گنبد در معماری ایرانی-اسلامی

روش گنبد سازی چه در دوران ساسانی چه در دوران اسلامی آنچنان با استفاده از نظم دقیق ریاضی در شکل بندی و ساختمان و با کاربست شیوه های صحیح صورت میگیرد که در همه انواع گنبد ها بدون احتیاج به گاه بست و کالبد و قالب در برابر همه نیروهای فشاری و رانشی به خوبی مقاومت میکنند. گرچه در گوشه سازیها در اوایل دوران اسلامی تا کنون تحولاتی چند صورت گرفته است اما روش گنبد سازی در ایران همواره ویژگی اجرائی و فرهنگی خاص خود را دنبال کرده است. انچه قابل ذکر است آنکه این ویژگی چه در شکل چه در اجرا (نداشتن قالب) آنرا با گنبد های مشرق زمین همواره متفاوت میکند.

تعریف هندسی گنبد:

در تعریف هندسی گنبد مکانی هندسی نقاطی است که از دوران چفدی مشخص حول یک محور قائم به وجود می آید.

اما در زبان معماری گنبد پوششی است که بر روی زمینه ای گرد پدید آید.

گنبد از سه قسمت تشکیل شده است:

۱-گنبد خانه یعنی زمینه گنبد

۲-بشن=هیکل یعنی قسمتی که روی زمینه ته رنگ به صورت مکعب بالا می آید و یک یا دو طرف آن باز است(در گنبد های قبل از اسلام هر چهار طرف به دهانه های باز منتهی میشد)

۳-چپیره= جمع شده

از آنجائیکه در معماری ایرانی به ندرت به ته رنگ گرد بد میخوریم و معمولا قسمت انتهایی بشن به شکل مربع و گاهی مستطیل است با چپیره کردن آن را تبدیل به دایره میکنند بعد گنبد روی آن سوار میشود. به همین دلیل مرحله چپیره شدن در گنبد سازی شایان توجه است زیرا امکان داشته زمینه گرد است که اجرای نهایی پوشش گنبد را میسر میسازد.

معمولا در نقشه هایی که پوشش به صورت گنبد طراحی میشود زمینه را به شکل مربع در نظر میگیرند تا به سادگی بتوان آنرا تبدیل به ۸و۱۶و۳۲و بالاخره دایره کرد.

گنبد سازی در ایران به ندرت روی زمینه مستطیل نزدیک به مربع هم اجرا شده است در اینصورت مستطیل تبدیل به ۶و۱۲ و سپس بیضی نزدیک به دایره میشود و گنبد روی بیضی قرار میگیرد. به این نوع گنبد که مقطع افقی آن به جای دایره بیضی است کمبیزه گفته میشود. از نمونه های این نوع گنبد با ته رنگ بیضی مسجد حاج رجبعلی تهران و امامزاده زید بن علی در ورامین قابل ذکرند.

چپیره: چپیره سازی در گنبد به دو بخش عمده تقسیم میشود:

۱-گوشه سازی = گوشه بندی

۲-سکنج = چین و چروک

گوشه سازی یا گوشه بندی یعنی ساختن و تبدیل کردن شکل چهار گوشه بشن به هشت گوشه و به ترتیب۱۶و ۳۲و ۶۴ گوشه و بالاخره با تبدیل کردن شکل مستطیل نزدیک به مربع به ۶و ۱۲ گوشه و بالاخره بیضی است. در حالت اخیر مستطیل بشن باید نسبت اندازه های اضلاعش طوری باشد که به راحتی قابل تبدیل به شش گوشه شود مثلا نسبت ۴و ۳/۴ قابل تقسیم است.

گوشه سازی خود شامل دو بخش است:

الف) اسکنج یا سکنج

نوع اول گوشه سازی اسکنج است. اسکنج متشکل از دو طاق اریب است که همدیگر را در یک نقطه قطع کرده باشند. شیوه طاق زدن طاق ممکن است به صور مختلف رومی" ضربی" چپیله (لاپوش و تیغه ای) باشد در هر حال تقاطع دو طاق این نوع گوشه سازی را به وجود می آورد. ذکر این نکته ضروری است که بارهای وارده بر گنبد به این گوشه ها منتقل نمی شود. به همین دلیل هم نوع اجرای گوشه سازی تاثیری در چگونگی افزیر گنبد ندارد.

ب) ترمبه = سرمبه= سلمبه" یعنی جمع شده

نوع دوم گوشه سازی به صورت ترمبه است در هیچ یک از لغت نامه های ایرانی به کلمه ترمبه بر نمی خوریم! لغتی به صورت ترکیب طاق و طرمب آمده است که معنای آنرا پشت هم اندازی و طاق روی طاق سوار کردن نوشته اند حال آنکه خود لغت ترمبه به معنی یک چیز جمع شده" عمده" پیش آمده" تریده (به طرف جلو سریده شده) است. در واقع ترمبه همان معنی اسکنج را دارد که کنج پیش آمده باشد.

