فرش استان مرکزی ، تلفیق هنرمندانه طرح و رنگ در گره تار و پود

قالی این دیار از دیرباز در کشور سرآمد بوده و به لحاظ درآمدزایی و ارزش افزوده و هم از نظر مصادیق هنری حرف های زیادی برای گفتن دارد.

این هنر- صنعت که به گفته کارشناسان از علل اصلی شکل گیری هسته شهری اراک بوده و به عنوان یکی از پایه های تجارت خارجی این خطه محسوب می شده امروز به دلایل متعدد اسیر رکود است.

شناخت جایگاه و بررسی آسیب شناسانه فرش استان مرکزی ضرورتی است که برای تدوین برنامه کارآمد و نقشه راهبری آینده این هنرصنعت به عنوان یک ظرفیت بالقوه احساس می شود.

زمان آن رسیده تا دستگاه های متولی در حوزه فرش با برنامه قوی و ایجاد و تقویت زنجیره تولید فرش ، این هنر - صنعت را از شرایط نامناسب موجود خارج و جایگاه جهانی آن را که با برند ˈفرش ساروق اراکˈ شهرت داشته، احیا کنند.

*** تاریخچه

فرش دستباف براساس شواهد، تاریخ و اطلاعات جمع آوری شده محصولی از ذوق و هنرمندی مردم ایران زمین است و قدمت آن به حدود دو هزار و 500 سال قبل باز می گردد.

فرش بافی در استان مرکزی قدمتی 200 ساله دارد، فرش ساروق آوازه نیکویی در جهان داشته و بیشتر کشورهای صاحب هنر، فرش ساروق را به خوبی می شناسند و امروزه هم هنوز زیراندازهای دستباف این منطقه مورد توجه کشورهای مختلف است.

در دهه های اخیر برخی کشورها نظیر چین، مراکش و هند با الگوبرداری از فرش های تولیدی اراک با روش نوین و برنامه ریزی دقیق در تولید فرش وارد شده و بسیاری از تولیداتشان را به نام تجاری ساروق به دنیا عرضه می کنند.

اصالت و ظرافت های هنری، طرح و نقش های فرش دستباف اراک، در موزه های معروف دنیا جهانگردان بی شماری را به خود جذب می کند.

این آثار بی بدیل معرف فرهنگ و تمدن این مرز و بوم و جایگاه خاص اراک درقریحه هنری و ظرفیت فرهنگی است.

دست بافته های استان مرکزی بویژه اراک از اواسط حکومت ناصرالدین شاه حضوری ملموس یافته و شهرت جهانی پیدا کرده است.

یکی از پیشکسوتان فرش استان مرکزی معتقد است: موقعیت جغرافیایی و استراتژیک سلطان آباد (اراک فعلی) و قرار گرفتن آن در مسیر راه‌های بازرگانی و تجاری کشور شرایطی خاص بوده که این منطقه به قطب تجارت فرش تبدیل شده و تعداد زیادی از بازرگانان نخبه این رشته از کشورهای مختلف را در خود گردآورده بود.

ˈعبدالحسین اخوانˈ افزود: به علت ارزش اقتصادی فرش در سال 1266 هجری شمسی شرکت سوییسی ˈزیگلرˈ در سلطان آباد اقدام به گشایش نمایندگی کرد و تشکیلات اداری و انبارداری و چرخه مراحل فنی مواد اولیه را در این منطقه رونق داد.

وی گفت: بافت قالی و قالیچه های نفیس با طرح های خاص از دیرباز به صورت حرفه ای و سازمان یافته دراراک و بخش های گسترده از استان مرکزی رونق داشته و قالی مناطق مشک آباد و ساروق با طرح های بند ریحان، گل حنا، بوته، لیلیان و گل مرغ زبانزد بود.

این پیشکسوت فرش استان مرکزی ادامه داد: رج شمار رایج فرش های استان مرکزی از 20 تا 70 را شامل می شود که نشانه ظرافت و تخصص و پویایی این هنر در استان است.

