشـه ي اصلي ماجراست. بهترين جايگاه براي درك زيبايي و بروز خلّاقيّت، زنگ انشاست.

در همان سمينار، يكي از سخنرانان، به نكته اي مهم اشاره كردند كه: «يكي از هدف هاي آموزش و پرورش، دست يابي به چهار ركن؛ خوب گوش كردن، خوب نگاه كردن، خوب سخـن گفتن و خـوب نوشتن است، كه اين چهار ركن در درس انشا به تمامي به كار گرفته مي شود. لذا نه تنها دريچــه اي است به روي خوب انديشيدن و تحليل كردن، تعمّق و تفكّر داشتن، بلكه اين رفتارها مي تواند تبديل به مهارت هاي خاصّ خود، يعني نوشتن شود.

اگر بتوانيم در زنگ انشا، درك عاطـفي، حسّي، تخيّلي، هنري و ... دانش آموزان را تقويت كنيم، راه را جهت گام هاي بعدي هموار كرده ايم. نوشته ي زير، همان درك زيبايي است، همان انتقال حسّ و همان زبان انشاست:

‹‹كنار پياده روي، مرد نابيــنايي، گدايي مي كرد. او تابلويي با اين مضمون به گردن آويخته بود: « به منِ عاجزِ كور كمك كنيد».

عابري خوش ذوق از پيرمردِ نابينا اجازه مي گيرد تا جمله ي ديگري پشت اين تابلو بنويسد و از امروز با اين جمله به كارش ادامه دهد.

عابر جمله اي مي نويسد و مي رود.

يك هفته بعد، وقتي عابر از همان پياده رو مي گذرد، پيرمرد را مي بيــند كه سرِ جايش نشسته است و جمله اي كه او نوشته، روي سينه اش ديده مي شود. عابر به پيرمرد نزديك شـد و به او گفت: « من، همان كسي هستم كه تابلوي روي سينه ات را برگردانــدم و جمله اي روي آن نوشتم، حالا به من بگو كاسبي ات فرق كرده است يا نه؟»

پيرمرد پاسخ داد: «خدا پدر و مادرت را بيامرزد. از روزي كـــــه اين جمله ي تازه را نوشته اي، كاسبي ام چند برابر شده است.

جمله اي كه عابر نوشته بود اين بود: «بهار زيبـــــا آمد، امّا من نمي توانم ببيـــنم». (روزنامه ي همشهري/10/10/1386- محسن جامي)

راه هاي افزايش توانايي در انشا

الف: خواندن: اگر زياد بخوانيد، دامنه و گنجينه ي واژه هايتان بيش تر مي شود. خواندن بايد با دَرك هم راه باشد تا بتوانيد اطّلاعات سودمند را از كتاب هاي مختلف جمع آوري كرده و درباره ي هر موضوعي، خوب بنويسيد. نيز بايد مطالب را درست خواند.

ب: نوشتن: عالي و پيچـيده ترين شكل ارتباط است. نيز مي توانيد با يادداشت برداري از آن چه كه مي خوانيد، گامي بزرگ در حركتتان بنهيد.

هم چنين استفاده از ساير مهارت ها، چون: شنيدن و گفتـــن، نامه نوشتن، نوشتن شرح حال، خاطره نويسي، توصيف منظره و چيزهايي كه مي بينيم و ... هم خالي از فايده نيست.

مراحل نوشتن

الف: تفكّر و دقّت و گردآوري مطلب.

ب: طرح نوشته: طرح هر نوشته عبارتست از: نقشه ي كار يا فهرست نكات اصـلي به ترتيبي كه بايد نوشته شود. مانند: قلم، كاغذ، واژه، جمله و مطلب و... .

پ: نوشتن.

در نوشتن بهتر است به چه چيزهايي توجّه كرد؟

در گذشته، نكته هاي زيادي را ياد گرفته ايد، امّا يادآوري مطالب زيــــر، خالي از لطف نيست:

الف: در انتخاب الفاظ و نگارش جملات بايد از كهنگي و پوسيدگي پرهيزكرد.

ب: پرهيز از به كاربردن جمله هاي قالبـي و به اصطلاح « كليشه اي گونه»؛ يعني جمله هايي كه بارها به كار رفته و طراوت خود را از دست داده اند، علاوه بر اين كه به سبب كثرت استعمال( زياد به كاربرده شدن) از زيبايي اثر مي كاهند، خود نشان تنبلي و كُندي نيروي خلق و ا بـداع نويسنده نيز هست.

پ: دوري از تقليد از كار ديگران. بهتر بگوييم: «بهره برداري از حاصل فكر و نيروي ديگران هنـر نيست». نيز حسود و دروغ گو نباشيد(-م).