ترمبه بر عکس سکنج به چهار طریقه پوشش میشود:

۱-گوشه سازی با چوب به شکل جلو آمده که حالت خاص و استثنایی ترمبه تلقی میشود. وسه طریق دیگر به شکل سغ یعنی پوشش منحنی شکل است که شامل فرمهای زیر می شود:

۱)فیلپوش

۲)ترمبه پتگین= پتکین

۳)ترمبه پتگونه یا پتکانه (پتکانه صحیح است)

طاق و گنبد:

همانگونه که قبلا ذکر شد به دلیل کمبود چوب در فلات مرکزی ایران جهت پوشش سقف از خشت و آجر استفاده میشده که به صورت طاق یا گنبد این عمل صورت میگرفته است.فرق عمده طاق و گنید در این است که طاق مانند یک نیم استوانه است یعنی قوسی که در قوسی که در مسیر یک خط ادامه یافته و گنبد یک نیمکره است" بدین معنی که قوس حول یک نقطه در محیط خود دوران شده است. البته این یک توصیف کلی است و فرم همه طاق ها و گنبد ها مطابق تعاریف فوق نمی باشد.

انواع طاق قوسی:

۱-طاق آهنگ: مانند یک نیم استوانه است که با مصالح بنایی اجرا میشود و بر روی دو دیوار باربر و دیوار انتهای قوس قرار میگیرد.معروفترین و بزرگترین طاق از این نوع طاق کسری در تیسفون با ۳۰ متر ارتفاع و ۲۵ متر دهانه قوس است.

۲-طاق چهار بخش: هر گاه دو طاق آهنگ یکدیگر را به طور قائم قطع کنند از تقاطع آنها یک طاق چهار بخش تشکیل میشود مانند طاق شبستان غربی مسجد جمعه اصفهان.

۳-طاق و تویزه: طاق و تویزه مانند یک نیم استوانه آجری یا خشتی است که دنده های قوسی شکلی در داخل طاق به نام تویزه وجود دارد و بار سقف را این تویزه ها به دیوار منتقل میکنند.

۴-طاق کنبله: جهت اجرای این طاق ابتدا چهار تویزه بر روی چهار پایه طاق می زنند و سپس بین تویزه ها را با خشت و آجر پر میکنند.

انواع گنبد:

۱-گنبد نار: این نوع گنبد رایجترین گنبد در ایران است. فرم این نوع گنبد کروی است و پوشش اصلی سقف اکثر مساجد مهم ایران نظیر مسجد جمعه" مسجد امام و مسجد الله وردی خان در اصفهان و مسجد جامع یزد و مسجد و مدرسه آقا در کاشان می باشد.گنبد این مساجد به صورت دو پوسته است یعنی در واقع دو گنبد بر روی هم اجرا شده است.

در گنبد های دو پوسته" پوسته زیرین معمولا باربر و پوسته رویین جهت نما سازی و همچنین مقابله با عوامل جوی است.یکی از دلایل دو پوسته زدن گنبد به لحاظ توجه به مقیاس ساختمان و مقیاس شهر است. از آنجاییکه گنبد های بزرگ و بلند نشانه اهمیت ساختمان میباشند و همچنین این گنبدها باید با مقیاس شهر تطبیق کنند و ترجیحا از قسمتهای مختلف شهر دیده شوند" لذا سعی میشود که گنبد فوقانی را بلند و مرتفع احداث کنند ولی برای اینکه مقیاس تالار زیر گنبد زیاد ناهمگون نباشد و مانند تونلی عمودی به نظر نیاید پوسته زیرین در ارتفاع کمتری اجرا میشود.

۲-گنبد رک: نوع دیگر گنبدها گنبد رک است که به صورت هرمی و یا مخروطی است وغالبا بر روی یک پایه استوانه ای یا منشوری قرار میگیرد.معروفترین این نوع" گنبد قابوس بن وشمگیر در شهری به همین نام در استان گلستان است که آرامگاه شمس المعالی" قابوس بن وشمگیر آل زیار استو از بهترین نمونه های معماری قرن چهارم هجری قمری محسوب میشود.از این گنبد جهت مقابر سلاطین و امرای دوره سلجوقی نیز بسیار استفاده شده است.

۳-گنبد خرپشته ای: نوع سوم گنبدها" گنبد خرپشته ای است که مانند رک هرمی است منتهی سطوح جانبی هرم در این گنبدبا هم برابر نیستند. مثال آن گنبد مشهد میر بزرگ در آمل است که مربوط به دوره شاه عباس اول صفوی می باشد.

۴-گنبد اورچین: اورچین شبیه گنبد رک مخروطی است ولی روی آن پلکانی میباشد. این نوع گنبد به نامهای گنبد پلکانی و یا مضرس و در انگلیسی به نام «Pineapple Dome» یا گنبد آناناس خوانده میشود. معروفترین این نوع گنبد متعلق به مقبره دانیال نبی در شوش است.

واژه شناسی:

پتکانه: تاق بندی-تاقچه بندی-تاقهای کوچکی که بر روی هم سوار میشوند.

چفد با چغد: چفت-قوس-تاق و قوس-بالای درگاه

گنبد در معماری ایرانی-اسلامی

مطالب مشابه :

شناخت انواع قوسها و تاقها(9)

تعاریف اجزا گنبد

گنبد و اجزای آن در معماری اسلامی

گنبد در معماري ايران

گنبد در معماری ایرانی-اسلامی

لیست گوشه های آوازی ایران

اصطلاحات و واژه های موسیقی ایرانی

شکل هندسی گنبد

ردیف سازی آوازی مکتب اصفهان

گنبد گنبد در معماری ایران