اخوان خاطرنشان کرد: فرش اراک با رنگ های دوغی ساروق، آبی فراهان و روناسی مشک آباد شهرت جهانی یافته است.

وی افزود: رونق و نبوغ ویژه در رنگرزی از نقاط قوت صنعت فرش اراک است و استفاده از روناس، برگ مو، پوست انار، پوست گردو و اسپرک، رایج بوده ودر رنگرزخانه ها تا گذشته ای نه چندان دور بوی رنگدانه های طبیعی به مشام می رسید.

یک طراح فرش در اراک نیز گفت: فرش استان تنوع مناسبی از طرح دارد و تفکرمداری و ذوق هنرمندانه ویژگی بارز آن است که طرح های این منطقه را برجسته کرده است.

ˈزهره صالحیˈ افزود: لیلیان و بند ریحان در زمره طرح های مشهور فرش روستایی و لچک ترنج، افشان، شاه عباسی، جنگلی، شکارگاه، درختی و پیچ، خشتی، شیخ صفی، اسلیمی، گل حنا، ماهی، تک بته، نقشه عظیمی، بته میر، شاخ بزی، مستوفی و گل ریز در رسته نقشه های شهری استان مرکزی است.

*** فرش بافی هنری نمادین از طبیعت

توافق عوامل طبیعت را می‌توان در نقوش فرش دید، نقوشی که از خطوط عمودی، افقی و دیگر نقش های هندسی و خطوط زاویه‌دار تشکیل شده است.

خطوط طراحی فرش اراک تدوام نقوش اساطیری است که ریشه در روزگارانی بسیار دور دارد و وجود نگاره‌ها و طرح‌هایی از قبیل ترنج و درخت، لاله باز، لاله بسته و برگ مو، هر کدام نشانه‌ای از خواست باطنی بافندگان برای سرسبزی و خرمی محیط زیست است.

حاشیه لوزی در فرش اراک نشانه‌ای از حرکت آب در یک جوی باریک یا داخل حوضچه و وجود نقش گل خورشیدی در گلیم‌ها حکایت از برکت خورشید و زایندگی خاک است که نزد بافندگان روستایی قابل احترام است.

نقش بوته جقه یا بوته ترمه که حالت درخت سرو خمیده را دارد و در عین حال سمبل نجات و زندگی در بافته‌های روستایی و عشایر است به دلیل سربلندی و استقامت یکی از نمادهای زندگی است.

بوته جقه به عنوان سمبل زندگی در طرح‌های بیشتری اعم از قالی، گلیم و پارچه رسوخ کرده و در ارتباط با عواطف و حالات روحی بافنده به اشکال مختلفی متجلی شده است.

بوته جقه‌های پشت به هم نقش قهر و بوته‌های رو به هم نقش آشتی را دارند و در اندازه‌های متفاوت یکی از درون دیگری، نقش مادر و بچه را دارند.

نقوش خوشه گندم، درختان افشان یا کاج‌ها، نیاز بافندگان به سرسبزی محیط و طول عمر را نشان می دهد.

فرش ها و گلیم‌های بافته شده در هر منطقه از نظر طرح، بافت و رنگ‌آمیزی، مختصات خاص منطقه خود را دارند و تلفیق هوشمندانه طرح ها در فرش اراک، عامل کلیدی در شهرت جهانی آن بوده است.

چله کشی ، رفوگری، رنگرزی، طراحی و پرداخت فرش نیز در دو قرن اخیر به عنوان حرفه های جانبی فرش اراک از رونق برخوردار بوده است.

*** وضعیت کنونی تولید

با تند شدن آهنگ صنعت، اراک از سال 1340تجربه جدیدی را در تغییرات زیرساختی درآمدی و تولیدی با استقرار واحدهای تولیدی و صنعتی آغاز کرده است که در این تجربه جدید ظرفیت و سهم هنر صنعت فرش رنگ باخت.

مسیر جدید تولید و درآمد استان به دلیل بی برنامگی و توسعه نامتوازن امروز با پیامدهای عمیق آلودگی محیطی اراک همراه شده، درحالی که هنر صنعت فرش با سرمایه اندک و ظرفیت اشتغالزایی بالا، نه تنها با محیط زیست سازگار است بلکه نماینده بالندگی هنری و تمدن ایران زمین محسوب می شود.