ت: مطلب بايد به روز و نو باشد. همان طوركه دوست نداريد لباس مردم زمان ناصـرالدّين شاه را بپوشيد، نبايد جمله هاي كهنه را به كار ببريد.

ث: از توضيح واضحات بپرهيزيد. (هنر داستان نويسي/ ابراهيم يونسي/ انتشارات نگاه/صص27-28).

ج: درست بنويسيد. نشانه هاي نگارشي را رعايت كنيد (مثلِ من!). متن تان پاكيزه باشد. قواعد دستوري(دستور زبان) مانند: رعايت ترتيب واژه ها و جمله ها و زمان و ... را در نظر داشته باشيد. استفاده از گفت و گو و توصيف فضاهاي داستان و گاهي هم سود جستن از بيت، جمله، حديث و یا ضرب المثلي- به شرط درست نوشتنشان- و ... مطلب را زيباتر مي كند.

چ: براي انشا نوشتن موضوعي را انتخاب كنيد كه واقعَاً درباره ي آن حرفـي براي گفتن و نوشتن داشته باشيد.

ح: فكر نكنيد همه ي موضوع ها نيازمند مقدّمه يا نتيجه گيريند.

خ: تلاشتان بر اين باشد كه شروع انشايتان غير منتـــظره باشد. مثلاً اگر مي خواهيد شرحي از زندگي (حالتان) را بنويسيد، به جاي اين كه بنويسيد: «من در روز21 آبان ســـال63 متولّد شدم»، مي توانيد جمله هاي تازه ي ديگري جاي گزين كنيد؛ مانند: «كتاب آســماني پدرم را كه بازمي كنم، مي بينم در برگه ي آخرش نوشته شده: پسـرم، سجّاد، در بيست و يكمين روز از ماه دوم فصل برگ ريزان سال 63 به دنيا آمد».

د: بكوشيد كه زيــــاد بنويسيد. نه در جلسه ي ارزشيابي انشا، پيش و پس از آن. نويسنده اي مي گفت: «كسي كه روزي پنجاه صفحه ننويسد، نويسنده نيست».

ذ: سعي كنيد ابتدا يك چرك نويس يا پيش نويس يا به قول قديمي ها «سواد» بنويسيد و سپس پاك نويس ( بياض) كنيد. البتّه اين بيش تر براي ارزشيابي انشاست و گرنه انـشاهاي هفتگي را گاهي اقوام لطف مي كنند و برايتان مي گويند و گاهي هم لطف را كامل كرده و به جايتان هم مي نويسند.

ر: به موضوع داده و يا انتخاب شده دقّـت كنيد. به واژه واژه ي آن. وگر نه ممكنست يك صفحه انشا درباره ي موضوعي بنويسيد كه از شما نخواسته اند و آخـر هم مي دانيد چه خواهد شد... . مثال: بسياري از دانش آموزان شرح رويدادهاي روزانه را با خاطره اشتباه مي گيرند، درحالي كه امكان دارد در يك روز، روي دادها و اتّفاقات زيـــادي بيفتد و هيچ يك هم براي ما خاطره نباشند- نه تلخ و نه شيرين-.

يا اگر موضوع شعر است، مطمئن باشيد كه منظور شاعر را خوب فهميده ايد.

ز: از تكرار در متن پرهيز كنيد. اگر هم راهي نداشتيد، از مترادف ها استفاده كنيد: مـثال: به دنيا آمدم؛ چشم به جهان گشودم؛ به ميهماني اين كره ي خاكي آمدم؛ پا به عرصه ي هستي نهادم و ... . يا براي واژه: زياد؛ فراوان؛ وفــور؛ بارها؛ به مراتب و ... . - امّا اين ها را زياد به كارنبريد. چــرا؟ چونش را خواهيم گفت-.

ژ: حتّي اگر استعداد فطري داريد، باز هم بايد تمرين كنيد تا نويسنده اي توانا شويد. زيـــــاد بخوانيد و تماشا كنيد و گوش بدهيد و بگرديد و بنويسيد و بنويسيد و بنويسيد.

س: نظم و ترتيب و نظافت: كه ارزش خود و نوشته تان را بالا و پايين مي آورد.

ش:خوانــــا نوشتن: البتّه منظور اين نيست كه حتماً زيبا بنويسيم. بدون تكرار و اشتباه و كج نويسي و ... .- این را هم بدانید و می دانیــد که: یک خطّ زیبا، متن نه چندان خواندنی را جـــذّاب می کند. به امتحانش می ارزد!-.

ص: حاشيه گذاري: در واقع قاب يا همان زه وار يا چهارچوب صفحه است. از راســــت، حدود2 سانتي متر و از چپ، حدود1سانتي متر. متنِ تان را منسجم مي كند. امتحان كنيد!!!