امروز هنوز سوسوی اندک این هنرصنعت در استان مرکزی زنده مانده که باید به مدد حمایت و برنامه ریزی زنده و پویا شود.

معاون بازرگانی داخلی سازمان صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی گفت: هم اکنون 30 هزار بافنده شناسنامه دار فرش در این استان شناسایی شده و 14 هزار بافنده استان نیز زیر پوشش مزایای بیمه قالیبافی هستند.

ˈعزیزالله صدیقیˈ افزود: براساس آمار، دردو دهه اخیر تعداد بافندگان حرفه ای فرش در این استان از 18 هزار به 14 هزار نفر کاهش یافته که زنگ خطری جدی برای این هنر- صنعت اصیل است.

وی بیان کرد: سیر کاهشی شاغلان حوزه فرش استان مرکزی معلول طیفی از علت ها است که باید با رویکرد آسیب شناسی مورد بررسی قرار گیرد.

رییس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی نیز گفت: رونق هنر- صنعت فرش می تواند یکی از بهترین راهکارها برای حل معضل بی کاری باشد و برای زنان خانه دار مناسبترین رشته مشاغل خانگی است.

ˈعلیرضا زاوشیˈ ادامه داد: ایجاد اشتغال اصلی ترین دغدغه دولتمردان است که برخی بسترها برای آن وجود دارد اما باید به احیای فرش در استان مرکزی به عنوان مهد این هنرصنعت توجه ویژه شود.

وی اضافه کرد: سیاست دولت برای بیمه قالی بافان روش انگیزشی خوبی برای جذب بافندگان حرفه ای و افزایش امید آنان به آینده شغلی است.

رییس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی اظهار کرد: قالی بافی کاری سخت است که علاقه و انگیزه نقش بسزایی در تدوام آن دارد .

رییس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی نیز معتقد است: سالانه حدود 14 هزار متر مربع فرش دستباف در استان مرکزی تولید می شود.

ˈمحمد نادریˈ افزود: میزان بافت و تولید فرش به دلیل پایین بودن حقوق و دستمزد، نبود کارگاه های تولیدی، عدم ارائه تسهیلات مناسب و شهرنشینی روستاییان در این استان سیر کاهشی دارد.

رییس اتحادیه فرش دستباف اراک هم گفت: قالی های شش متری دستباف یزد و کاشان بازار این شهرستان را اشباع کرده است درحالی که دست بافته های استان کیفیت و مرغوبیت خاص دارد.

سید ˈعلی مهاجرانیˈ بیان کرد: میزان تولید و بافت همچون گذشته نیست و کمتر شده زیرا بافندگان دیگر انگیزه قبل را ندارند.

وی، کم شدن میزان کیفیت مواد اولیه بویژه خامه اراک را از عوامل کاهش رونق بافت فرش عنوان کرد.

پیشکسوت فرش نیز گفت: قالی های اصیل اراک کیفیت بسیار بالایی دارد زیرا بدون تقلب بافته شده و خریدار بعد از چند سال نگهداری می تواند آن را با قیمتی بالاتر بفروشد اما اخیرا برخی فرش ها بعد از مدتی کیفیت خود را از دست می دهد که نشان دهنده پایین بودن کیفیت خامه است.

*** صادرات فرش

رییس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی گفت: فرش اراک که هم اکنون به ایتالیا، روسیه و کشورهای حوزه خلیج فارس صادر می شود، پیش از این به آمریکا، آلمان، لبنان و کانادا نیز صادر می شد.

ˈمحمد نادریˈ ادامه داد: با توجه به کیفیت بالای فرش اراک، قیمت آن نسبت به سایر نقاط کشور بیشتر است و همین امر موجب شده مشتریان فرش این منطقه در گروه خاصی قرار بگیرند.

وی افزود: طرح، رنگ و نقشه فرش اراک سال ها است که تغییر نکرده و بسیاری از تولیدکنندگان قالی هنوز با نگرش سال های گذشته به تولید پرداخته و توجهی به ذائقه مخاطبان ندارند.

وی ادامه داد: بسیاری از مشتریان نسل جوان به دنبال فرش های سفید تبریز، قم و کردستان هستند که این موضوع نیازمند بازنگری در طرح و نقشه فرش اراک است.

پیشکسوت فرش اراک نیز اظهار کرد: فرش باید متناسب با نیاز صادرات و خریداران بازارهای خارجی بافته شود و توجه به سلیقه مشتریان و تولید هدفمند ضروری است.

اخوان تاکید کرد: ایجاد کارگاههای تولیدی بهترین اقدام برای رونق صادرات است زیرا این اقدام سبب جمع شدن بافندگان در یک مکان و ایجاد انگیزه برای بافت بهتر و بیشتر می شود.

معاون بازرگانی خارجی سازمان صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی نیز گفت: نبود ارزیاب فرش در گمرک استان مرکزی از جمله مشکلات صادرات فرش از این استان است.

ˈجعفر اصغریˈ افزود: نبود ارزیاب موجب شده تا فرش استان از گمرکات استان های قم، اصفهان و دیگر نقاط صادر شود.

وی افزود: در هشت ماه امسال حدود 700 هزار دلار فرش از استان مرکزی صادر شد.

اصغری بیان کرد: هر گونه رکود در بازار صادراتی منجر به بیکاری و کاهش درآمد در میان بسیاری از شاغلین صنعت فرش می شود.

وی، تولید فرش را یکی از ابزارهای توسعه روستایی دانست و گفت: گسترش بازارهای صادراتی فرش اثر مثبت بر افزایش رفاه و بالارفتن درآمد سرانه روستاییان خواهد داشت.

*** مشکلات و راه حل ها

رییس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی گفت: صنعتی بودن استان باعث شده دستمزد بافندگان در مقایسه با دیگر شغل ها کمتر باشد و بافندگان نسبت به اشتغال در کارگاه های فرش تمایلی نشان نمی دهند.

نادری افزود: آپارتمان نشینی و مهاجرت روستاییان به شهر، سبب کمرنگ شدن تولید فرش شده است.

یک طراح فرش نیز گفت: استفاده از طرح های قدیمی متقاضی ندارد و مورد استقبال قالی بافان قرار نمی گیرد که این امرنیاز به بازنگری دارد.

ˈ زهره صالحیˈ افزود: مشکلات فرش باید در درون استان توسط مسوولان ذیربط، بافندگان و تولیدکنندگان تبیین و برای رفع آن چاره اندیشی شود.

وی ادامه داد: نباید تنها به دریافت دستورالعمل ها از تهران اکتفا کرد بلکه باید مشکلات پس از مشخص شدن در استان، برای رفع نهایی به مرکز ملی فرش کشور ارائه شود.

صالحی اضافه کرد: فرش استان مرکزی با نقشه های قدیمی معرفی شده اما این نقشه ها امروز در حال کمرنگ شدن و از بین رفتن است و طراحان خوش ذوق باید با نیاز امروز جامعه این بخش را متحول و کارآمد کنند.

وی ادامه داد: ارتباط چندانی بین طراح و بافنده وجود ندارد که این امر باعث می شود بافنده در زمان بافت نقش خلاقانه ای نداشته باشد و نتواند از تجربیات خود استفاده کند.

صالحی بیان کرد: بافنده تجربیات ارزنده ای دارد و می تواند نظرات خوبی برای رنگ آمیزی ارایه دهد اما صرفا به نقشه اکتفا می شود و بافنده تنها مثل یک ماشین باید گره بزند.

وی ادامه داد: هم فکری بین طراح و بافنده به نقش آفرینی زیباتر و بهتر منجر می شود که باید این مهم مورد توجه تولیدکنندگان قرار گیرد.

صالحی، نبود یک مرکز تخصصی فرش دستبافت را حلقه مفقوده تولید این کالای با ارزش در استان مرکزی دانست.