ض: ساده نويسي و هم آهنگ بودن واژه ها: استفاده از جمله ها و يا واژه هاي نامأنـوس و پيچيده، خواننده را گيج مي كند. سخن گفتن، نوعي موسيقي است. جمله ها ساده، روان و شيوا باشند. مثال: بهار عروس فصل هاست.

ط: پاراگراف بنــدي: پاراگراف همان «بَند» است. يعني متن را در چند دسته، بسته بندي كنيم. لازم نيست بندها هم انــــــدازه باشند و با توجّه به نوع و ميزان مطلب متفاوت خواهندبود. مثال: مي خواهيد اتاقي را توصيف كنيد، ابتدا نمايِ كلّيِ آن، سپس سقف، بعد ديوار و پس از آن كـــف را وصف كنيد. درآخر هم راجع به اجزايش مي نويسيد و ... .

ظ: املاي درست واژه ها: همان درست نويسي است.

ع: خودداري از به كاربردن واژ ه هاي دشوار و بيگانه: آخرالامر: سرانجام، استعمال: به كاربردن و به خصوص آپ ديت: به روز، ويو: منظره و ... . در ادبيّات به اين بحث، گرتـه برداري گفته مي شود؛ يعني تقليد محض از يك زبان بيگانه در گزينش واژه ها كه با فرهنگ و فضاي زبان ما سازگاري ندارد. اين آفت، پس از استواري نظام مشروطه آغاز شد.

غ: ايجاد نشاط در خواننده: واژه هاي جديد و زيبا، مطالب نو، اگاهي هاي جديد و ... .

اصول گزينش واژه

هر واژه ترجمه ي وجودي ذهني است و تناسب ميان آن دو بر پايه ي رابطه هايي استوار است. امّاپس از اين مرحله، يعني برگرداندن آن وجود ذهني به يك واژه، مرحله اي مهـم تر فرامي رسد كه عبارت است از: «گزينش بهترين ترجمه و درست و زيباترين واژه».

در اين مرحله است كه نويسنده خود را با چند واژه براي يك مفهوم روبرو مي بيند، در حالي كه تنها يكي از اين واژه ها دقيق، اصيل، زيبا و استوارتر است. نويسنده خوب كسي است كه اين بهترين را دريابد.

امّا اصول:

الف: درستي: معيار ما براي درستي يك واژه يا جمله، واژه نامه هاي معتبر، ذوق ادبي و كاربردهاي بهنجار است، نه گويش مردم كوچه و بازار ... . حتّي اگر نويسنده يا شاعري بزرگ، واژه اي را نادرست به كار برده باشد، باز هم معيار درستي نخواهدبود .

ب: اصالت: آن واژه بايد با زبان رسمي، هم آهنگي و با اصول آن سازگاري داشته باشد.

ت: تناسب با سبك و مخاطب: يكي از آفات نويسندگي «به كارگيري واژه هاي خاصّ و اصـطلاحي» است. واژه، نه بايد فنّي و خاصّ باشد و نه عاميانه. اعتدال بين اين دو.- فرامــــوش نشود بحث ما درباره ي انشاست، آن هم راهنمايي-.

ث: خوش آهنگي

ج: توانمندي

چ: رواني و زلالي: تمام مطالبي كه در قسمت پيشين يادشد. نيز: پرهيز از ناهنجاري(ضعف تأليف)، دوري از دراز نويسي خسته كننده (اطناب مملّ)؛ مثلاً: آوردن واژه هاي مترادف در كنار هم و تكرار و نيز كوتاه نويسي آسيب زننده( ايجاز مخلّ)؛ مثال: توضيح كم دادن و خواننده را منتظرگذاشتن.

ح: پيوند لفظ و معني: اين دو، دو روي يك سّكه اند و نمي توان از هم جدايشان كرد.

لفظ و معني را به تيغ از يك دگر نتوان بريد كيست صائب تا كند جانان و جان از هم جدا؟

عوامل اثرگذار در تقويت نبوغ فكري دانش آموز در گفتار و نوشتار

خانواده – مدرسه - معلّم- اجتماع– كتاب - جمع آوري اطّلاعات – خودش.

نقش هريك را مطمئنّم كه مي دانيد. انشا اللّه... .َ

انشای راهنمایی

مطالب مشابه :

زندگينامه سعدي

نگاهي به ديدگاه‌هاي سعدي در باب تربيت

تحقیق درباره حافظ شیرازی شاعر

آثاري درباره‌ي فرودسي و خيام تاليف شد

بررسی جنبه های اخلاقی و تربیتی در آثار سعدی 2

انشای راهنمایی

مختصري از زندگي نامه ي حضرت سعدي شيرازي

انشا

بني آدم

قالب هاي شعر فارسي