معاون بازرگانی خارجی سازمان صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی نیز گفت: نبود اتحادیه صادرکنندگان و شرکت های مدیریت صادرات از جمله مشکلات صنعت فرش است .

یک بافنده فرش هم گفت: بافت فرش بسیار سخت است زیرا بعد از مدتی بینایی تحت تاثیر قرار می گیرد.

ˈ صدیقه فراهانیˈ افزود: بافت فرش موجب بیماری های اسکلتی از جمله آرتروز می شود بنابراین بافندگان باید مورد توجه و حمایت جدی قرار گیرند.

وی ادامه داد: دستمزد بافندگان بسیار پایین است در صورتی که این کالا با قیمتی بالا در بازار عرضه می شود.

معاون بازرگانی داخلی سازمان صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی گفت: بیمه قالی بافان، ارائه تسهیلات به بافندگان، آموزش به بافی، راه اندازی مجتمع های قالی بافی و کلاس های تخصصی از اقدامات برای برطرف شدن مشکلات صنعت فرش در استان مرکزی است.

صدیقی بیان کرد: ادارات فرش مستقر در سازمان های صنعت ، معدن و تجارت با هدف ارائه راه حل های مناسب برای حفظ موجودیت و اعتلای فرش دستباف و ایجاد نگرش علمی و شناخت مبانی فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی ایجاد شده اند.

نادری، رییس اداره فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت نیز گفت: شناسایی بافندگان و صدور کارت شناسایی قالی بافی، معرفی بافنده ها به بیمه تامین اجتماعی، برگزاری دوره های آموزشی، برگزاری جشنواره فرش، صدور کارت مهارت با همکاری اداره کل فنی و حرفه ای به منظور شناسایی قالی بافان، از جمله فعالیت های این اداره است.

وی گفت: مهمترین جنبه های اقتصادی فرش دستباف را می توان در اشتغالزایی، ارزآوری و کمک به بهبود اقتصاد روستا دانست.

نادری ادامه داد: تلاش برای معرفی فرش ایرانی در رسانه های خارجی، ایجاد مراکز آموزش برای انتقال تجارب استادان ماهر به نسل جوان و پیگیری ایجاد موزه فرش در استان مرکزی از دیگر برنامه های اداره فرش استان مرکزی است.

وی گفت: قرار است تولیدکنندگان و بافندگان برای بازاریابی به کشورهای هدف اعزام شوند که این مهم درگرو معرفی طرح از سوی تولیدکنندگان استان مرکزی است.

وی افزود: تولیدکنندگان باید به سلیقه یابی و معرفی کشور هدف بپردازند و طرح خود را به مرکز ملی فرش ارائه دهند تا تسهیلات لازم برای اعزام به آنان پرداخت شود.

رییس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی نیز بیان کرد: وزارت صنعت، معدن و تجارت استان مرکزی سازماندهی و فعال کردن بخش صادرات و بازرگانی آن را در اولویت برنامه های خود قرار داده است.

پیشکسوت فرش استان مرکزی معتقد است: ایجاد کارگاه های تولیدی تاثیر بسزایی در اشتغال بافندگان خواهد داشت زیرا در این مراکز بافندگان جمع شده و با انگیزه بیشتری اقدام به بافت فرش می کنند.

اخوان اضافه کرد: تعداد بافندگان فرش در استان مرکزی نسبت به گذشته با کاهش همراه شده که امیدواریم این تعداد در آینده نزدیک افزایش یابد زیرا بالا رفتن تعداد بافندگان رونق دوباره فرش را به همراه دارد.

رییس اتحادیه فرش دستباف اراک نیز گفت: مساعدت در ارائه تسهیلات و زمین مورد نیاز به کارگاه های تولیدی از نیازهای فرش استان است.

مهاجرانی بیان کرد: تلاش برای دریافت نشان جغرافیایی از سوی مسولان ارشد استان مرکزی و جمع آوری اسناد برای یونسکو، سخت و زیان آور شناخته شدن شغل قالی بافی با هدف برخوردار شدن قالی بافان از مزایای بازنشستگی با 20 سال خدمت از جمله درخواست ها در حوزه فرش در استان مرکزی است.

وی اظهار کرد: اروپا و آمریکا عمده ترین بازار خرید فرش اراک بوده اند که تلاش برای احیای این بازارها ضروری است.

مهاجرانی اظهار کرد: تبریز و اصفهان دارای هنرستان فرش هستند و ایجاد چنین مرکزی در اراک نیز لازم است.

مهاجرانی بیان کرد: ایجاد کارگاه تولید فرش در شهرک های صنعتی در صورت داشتن برخی امکانات از جمله مهدکودک برای نگه داری فرزندان بافندگان، وسیله حمل و نقل و امکانات رفاهی بسیار خوب است تا بافنده بدون دغدغه به بافت فرش اقدام کند.

پیشکسوت فرش نیزاظهار کرد: تعیین متولی واحد برای برطرف شدن مشکلات فرش دستباف اراک از راهکارهای رفع مشکل این بخش است.

اخوان اضافه کرد: ایجاد یک واحد رنگرزی مدرن نیز از دیگر نیازهای استان است زیرا تولید خامه های جدید با رنگ های مطابق با سلیقه خریداران بسیار ضروری است.

وی افزود: قیمت خرید برخی رنگدانه ها برای تولید خامه گیاهی افزایش بسیاری یافته به طوری که قیمت هر کیلوگرم قرمزدانه از 350 هزار ریال به دو میلیون و 100 هزار ریال رسیده است.

اخوان ادامه داد: رنگ های شیمیایی سبب کاهش کیفیت خامه ها شده که باید فکری برای این مهم شود.

وی بیان کرد: 65 دانش آموخته رشته فرش در استان مرکزی وجود دارد که می توان با استفاده از دانسته های علمی آنان اقدامات خوبی در زمینه رونق صادرات انجام داد.

اخوان اظهار کرد: تسهیلات اشتغالزایی بافت فرش باید به متقاضیان واقعی تعلق گیرد زیرا این افراد برای خرید لوازم مورد نیاز بافت قالی به نقدینگی نیاز دارند.

وی، نبود شورای مزد را دیگر مشکل بافندگان بیان کرد و افزود: در برخی مواقع بافنده پس از یک سال وقت گذاشتن مجبور می شود فرش را با قیمت 20 میلیون ریال به فروشنده بدهد در صورتی که همان فرش در بازار با قیمتی کمتر از 40 میلیون ریال فروخته نمی شود.

وی ادامه داد: شورای مزد در صورتی که از افراد متخصص تشکیل شده باشد می تواند نقش بسزایی در ایجاد انگیزه و پرداخت واقعی دستمزد به بافنده داشته باشد.

وارد شدن بسیاری از کشورها در جرگه تولید و صادرات فرش دستباف و غافل شدن برخی از دست اندرکاران ایرانی از این حوزه، حمایت دیگر کشورها از چرخه تولید فرش در کشورشان و رقابت نابرابر، دست به دست هم داده تا فرش دستباف در استان مرکزی دچار رکود شود.

کارشناسان و دست اندرکاران اقتصادی و فرش استان باید با درک حساسیت و مزایای آن در سایه هم افزایی امکانات و برنامه ریزی، بستر احیای آن را هموار کنند.ک/5

گزارش از عصمت نجفی

فرش استان مرکزی ، تلفیق هنرمندانه طرح و رنگ در گره تار و پود

مطالب مشابه :

اعضای جدید شورای شهر اسلام آباد بخوانند: نگاهی به پاره ای از نارسایی ها و ظرفیت های اسلام آباد

فرش ترکمن ؛ اوج هنر و هویت ترکم

فرش استان مرکزی ، تلفیق هنرمندانه طرح و رنگ در گره تار و پود

«شهرهوشمند، تکوین انقلاب شهری نوین» ، «شهر الکترونیک و اقعیت شهرهای فردا»

بی توجهی فرهنگیان به صندوق ذخیره؛ بی اعتمادی یا بی اطلاعی!

شروع ورزش

چرا باید ساختمانهای عمومی مجهز به سیستیم حرارت مرکزی باشند ؟